Научная статья на тему 'ЗАРАФШОН ВОҲАСИ ГУМУС ҲОЛАТИНИНГ ЎЗГАРИШИ ВА УНИ ЯХШИЛАШ ЧОРАЛАРИ'

ЗАРАФШОН ВОҲАСИ ГУМУС ҲОЛАТИНИНГ ЎЗГАРИШИ ВА УНИ ЯХШИЛАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

9
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ / гумус / гумификация / дегумификация / хосса / механик таркиб / сизот суви / soil / humus / humification / dehumification / property / texture / ground water

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Т К. Ортиков, С Ж. Неъматуллаева, Ж Ю. Ҳайдаров

Мақолада Зарафшон воҳаси тупроқларининг гумус ҳолати ва у билан боғлиқ ҳолда тупроқ хоссаларини ўзгариши тўғрисидаги маълумотлар келтирилган[1;2;3;4;5]. Гумус ва азот миқдори ўртасида жуда кучли боғликлик бўлиб, тупроқда азот миқдорини фақат гумус миқдорини ошириш ҳисобига кўпайтириш мумкин. Бу азотни тупроқда минерал шаклда тўпланмаслиги билан боғлиқ. Азот тупроқда фақат органик модда шаклида тўпланиши мумкин. Гумус миқдори ва заҳираси ортиши билан тупроқни сув-физик, умумфизик, ҳаво ва иссиқлик хоссалари, озиқ ва туз режимлари яхшиланади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents data on the humus state of the soils of the Zeravshan oasis and related changes in soil properties. There is a strong relationship between humus and nitrogen content in the soil, and the nitrogen content in the soil can only be increased by increasing the humus content. This is due to the inability of nitrogen to accumulate in the soil in mineral form. Nitrogen in the soil accumulates only in the form of organic matter. With an increase in the content and reserve of humus, general physical, water-physical, air and thermal properties, as well as nutrient and salt regimes of the soil improve.

Текст научной работы на тему «ЗАРАФШОН ВОҲАСИ ГУМУС ҲОЛАТИНИНГ ЎЗГАРИШИ ВА УНИ ЯХШИЛАШ ЧОРАЛАРИ»

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

ЗАРАФШОН ВОХДСИ ГУМУС ХОЛАТИНИНГ УЗГАРИШИ ВА УНИ

ЯХШИЛАШ ЧОРАЛАРИ

Т. К. Ортиков, С. Ж. Неъматуллаева, Ж. Ю. Гайдаров

Самарканд давлат университети

АННОТАЦИЯ

Маколада Зарафшон вохаси тупрокларининг гумус холати ва у билан боглик холда тупрок хоссаларини узгариши тугрисидаги маълумотлар келтирилган[1;2;3;4;5]. Гумус ва азот микдори уртасида жуда кучли богликлик булиб, тупрокда азот микдорини факат гумус микдорини ошириш хисобига купайтириш мумкин. Бу азотни тупрокда минерал шаклда тупланмаслиги билан боглик. Азот тупрокда факат органик модда шаклида тупланиши мумкин. Гумус микдори ва захираси ортиши билан тупрокни сув-физик, умумфизик, хаво ва иссиклик хоссалари, озик ва туз режимлари яхшиланади[2;4;5].

Калит сузлар: тупрок, гумус, гумификация, дегумификация, хосса, механик таркиб, сизот суви

ABSTRACT

The article presents data on the humus state of the soils of the Zeravshan oasis and related changes in soil properties. There is a strong relationship between humus and nitrogen content in the soil, and the nitrogen content in the soil can only be increased by increasing the humus content. This is due to the inability of nitrogen to accumulate in the soil in mineral form. Nitrogen in the soil accumulates only in the form of organic matter. With an increase in the content and reserve of humus, general physical, water-physical, air and thermal properties, as well as nutrient and salt regimes of the soil improve.

Keywords: soil, humus, humification, dehumification, property, texture, ground water

Кириш. Тупрок шаклланиши ва унумдорлигида органик моддани урни бекиёсдир. Гумус тупрокнинг барча хосса-хусусиятлари, режимлари ва холатларига таъсир килиб уларни шаклланишини таъминлайди. Шунинг учун тупрок органик моддаси бу кишлок хужалигида асосий масала хисобланади. Хрзирги пайтда Зарафшон вохаси

May 12-13

1233

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

тупрокларида гумус микдори 1% ва ундан паст даражада булиб, бу тупрок унумдорлиги ва хоссаларига салбий таъсир курсатади. Шунинг учун купчилик холатларда тупрок хоссалари талабга жавоб бермайди. Купчилик холатларда тупрок зичлашган, хаво алмашинуви ва сув утказувчанлиги ёмонлашган, каттиклиги ошган ва структураси бузилган булиши кузатилади. Гумус микдорини камайиши тупрокда ялпи ва харакатчан озик моддалар микдорини пасайишига олиб келади ва бу холатда экинлар озикланиши бузилади. Аммоний ва нитрат хосил булиш жараёнлари сусайиб, денитрификация кучаяди. Бундай холатда экин етиштиришда кулланиладиган агротехник тадбирларнинг самарадорлиги паст булади. Шунинг учун, тупрок гумус холатини урганиш ва у асосида гумификация жараёнларини яхшиловчи агротехнологияларни ишлаб чикиш долзарб хисобланади.

Фойдаланилган материаллар ва усуллар.Тадкикотлар экспедицион таъризда Зарафшон вохасида олиб борилди. Бунда водийда таркалган буз ва утлок, утлоки буз тупрокдар генетик горизонтлар буйича урганилди.Бунда тупрокдаги гумус микдори ва захирасига турли табиий ва антропоген омилларнинг таъсири хамда гумус микдори ва захирасини тупрок хоссаларига таъсири тадкик килинди. Бунинг учун турли хил тупрок тип, типча ва хилларидан тупрок кесмалари олиниб уларга морфологик таъриф берилди ва генетик горизонтлар буйича тупрок намуналари олинди. Гумус микдори Тюрин усулида аникланди. Гумус захираси хажмий масса ва гумус микдори оркали хисоблаш йули билан топилди.

Олинган натижалар ва уларнинг та^лили. Зарафшон вохаси тупрпокларида гумус микдори тупрок тип, типчаси ва хилига боглик равишда узгаради. Гидроморф тупрокларда автоморф тупроклардагига нисбатан гумус хосил булиши учун шароит яхширок хисобланади. Бу сизот сувларининг ер юзасига якинлиги ва тупрокни кургокчилик шароитида капилляр намланиши ва шуни хисобига тупрок намлигини юкорирок булиши билан боглик. Автоморф тупрокларда капилляр намланиш мавжуд эмаслиги гумификация жараёнларига салбий таъсир курсатади. Чунки гумус хосил булиш жараёнлари, яъни гумификацияда тупрок микроорганизмлари иштирок этиб маълум бир намликда улар ушбу жараённи оптимал таъризда олиб боради. Демак, Зарафшон вохаси шароитида гумификация жараёнларида намлик чекловчи омиллардан бири булиб гумус хосил булишида мухим роль уйнайди. Сизот сувларининг ер юзасига якинлиги тупрокда

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

гумус хосил булишида ижобий роль уйнасада, лекин уларнинг минераллашганлик даражаси меъёридан юкори булса, бу холат ушбу жараёнларга салбий таъсир курсатади. Бунинг натижасида тупрокда гумус микдори паст даражада булади.

Тупрокда гумус микдори унинг механик таркибига хам боглик булади. Зарафшон вохаси тупрокларида механик таркиб огирлашиши билан тупрокда гумус хосил булиши учун шароит яхшиланиб янги хосил булган гумус моддалари микдори ортади. Шу билан бирга огир механик таркибли тупрокларда гумусни минераллашиш тезлиги секинлашади. Огир механик таркибли тупрокларда гумификация ва дегумификация карама-карши жараёнлари нисбатан гумус тупланиши томонига узгаради. Енгил механик таркибли тупрокларда, айникса кумлок тупрокларда гумус микдори паст даражада булиши кайд этилди. Ушбу тупрокларда аэрацияни жадаллиги гумификация жараёнини тезлиги ва йуналишини белгилаб беради. Бу холатда гумусни парчаланиши тезлашади, чунки аэрацияни кучайиши тупрокда органик моддани оксидланишини сезиларли жадаллаштиради.

Гумус хосил булиши, унинг микдори ва захирасига нишабликларнинг экспозицияси хам таъсир курсатади. Бу холат айникса шимолий ва жанубий экспозицияларда яккол намоён булади. Шимолий экспозицияда тупрок харорати нишабликларнинг жанубий экспозициясига нисбатан пастрок булиши тупрокдаги гумификация ва дегумификация жараёнларига ижобий таъсир курсатади. Тупрок хароратини ёз ойларида оптималдан юкорилашиши гумус хосил булишини сусайтириб, гумусни минераллашишини тезлаштиради. Нишабликларнинг жанубий экспозициясида хароратни нисбатан юкорилиги хисобига тупрокдан физик бугланиш хам, усимликлар транпирацияси хам сезиларли ортади. Бу эса тупрок намлигини хар доим шимолий экспозицияга нисбатан паст булишини келтириб чикаради. Хдроратнинг юкорилиги ва намликни пастлиги гумус хосил булиш жараёнлари фаоллигини сусайтириб , гумусни парчаланишини тезлаштириб юборади. Бу эса битта жойнинг узида шимолий экспозицияда жанубий экспозицияга нисбатан тупрокда гумус микдори ва захирасини юкори булишини таъминлайди.

Зарафшон водийсида, шу жумладан Зарафшон вохасида хам гарбдан шаркка караб тупрокларда гумус микдори ортиб боради. Бу холат ушбу йуналишда ёгингарчилик микдорини ортиб бориши ва хаво хамда тупрок хароратини аста-секин пасайиб бориши билан

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

боглик. Бундай узгаришлар гумификация жараёнларига, тупрокда гумус тупланишига ижобий таъсир килади, гумусни парчаланиши секинлашади. Бунинг окибатида ушбу йуналишда тупрокда гумус микдори ва захираси ортиб боради. Ушбу йуналишда буз тупрокларнинг типчалари гумус микдори ва захираси буйича куйидагича жойлашади: оч тусли буз тупроклар = типик буз тупроклар = тук тусли буз тупроклар. Оч тусли буз тупроклардан тук тусли буз тупрокларга караб гумус микдори ва захираси ортиб боради.

Нишаб жойларда сув эрозияси хам гумус микдори ва катламига салбий таъсир курсатади. Нишабликларда тупрок юза катламини ювилиб кетиши гумусга бой катламни ювилиб гумуси кам булган катламни юзага чикиб колишига олиб келади. Бу эса тупрок унумдорлиги ва хоссаларига салбий таъсир курсатади. Умуман олганда, тупрок гумус холати унинг агрофизик, агрокимёвий ва микробиологик хоссаларига сезиларли таъсир курсатади. Тадкикотлар шуни курсатадики, гумус микдори, гумус катламининг калинлиги хамда гранулометрик таркиб тупрокнинг сув-физик хоссаларига кучли таъсир килади. Гумус микдори ва калинлигини ортиши, механик таркибини огирлашиши билан дала нам сигими ортади. Бу тупрок намлигини ортишига, сугориш сувларидан самарали фойдаланишга олиб келади. Гумус микдори ортганда каттиклиги юкори ва сув утказувчанлиги ёмон булган тупрокларнинг физик холати яхшиланади. Бунда тупрок юмшаб хаво утказувчанлиги ортади. Аэрацияни яхшиланиши тупрок унумдорлигига, унда борадиган жараёнларга ижобий таъсир курсатади. Бунга тупрок говаклигини ортиши, структурасини тикланиши хам сабаб булади. Гумус микдорини ортиши билан тупрок кимёвий ва агрокимёвий хоссалари яхшиланиб боради. Тупрокда гумус микдори азот режимига кучли таъсир килади ва уни шаклланишида асосий роль уйнайди. Гумус микдори ортиши билан тупрокда ялпи азот микдори хам унга монанд равишда ортиб боради. Тупрокда гумус микдорининг камайиши азотни йуколишига, яъни тупрокда азот микдорини камайишига олиб келади. Азот тупрокда минерал бирикмалар куринишида тупланиш хусусиятига эга эмас. Минерал азотни тупрокда тупланиши учун имконият йук. Тупрокда нитрификация ва денитрификация жараёнлари ортикча минерал азотни тупрокдан чикариб юборади ва уларни тупланишига йул куймайди. Шунинг учун минерал угит, яъни азотли угитларни куллаш хисобига тупрокда аммоний ва нитрат шаклидаги азот микдорларини купайтириб булмайди. Азотли угитларни тупрокда йуколиш хавфи юкори

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

булади. Шунинг учун, тупрокда азотни факат органик азот хисобига купайтириш мумкин. Бу эса тупрокда гумус микдори ва захираси билан боглик булади. Тупрокда гумус микдори ва захирасини ошириш ялпи азот микдори ва захирасини уз-узидан ортишини таъминлайди. Она жинсда хам органик модда-гумус ва азот деярли булмайди. Она жинсни тупрокка айланиши баробарида унда гумус ва азот туплана бошлайди. Ялпи азот микдори ва захираси тупрок унумдорлигини курсатади. Чунки азот микдори ва захираси тупрокни гумус билан таъминланганлиги билан боглик булади. Умуман, тупрокда минимумда турган омиллар каторига гумус ва азот микдори киради. Улар холатини яхшиланиши тупрок унумдорлигини кескин ортишига олиб келади.

Тупрокда гумус микдорини ортиши тупрок мухит реакциясини (рН) кислоталик томон силжишига сабаб булади. Зарафшон вохаси ишкорий тупроклари мухит реакциясини нейтрал томонга силжиши ижобий холат хисобланади. Гумус микдори купайиши билан тупрокда гумин ва фульвокислоталар микдорини ортиши шурланган тупрокдарни мелиоратив холатини яхшилайди. Бунда ортикча тузларнинг салбий таъсири нейтралланади.

Хулосалар. Шундай килиб, Зарафшон вохаси тупрокларининг гумус холати ёмон холатда булиб, бу тупрокда гумус микдори ва захирасини камлиги, гумус катламини калимаслиги билан ифодаланади. Тупрок гумус холатини яхшилаш Зарафшон вохаси буз ва утлок тупрокларини унумдорлигини тубдан яхшилайди ва кишлок хужалик экинларидан юкори хосил олиш имконини беради.

REFERENCES

1. Когут Б.М. Оценка содержания гумуса в пахотных почвах России//Почвоведение, №9, Т.45. 2012. -С.944-952

2. Макаров В.И.,Дмитриев А.В., Исупов А.Н. Роль гумуса в формировании плодородия пахотных угодий Удмуртии//Материалы международной научно-практической конференции «Агрохимикаты в XXI веке: теория и практика применения». Нижний Новгород, 2017. -С.252-255

3. Мерзлая Г.Е., Шевцова Л.К. Гумус и органические удобрения как основа плодородия//Плодородие, 2006, №5(32). -С.27-29

4. Рамазонова Ф.М. Значение гумуса в развитии почвообразовательного процесса и плодородия почв в

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

полупустынной зоне Азербайджана// Сборник научных трудов Всероссийской научно-практической конференции «Современное состояние почвенного покрова, сохранение и воспроизводство плодородия почв». Махачкала, 14-15 августа 2018 года. Махачкала, 2018. -С.45-50

5. Федащук Е.Д., Швец Т.В. Значение гумуса в почвообразовании и плодородии почв Азово-Кубанской низменности //Вестник научно-технического творчества молодежи Кубанского ГАУ. Сборник статей научно-исследовательских работ. Том 1. Краснодар, КубГАУ, 2017. -С.119-122

May 12-13

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.