Научная статья на тему 'Қишлоқ хўжалигини сув ресурслари билан таъминлаш ва ундан фойдаланиш самарадорлиги'

Қишлоқ хўжалигини сув ресурслари билан таъминлаш ва ундан фойдаланиш самарадорлиги Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
550
72
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Амиров Л. Ф.

Аграр соҳада сув ресурсларидан фойдаланишни бошқаришдан кўзланган асосий мақсад – сувдан мақсадли, самарали ва оқилона фойдаланиш, сув исрофгарчилигига барҳам бериш ва фойдаланилган сув самарадорлигини оширишдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қишлоқ хўжалигини сув ресурслари билан таъминлаш ва ундан фойдаланиш самарадорлиги»

V_/

Амиров Л.Ф.

ТДИУ тадк,ик,отчиси

КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИ СУВ РЕСУРСЛАРИ БИЛАН ТАЪМИНЛАШ ВА УНДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИ

Аграр соцада сув ресурсларидан фойдаланиш-ни бошцаришдан кузланган асосий мацсад - сувдан мацсадли, самарали ва оцилона фойдаланиш, сув ис-рофгарчилигига барцам бериш ва фойдаланилган сув самарадорлигини оширишдан иборат.

Кишлок хужалиги республикамиз-да иктисодиётнинг асосий тамокларидан бири хисобланади. Республикада жами истеъмол килинадиган сувнинг 92 фо-изи кишлок хужалигига туFри кела-ди. Ушбу соханинг ривожи бевоси-та кишлок хужалиги экин майдонлари-ни мелиоратив холатини яхшилаш, ирригация тармокларини куриш, реконструкция килиш ва таъмирлаш, ишчи холатини саклаш ва бошка агротадбир-ларни утказиш, экинлар хосилдорлигини ошириш сув ресурслари таъминоти би-лан боFл и к булиб колмокда. Бу бора-да Узбекистон Республикаси Президен-ти Ислом Каримов 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш-нинг устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисида-ги маърузасида "Айни пайтда биз кишлок хужалиги сохасида биринчи навбатда тупрок унумдорлигини ошириш чорала-рини куриш, барча агротехник тадбирлар-ни уз вактида бажариш, замонавий агро-технологияларни жорий килиш, селекция ва уругчиликни янада ривожлантириш, мехнатни ташкил этиш ва раFбатлантириш

билан боFл и к, хали-бери ишга солинма-ган катта имкониятлар мавжудлигини хам эътироф этишимиз зарур":лигини таъкид-лаб утди.

Дарх,акикат, республикамизда утган йиллар мобайнида кишлок хужалигининг баркарор ривожланиши кузатилиб келинмокда. 2011 йил якунига кура кишлок хужалигида жами 19633,0 миллиард сумлик махсулот ишлаб чикилиб, утган 2010 йилга нисбатан усиш суръ-ати 106,6 фоиз, 2001 йилга нисбатан эса 9,3 мартани ташкил этган. Шундан дех,кончилик махсулотининг улуши 60 фо-изга тенг булган.

Тахлиллар шуни курсатадики, дехкончилик махсулотлари ишлаб чикаришида пахта ва Fалланинг улуши юкори. 2011 йил охирига келиб республикамизда 3,5 миллион тонна пахта хома-шёси ва 6,7 миллион тонна Fалла хосили олинган. Шунингдек, таъкидлаш керак-ки, республикамизда жами 4,2 миллион гектар сугориладиган ер майдони мав-жуд булиб, шундан аксарият кисмида (2,4 миллион гектардан ортик) Fалла ва пахта етиштирилади (1-расм).

1 И.А.Каримов. 2012-йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 2011-йилнинг асосий якунлари ва 2012-йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажли-сидаги маърузаси. - Тошкент, 19.01.2012 й. www. press-service.uz.

1-расм.

Кишлок, хужалигида экин майдонларининг так.симланиши1

2011 йил

пахта 1132,0 минг г; (27%)

бошка экинлар .1776,0 минг га (42%)

галла 1317,0 минг га (31%)

Айнан ушбу экинларни ер майдонини суFоришга булган талаб юкори. Бу эса че-кланган сув ресурслари шароитида Fалла ва пахта етиштириш учун сув таъминоти-ни яхшилашни такозо килади.

2010 йилда жами 4232 минг гектар майдонда суFориш ишлари амалга оширилиб, 51588 миллион м3 сув сарф килинган. 2001 йил билан солиштиради-ган булсак бу курсаткичлар уларга мос ра-вишда 9,2 фоиз ва 27,8 фоизга ошганли-гини курсатиб турибди. Ушбу тадбирлар-га 836421 миллион сум кийматидаги хара-жатлар килинган, яъни 2001 йилга нисба-тан 10,4 баробар куп маблаF сарфланган. Шунда уртача 1 комплекс гектарга 12,2 минг м3/га сув берилган, 1 м3 сувни ис-теъмолчига етказиш учун 16,2 сум, 1 гек-тарни сугориш учун эса 198 сум харажат килинган. Усиш суръати 2001 йилга нис-батан 1 комплекс гектарга берилган сув х,ажми 1,2 марта, 1 м3 сувни етказишга ке-тадиган маблаFлар х,ажми 8,1 марта, 1 гектарга туFри келадиган харажатлар х,ажми эса 9,4 мартани ташкил этди (1-жадвал). Ушбу маълумотлардан куриниб турибди-ки, етказиб берилган сувнинг микдори де-ярли узгармаган, аммо сув харажатлари йилдан-йилга ошиб бормокда.

Хавзалар буйича тах,лил киладиган булсак, энг куп истеъмол килинадиган сув микдори Амударё х,авзасига туFри

1 Манба: УзР кишлок ва сув хужалиги вазирли-ги маълумотлари

келади. Ушбу х,авза оркали вилоятлар-га 2010 йилда 32481 миллион м3 сув етказиб берилган. Амударё х,авзаси оркали сув оладиган вилоятларнинг уртача истеъмол килинадиган сув микдори 4640,1 миллион м3 ташкил этган. Ушбу сув микдорининг 25,3 фоизи, яъни 8221 миллион м3 KоракалпоFистон Республикаси истеъмолига туFри келган. Ушбу х,удудда фойдаланилмаётган ерлар, шурланган ерлар куп булганлиги х,амда ирригация тармокларининг ёмон ах,волга тушиб колганлиги учун ортикча сув харажатлари талаб килиниши табиий х,ол.

Айнан шу давр мобайнида Сирда-рё х,авзасидан эса 19107 миллион м3 сув олинган. Уртача х,авза буйича олинган сув 3184,5 миллион м3 ташкил этган булса, Тошкент ва ФарFона вилоятлари сув ис-теъмоли буйича (х,авза буйича умумий истеъмол килинган сув микдорининг 20 фоизи) юкори уринда туради. Ушбу вило-ятларда мос равишда 3823 миллион м3 ва 3819 миллион м3 сув олинган. Аммо, шуни алох,ида айтиб утиш керакки, Тош-кент вилоятида бир комплекс гектарга бе-рилган сув микдори бошка вилоятлар-га караганда энг паст. Бу ушбу вилоятда сугориладиган ерларнинг куплиги х,амда уларнинг мелиоратив х,олати ва сугориш тизимининг талаб даражасида эканлиги билан алох,ида ажралиб туради.

Сувга булган харажатларни тах,лил киладиган булсак, бу ерда х,ам Амударё

V_/

1-жадвал.

Кишлок, хужалигида сув харажатлари ва сув билан таъминлаш самарадорлиги1

Курсаткичлар Йиллар 1 комплекс гектарга берилган сув микдори, минг м3/га 1 м3 сув етка-зиш учун ки-линган хара-жатлар, сум/ м3 1 гектарга килинган сув харажатлари, минг сум/га

2001 10,4 1,99 21

2002 11,1 2,62 29

2003 12.2 3,5 43

2004 12,5 5,2 61

2005 12,4 6,4 79

2006 12,3 7,8 97

2007 11,0 10,2 113

2008 9,4 15,2 143

2009 10,5 16,4 173

2010 12,2 16,2 198

2010 йил 2001 йилга нисбатан усиши, (марта) 1,2 8,1 9,4

хавзаси буйича куп маблаFлар (568879,0 миллион сум, ёки умумий сув харажат-лардан 68 фоиз) сарфланиб, уртача 1 м3 сув учун килинган харажатлар 17,5 сумни ташкил этган. Бу курсаткич республика курсаткичидан 1,3 сум/м3 га купдир.

Шуни таъкидлаш керакки, Кашкадарё ва Бухоро вилоятларида сув харажатлари юкори булган. Жумладан, Кашкадарё вилоятида 209673 миллион сум маблаF сарф килиниб, бу республика буйича умумий сув харажатларининг 25,1 фоизи, хавза буйича харажатларнинг 36,8 фои-зини ташкил этган. Бухоро вилоятида эса 142563 миллион сум хажмдаги суFориш ишлари амалга оширилган, яъни вилоят-нинг улуши республика буйича 17,0 фоиз, хавза буйича 25,1 фоизига тенг булган. Бошкача килиб айтганда, Кашкадарё ви-лоятида 1 м3 сувга 35 сум ва 1 гектарга 407 сум, Бухоро вилоятида эса 1 м3 сувга 33,6 сум ва 1 гектарга 519 сум харажатлар килинган, яъни уртача республика буйича 2-3 баробар куп маблаF сарфланган. Бу холат шу билан тавсифланадики, юкорида номи келтирилган худудларда ирригация тармокларининг ишчи холати ва ер-ларнинг мелиоратив ва жисмоний холати нисбатан ёмон булганлиги сабабали, янги суFориш тизимларини куриш, мавжудла-рини реконструкция килиш ва таъмир-

лаш хамда агротадбирларни утказиш учун купрок маблаF сарф килинган.

Таъкидлаш керакки, Навоий вилоятида хам 1 м3 сув ва 1 гектар ер майдо-нига килинган харажатлар юкори булиб, уларнинг киймати 24,5 сум/м3 ва 308 сум/га ни ташкил этган. Бу ерда хам ме-лиоратив холати ёмон ерларнинг мав-жудлиги хамда суFориш иншоотларнинг ишчи холати талаб даражасида эмасли-ги, шунингдек тошлок ва гипс катламлари юкорида жойлашган ер майдонининг кат-талиги суFориш ишларининг кийматини оширади.

Сирдарё хавзасида 267543 миллион сум капитал маблаFлари сарфланган булса, шундан 34,1 фоизи (91355 миллион сум) Наманган вилоятига туFри кел-ган. Шунингдек, 1 м3 сув ва 1 гектар ер майдонига туFри келадиган харажатлар хам юкори булиб, уларнинг киймати 30,7 сум/м3 ва 334 сум/га ни ташкил этган. Бу ерда хам мелиоратив холати ёмон ерларнинг, айникса сизот сувларининг юкори жойлашганлиги боис шурланган ерларнинг купайиб кетиши, ушбу ерларнинг шурини ювиш учун куп сув ва харажатлар сарф килинган. Тошкент вилояти буйича аксинча холатни кузатишимиз мумкин. Бу ерда 1 м3 сувга 5,3 сум хамда 1 гектар-га 51 сум сарф килинган. Ушбу курсаткич хам хавзалар буйича, хам республика

1 Манба: Жадвал УзР Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги маълумотлари асосида тузилган

2-жадвал.

Республика буйича пахта хом ашёси ва дон мах,сулотини етиштириш учун сарф к,илинган сувнинг иктисодий самарадорлиги1

Курсаткичлар Йиллар Бир центнер хосил олиш учун сарфланган сув микдори, м3 Бир центнер хосил олиш учун сувга сарфланган харажатлар, сум

пахта Fалла пахта Fалла

2001 446,2 301,1 885,9 597,8

2002 499,0 256,0 1309,0 671,0

2003 592,0 282,0 2074,0 986,0

2004 526,0 290,0 2735,0 1509,0

2005 477,0 271,0 3043,0 1727,0

2006 495,0 284,0 3879,0 2231,0

2007 426,0 248,0 4352,0 2534,0

2008 432,0 258,0 5048,0 2914,0

2009 412,0 211,0 6760,0 3464,0

2010 472,0 243,0 7652,0 3945,0

2010 йил 2001 йилга нисбатан,% 105,8 80,7 8,6 марта 6,6 марта

буйича энг самарали курсаткичлардан хисобланади. Чунки, юкорида изох берга-нимиздек, Тошкент вилоятида мелиоратив холати ёмон булган ерларнинг камлиги (атиги 3-4 фоиз), аксарият сугориладиган ерларнинг таркибий тузилиши яхши ва балл бонитети юкори булганлиги сабабли сув истеъмоли ва сув харажатларини те-жаш имкониятини берган.

Юкорида таъкидлаб утганимиздек, кишлок хужалигида пахта ва Fалла етиш-тиришга купрок сув сарфланади. Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги маълумотла-рига кура 2010 йилда 1 центнер пахта-ни етиштириш учун 472 м3 ва 7652,0 сум маблаF хамда 1 центнер Fаллани етиштириш учун 243 м3 сув ва 3945,0 сум маблаF сарфланган. Статистик маълумотлар шуни курсатадики, 2010 йилда 2001 йилга нис-батан 1 центнер пахта хомашёни олиш учун сарфланган сув микдори 5,8 фоизга ошган булса, 1 центнер Fалла олиш учун аксинча бу курсаткич 80,7 фоизни ташкил этган, яъни 1,2 м3 кам сув сарфланган. Шу даврда сувга сарфланган харажатлари эса 1 центнер пахта учун 8,6 мартага, 1 центнер Fалла учун 6,6 мартага ошган.

Бу хукуматимиз томонидан сугориш ишларига алохида эътибор берилаётган-лигини курсатади. Ушбу йуналиш учун

1 Манба: Жадвал УзР Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги маълумотлари асосида тузилган

давлат бюджетидан катта маблаFлар йуналтирилаётганлиги бунинг исботи хисобланади. Хусусан, 2011 йил якуни-га кура "СуFориладиган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш" Давлат да-стури доирасида 431 та лойиха буйича жами 188,7 миллиард сумлик маблаFлар узлаштирилиб, зарур мелиоратив тадбир-лар амалга оширилиши натижасида 260 минг гектардан зиёд сугориладиган ерларнинг мелиоратив холати яхшиланди"2. Бу эса ушбу майдонларда экинлар, хусусан пахта ва Fалла хосилдорлиги хам баркарор усиб боришга замин яратиб бермокда. Жумладан, 2001-2011 йиллар мобайнида Fалла хосилдорлиги 18,5 центнерга (ёки 161,7 фоиз), пахта хосилдорлиги эса 3,2 центнерга (113,7 фоиз) ошди (2-расм).

Пахта ва Fалла хосилдорлигининг йиллар кесимида кузатадиган булсак, баъзи йилларда ушбу экинларнинг хосилдорлиги пасайиб кетганлигини куришимиз мум-кин. Аммо бу холат тулик сув таъминотига боFл и к эмас. Чунки хосилдорлик пасайи-ши кузатилган 2003 йилда республикамиз-да суFориш учун 51222 миллион м3 сув олинган. 2010 йилда олинган сув хажми

2 Узбекистон Республикаси Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги тизимидаги корхона ва таш-килотларни 2011 йилда ижтимоий - иктисодий ривожлантириш хамда иктисодий ислохотларни чукурлаштириш якунлари хакида маълумот. - Тошкент, 23.01.2012 й. www.agro.uz.

V_/

2-расм.

Республикамиз цишлоц хужалигида пахта ва талла х,осилдорлигининг узгариш динамикаси, ц/га

Ииллар

шунга якин булса хам (51588 миллион м3) хосилдорлик 2003 йилга нисбатан анча юкори булган. Аммо суFориш усуллари-нинг табакаланмаганлиги хамда куплаб худудларда суFориш иншоотларининг эскирганлиги натижасида суFориш сувла-рининг йукотишларига олиб келмокда.

"... Шу сабабли сув тежаш технология-ларини жорий килиш хисобига нималарни тежай олишимизни ва бошка территория-лардан канча сув олишимиз зарурлигини илмий негизда хисоблаб чикиш ва атроф-лича асослаб бериш бенихоя мухимдир.

Биз бу масалани ёпиб куя олмаймиз, уни тубдан хал этмай туриб, республика ри-вожланиш истикболи у ёкда турсин, хатто купайиб бораётган ахолининг хаётини бундан буён таъминлаш имкониятига хам эга булмай колади"1.

Шу боис республикамизда сув ресурс-лари чекланган бир шароитда сувдан са-марали фойдаланиш, сувни тежовчи тех-нологияларни тадбик этиш хамда суFориш тизимини модернизация килиш ишларини давом эттириш хозирги куннинг долзарб масалаларидан бири булиб колмокда.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 2011-йилнинг асосий якунлари ва 2012-йил-да Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза-си. - Тошкент, 19.01.2012 й.

2. Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011.

3. Узбекистон Республикаси Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги тизимида-ги корхона ва ташкилотларни 2011 йилда ижтимоий - иктисодий ривожланти-риш хамда иктисодий ислохотларни чукурлаштириш якунлари хакида маълу-мот. - Тошкент, 23.01.2012 й. www.agro.uz.

1 И.А.Каримов. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. - 74 б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.