Научная статья на тему 'ЗАРАФШОН ВОҲАСИДАГИ КОЛЛЕКТОР-ЗОВУР СУВЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ ОПТИМАЛ ЙЎЛЛАРИ'

ЗАРАФШОН ВОҲАСИДАГИ КОЛЛЕКТОР-ЗОВУР СУВЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ ОПТИМАЛ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
81
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЗАРАФШОН ВОҲАСИ / СУВ РЕСУРСЛАРИ / СУғОРИЛАДИГАН ЕРЛАР / КОЛЛЕКТОР / ЗОВУР / қАЙТАРМА ОқИМ / МИқДОРИЙ БАҲОЛАШ / ИККИЛАМЧИ ФОЙДАЛАНИШ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Хайитов Ё.К., Қаландарова Д.Д.

Мақолада Зарафшон воҳасидаги суғориладиган ерларда шаклланадиган қайтарма сувлар, яъни коллектор-зовур тармоқлари оқимининг ҳосил бўлиши ва уларни миқдорий баҳолашнинг айрим масалалари кўриб чиқилган. Ўрганилаётган регион вилоятларида жойлашган йирик магистрал коллекторлар ҳақида гидроморфологик маълумотлар келтирилган. Коллектор-зовур тармоқлари оқими ва улар минераллашув даражасининг макон ва замондаги ўзгаришлари ўрганилган. Зарафшон воҳаси қайтарма сувларидан қўшимча ресурс сифатида қишлоқ хўжалиги экинларининг айрим турларини суғоришда иккиламчи фойдаланиш самарадорлигини ошириш бўйича таклиф ва тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАРАФШОН ВОҲАСИДАГИ КОЛЛЕКТОР-ЗОВУР СУВЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ ОПТИМАЛ ЙЎЛЛАРИ»

УДК 627.133(575.144)

ЗАРАФШОН ВОХДСИДАГИ КОЛЛЕКТОР-ЗОВУР СУВЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ ОПТИМАЛ ЙУЛЛАРИ

Ё.К. Хайитов1, Д.Д. К^аландарова2

Аннотация

Маколада Зарафшон вохасидаги сугориладиган ерларда шаклланадиган кайтарма сувлар, яъни коллектор-зовур тармоклари окимининг хосил булиши ва уларни микдорий бахолашнинг айрим масалалари куриб чикилган. Урганилаётган регион вилоятларида жойлашган йирик магистрал коллекторлар хакида гидроморфологик маълумотлар келтирилган. Коллектор-зовур тармоклари окими ва улар минераллашув даражасининг макон ва замондаги узгаришлари урганилган. Зарафшон вохаси кайтарма сувларидан кушимча ресурс сифатида кишлок хужалиги экинларининг айрим турларини сугоришда иккиламчи фойдаланиш самарадорлигини ошириш буйича таклиф ва тавсиялар берилган.

Калит сузлар: Зарафшон вохаси, сув ресурслари, сугориладиган ерлар, коллектор, зовур, кайтарма оким, микдорий бахолаш, иккиламчи фойдаланиш.

Кириш. Дозирги кунда дунё микёсида сув ресурсларидан экстенсив фойдаланиш натижасида уларнинг микдор жихатдан камайиши ва сифат буйича ёмонлашуви катор муммоларни келтириб чикармокда. Айни пайтда, Урта Осиё мамлакатларида хам дарёлар сувидан фойдаланиш микёси йилдан-йилга ошиб бормокда. Бу холат Зарафшон вохасига хам тегишлидир. Афсуски, Зарафшон вохаси буйича ушбу муаммолар гидрологик тадкикотларда етарли даражада ёритилмаган. Шу сабабли, Зарафшон вохасида сугоришга олинадиган ва экин майдонларида хосил буладиган коллектор-зовур сувлари, яъни кайтарма оким динамикасини урганиш долзарб муаммолардан бири саналади [1].

Асосий натижалар ва уларнинг мууокамаси. Зарафшон вохасидаги сугориладиган ерлар мелиоратив холатини яхшилаш ва уларнинг унумдорлигини оширишни коллектор-зовур тармокларисиз тасаввур этиб булмайди [3]. Вохада утган асрнинг урталарида куриб, фойдаланишга топширилган коллектор-зовур тармоклари республикамиз мустакиллиги йилларида кайта таъмирланди. Шунингдек, Шимолий, Марказий Бухоро, Огитма, Порсонкул каби йирик коллектор тармокларидан фойдаланиш самарадорлиги оширилди (1-жадвал).

Узбекистон Республикаси Табиатни мухофаза килиш давлат кумитаси маълумотларига кура, 2007-2011 йиллар давомида Зарафшон вохасининг сугориладиган ерларида шаклланган кайтарма сувлар, яъни коллектор-зовурларнинг йиллик окими хажми 3035,2^4239 млн. м3 ораликда узгарган. Бу микдордаги сувнинг жуда катта кисми Бухоро вилояти экин майдонларидан сув туплайдиган коллектор-зовурларга тугри келади (2-жадвал).

Аввало шуни таъкидлаш жоизки, Зарафшон вохасида шаклланадиган коллектор-зовур сувлари сифатига тулик бахо бериш анча мураккаб. Чунки, бу борадаги доимий кузатувлар факат даврий равишда булиб, асосан, сувнинг минераллашув даражасини аниклаш буйича олиб борилади. Коллектор-зовур сувларининг сифатига комплекс бахо бериш учун, келажакда, уларнинг кимёвий таркиби хамда ифлосланишини барча гидрокимёвий ва гидробиологик мезонлар асосида урганишни, шунингдек, уларни ифлослантирувчи зарарли моддалар микдорини аниклашни йулга куйиш лозимдир [5].

1Хайитов Ё.К. - преподаватель кафедры почвоведения и географии, Бухарский государственный университет, Узбекистан.

2Каландарова Дилобар Давроновна - преподаватель кафедры почвоведения и гео-

графии, Бухарский государственный университет, Узбекистан.

1-жадвал

Зарафшон вохасидаги йирик магистрал коллекторлар хакида маълумот

Ишга ь, км а м3/с

Т/р Коллекторлар тушган йили Сув туплайдиган туманлар

Самарканд вилояти

1 Сиёб 1961 35,15 10 Самарканд

2 Бедона 1953 37,2 5 Булунгур

3 Катта К^орасув 1930 26,5 7 Булунгур, Жомбой

4 К^орасув 1933 43,1 20 Пайарик

Навоий вилояти

1 Шодибек 1953 61,1 5 Навбахор, Конимех

1 Дулдул 1953 48,8 18,5 Навбахор, ^изилтепа

3 Катта Зовур 1967 39,4 7 ^изилтепа

Бухоро вилояти

1 Денгизкул ташламаси 1956 126,4 70 Когон, Бухоро, Жондор, ^оракул, Олот

2 Шимолий коллектор 1948 139,9 56,5 Fиждувон, Шофиркон, Ромитан, Пешку, Вобкент

3 Марказий Бухоро коллектори (МБК) 1955 95,1 80 Вобкент, Бухоро, Ромитан, Жондор

4 Огитма 1969 68,7 100 Шофиркон, Fиждувон

5 Порсонкул 1974 62 15 Олот, ^оракул, Вобкент, Бухоро, Ромитан, Жондор

6 Бош сув туплаш тракти (ТВСТ) 1991 155 74 Олот, ^оракул, Жондор, Когон, К^оровулбозор

7 Бош ^оракул 1967 15,52 5 Олот, ^оракул

8 Марказий Олот 1956 16 5 Олот, ^оракул

9 Жанубий Олот 1958 15,52 2,2 Олот ^оракул

10 Fарбий ^оракул 1960 13,9 1,5 Олот, ^оракул

11 Бибиширин 1948 139,9 46 Fиждувон, Ромитан

12 Fарбий Ромитан 1966 60,1 8 Ромитан, Жондор

Изоу: I - коллекторнингузунлиги, Q - сувутказиш цобилияти.

2-жадвал

Зарафшон вохаси вилоятларининг сугориладиган ерларида шаклланадиган коллектор-зовур сувлари хажмининг 2007-2011 йиллар давомида узгариши

Вилоятлар Коллекторлар узунлиги, км Коллектор-зовур сувлари хажми, млн. м3

2008 2011 2007 2008 2009 2010 2011

Самарканд 219,2 219,2 535,0 516,2 572,1 660,0 547,1

Навоий 217,0 217,0 559,2 553,5 574,0 555,0 574,7

Бухоро 622,6 718,4 2218,3 1965,5 2209,9 3024,0 2132,0

Х,аммаси 1058,8 1154,6 3312,5 3035,2 3356,0 4239 3253,8

Изо%: жадвал УзР Табиатни мууофаза цилиш давлат цумитаси маълумотлари асосида тузилди [2].

Юкорида кайд этилганларни эътиборга олиб, куйида Зарафшон вохасида жойлашган вилоятлар экин майдонларидан сув туплайдиган коллектор-зовурлар тармоклари суви минераллашув даражасининг 2008-2011 йиллардаги узгаришларини, улардан иккиламчи фойдаланиш имкониятлари нуктаи назаридан, тахлил киламиз (3-жадвал).

3-жадвал

Зарафшон вохаси вилоятларида коллектор-зовур сувлари минераллашув даражасининг 2008-2011 йиллардаги узгариши

Вилоятлар Минераллашув даражаси, г/л

2008 2009 2010 2011

Самарканд 0,61-1,88 0,58-1,65 0,65-1,24 0,60-1,38

Навоий 1,45-2,84 1,60-3,60 1,53-3,11 1,60-3,80

Бухоро 2,40-5,60 2,70-5,10 1,96-5,98 2,21-6,01

Изо%: жадвал УзР Табиатни мууофаза цилиш давлат цумитаси маълумотлари асосида тузилди [2].

Зарафшон дарёси хавзасининг урта кисмида, яъни Самарканд ва Навоий вилоятларидаги сугориладиган ерларда хосил буладиган коллектор-зовур сувларининг минераллашув даражаси Бухоро вилоятидагига нисбатан анча кичикдир. Масалан, 2008-2011 йиллар давомида Самарканд вилоятидаги коллектор-зовур сувларининг минераллашув даражаси 0,55^1,88 г/л оралигида узгарган. Навоий вилоятида эса минераллашув даражаси бироз юкори булиб, 1,45^3,8 г/л кийматларни ташкил этади.

Юкорида келтирилган 2 - хамда 3-жадваллар малумотларига таянадиган булсак, Самарканд вилоятида 2007-2011 йиллар оралигида хар йили уртача 566,1 млн. м3 ёки Навоий вилоятида эса уртача 563,3 млн. м3 хажмда минераллашув даражаси нисбатан кичик булган кайтарма сувлар хосил булади. Дар икки вилоятдаги кайтарма оким микдорини кушиб хисобласак, 1129,4 млн. м3 хажмдаги кушимча сув ресурсларига эга буламиз. Бу сувдан, келажакда, айрим турдаги кишлок хужалик экинларини сугоришда иккиламчи ресурс сифатида бемалол фойдаланиш имкониятлари мавжуд.

Куйида Бухоро вилояти экин майдонларига охирги чорак аср, яъни 19912013 йиллар давомида сугориш максадларида олинган сув хамда улардан хосил булган кайтарма оким динамикаси масалаларини ёритишга алохида тухталиб утамиз (4-жадвал).

4-жадвал

Бухоро вилоятида сугоришга олинган ва худудда шаклланган кайтарма оким микдорларининг йиллараро узгариши

Йиллар Сугориладиган ерлар минг га Сугоришга олинган сув, млн.м3 Кайтарма оким хажми, млн.м3 Кайтарма оким, олинган сувга нисбатан, фоизда

1991 265,2 5188 2214 43

1992 266,9 4035 1964 49

1993 269,4 3938 2096 53

1994 272,1 4215 1938 46

1995 274,4 3722 1232 33

1996 272,2 4014 1394 35

1997 276,5 4512 1846 41

1998 273,7 3995 2334 58

1999 273,7 4098 2178 52

2000 273,8 4011 2186 55

2001 274,2 3608 1507 42

2002 274,2 4851 2024 42

2003 273,7 4302 2588 60

2004 273,7 4355 2540 58

2005 274,6 4342 2570 59

2006 274,9 5560 2614 47

2007 274,9 4002 2218 55

2008 274,9 3984 1966 49

2009 274,9 4704 2210 47

2010 274,9 4898 2215 45

2011 274,9 3827 1959 51

2012 274,8 3969 2348 60

2013 274,6 4021 2305 57

Урт 273,4 4267,4 2106,4 49,4

Изоу: жадвал Аму-Бухоро Ирригация тизимлари хавза бошкармаси (ИТХ.Б) маълумотлари асосида тузилди.

Жадвалдан куриниб турибдики, 1991 йилдан 2013 йилгача булган ораликда Бухоро вилоятига ерларни сугориш максадида олинган сув микдори билан коллектор-зовур сувларининг, яъни кайтарма оким нисбати турли кийматларда узгарган. Масалан, сугориш учун олинган сув микдорининг энг кичик киймати кам сувли 2001 йилга тугри келиб, 3608 млн. м3 ни ташкил этган. Коллектор-зовур сувларининг энг кичик микдори эса 1232 млн. м3 булиб, 1995 йилга тугри келади. Худудга сугоришга олинган ва улардан хосил булган коллектор-зовур сувлари хажмининг энг катта киймати куп сувли 2006 йилда кузатилган булиб, бу курсаткичлар, мос равишда, 5560 млн. м3 ва 2614 млн. м3 га тенг булган.

Х,исоблашлар натижаларига кура, коллектор-зовур сувларининг энг катта нисбий кийматлари 2003 ва 2012 йилларда кайд этилиб, сугоришга олинган сув микдорига нисбатан 60 фоизни ташкил этган. Урганилаётган хисоб даври, яъни 1991-2013 йиллар давомида кайтарма оким микдори сугоришга олинган сувга нисбатан уртача 49,4 % га тенг булган. Ушбу ракам вилоятда сугоришга олинган сувдан самарали фойдаланишнинг жуда катта имкониятлари мавжудлигига далилдир.

Алохида кайд этиш лозимки, вилоят экин майдонларида хосил буладиган кайтарма оким хажмининг катталиги ер ости сувларининг режимига хам узининг салбий таъсирини курсатиб келмокда. Бу эса, уз навбатида, вохадаги сугориладиган ерларнинг экомелиоратив холатининг бузилишига сабаб булмокда. Минераллашув даражаси юкори булган хамда турли чикиндилар билан ифлосланган кайтарма сувлар атроф-мухит холатига, хусусан, табиатга катта зарар етказмокда. Шу муносабат билан вилоят худудида шаклланган кайтарма сувларнинг сифатини гидрологик жихатдан бахолаш ва уларни тахлил этиш, зарурият тугилганда, мажмуали чора-тадбирлар ишлаб чикиб, уларни сув хужалиги амалиётида куллаш лозим, деб хисоблаймиз. Шунингдек, дарёларда кам сувли йилларда кайтарма сувларни тозалашнинг физикавий, кимёвий ва бошка усулларига нисбатан энг самарали ва иктисодий нуктаи назардан тежамкор хисобланган биологик усулини хам кенг куламда куллашни ташкил этиш максадга мувофикдир [4].

1990 1995 2000 2005 2010 2015

Й п л л а р

1-расм. Бухоро вилоятида сугоришга олинган ва кайтарма оким хажми динамикаси

Юкоридаги тахлиллар натижаларидан маълум булдики, Бухоро вилояти экин майдонларини сугоришга олинган сув микдорининг узгаришига боглик холда кайтарма оким, яъни коллектор-зовур сувларининг хажми хам узгариб боради. Шу туфайли, келажакдаги тадкикотларда асосий эътибор сугориладиган ерларда хосил буладиган кайтарма оким микдорини камайтиришга каратилиши лозим.

Юкорида баён этилганларга хулоса килиб айтиш мумкинки, Зарафшон вохасида хосил булган коллектор-зовур сувларининг катта кисми хозирги кунда табиий ботикларга окизилиб, уларда куллар хосил килади. Кайтарма окимнинг маълум кисми эса тугридан-тугри Амударёга ташланиб, дарё суви кимёвий таркибининг салбий узгаришига сабаб булмокда. Шу холатларни

хисобга олсак, бугунги кунда энг долзарб масалалардан бири - вохада сувни хам микдор, хам сифат жихатидан мухофаза килишдир. Бу асосий масала эса бир канна кушимча чоралар тизимини уз ичига олади. Улардан энг макбули коллектор-зовурлар сувларини дарёлар, куллар, сув омборларига окизишни иложи борича камайтиришга, айрим холларда эса тула тухтатишга каратилиши лозим. Айни пайтда экин майдонларида шаклланадиган кайтарма сувларни иктисодий жихатдан тежамли хисобланган биологик усул билан тозалашга хамда улардан иккиламчи ресурс сифатида фойдаланишга хам алохида эътибор каратиш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистан Республикасида атроф-табиий мухит мухофазаси ва табиий ресурслардан фойдаланишнинг холати тугрисида «Миллий маъруза». -Тошкент: CHINOR ENK, 2006. - 296 б.

2. Узбекистон Республикасида атроф-мухит холати ва табиий ресурслардан фойдаланиш тугрисидаги «Миллий маъруза» (2008-2011 йиллар). - Тошкент: CHINOR ENK 2013. - 258 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Ирригация Узбекистана. Том III. - Ташкент: Изд-во «Фан», 1979. - 356 с.

4. Рашидов Н.Р., Хайитов Ё.К., Буриев С.Б. Использование водных растений для очистки коллекторных и сточных вод // Доклады Академии Наук РУз, 1998. - С. 40-42.

5. Х,икматов Ф. ва бошкалар. Зарафшон хавзасининг гидрометеорологик шароити ва сув ресурслари. -Тошкент: "Fan va texnologiya", 2016. - 276 b.

© Ё.К. Хайитов, Д.Д. Каландарова, 2016

УДК 627.133(575.144)

ПУТИ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ВОДНЫХ РЕСУРСОВ КОЛЛЕКТОРНО-ДРЕНАЖНЫХ СЕТЕЙ ЗАРАФШАНСКОГО ОАЗИСА

Ё.К. Хайитов, Д.Д. Каландарова

Аннотация. В статье рассматриваются некоторые вопросы формирования и количественной оценки возвратных вод, т.е. коллекторно-дренажного стока, формирующегося на орошаемых землях Зарафшанского оазиса. Приведены гидроморфологические сведения о крупных магистральных коллекторах вилаятов изучаемого региона. Изучена динамика коллекторно-дренажного стока и степень их минерализаци как во времени, так и по пространству. Даны рекомендации и предложения по эффективному вторичному использованию возвратных вод Зарафшанского оазиса, как дополнительные водные ресурсы для орошения некоторых видов сельскохозяйственных культур.

Ключевые слова: Зарафшанский оазис, водные ресурсы, орошаемые земли, коллектор, дренаж, возвратный сток, количественная оценка, вторичное использование.

© Ё.К. Хайитов, Д.Д. Каландарова, 2016

UDC 627.133(575.144)

THE EFFICIENT WAYS OF USAGE OF WATER RESOURCES OF COLLECTOR-DRAINAGE SYSTEM ZARAFSHAN OASIS

Yo.Q. Hayitov, D.D. Kalandarova

Abstract. This article discusses some of the issues of formation and quantitative assessment of return flow, ie, collector - drainage flow formed on the irrigated lands of Zarafshan oasis. Results hydromorphological information on major trunk sewers Vilayat studied region. The dynamics of collector - drainage flow and degree of mineralization both in time and in space. Recommendations and suggestions for effective re-use of return water Zarafshan oasis, as the additional water resources for irrigation of certain crops.

Keywords: Zarafshan oasis, water resources, irrigated land, collector, drainage, return flow, quantitative assessment, recycling.

© Yo.Q. Hayitov, D.D. Kalandarova, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.