Научная статья на тему 'ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТОҒ ЯЙЛОВ ТУПРОҚЛАРИНИНГ БИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ'

ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТОҒ ЯЙЛОВ ТУПРОҚЛАРИНИНГ БИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
93
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тоғ яйлови / типик бўз ва тўқ тусли бўз тупроқ / учламчи давр ётқизиқлари / эрозия жараёнлари / микроорганизмлар / тупроқлар биологик фаоллиги. / mountain pasture / typical gray and dark gray soil / Tertiary deposits / erosion processes / microorganisms / soil biological activity.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Г.С.Содиқова, Д.Исмоилов

Мақолада тоғ олди ҳудудларида табиий яйловлар сифатида фойдаланиладиган учламчи давр ётқизиқларида шаклланган типик ва тўқ тусли бўз тупроқларда юзага келадиган эрозия жараёнлари ва жараёнларнинг ушбу тупроқларда микробиологик жараёнларга таъсири келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BIOLOGICAL ACTIVITY OF ERODED MOUNTAIN PASTURE SOILS

The article describes the erosion processes and the impact of the processes on microbiological processes in these soils, which occur in the typical and dark gray soils formed in the Tertiary deposits used as natural pastures in the foothills.

Текст научной работы на тему «ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТОҒ ЯЙЛОВ ТУПРОҚЛАРИНИНГ БИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

УДК.631.4.

ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН TOF ЯЙЛОВ ТУПРОЦЛАРИНИНГ БИОЛОГИК

ФАОЛЛИГИ Г.С.Содикова Д.Исмоилов

Тошкент давлат аграр университети https://doi. org/10.5281/zenodo.6803890

Аннотация. Мацолада тог олди %удудларида табиий яйловлар сифатида фойдаланиладиган учламчи давр ётцизицларида шаклланган типик ва туц тусли буз тупроцларда юзага келадиган эрозия жараёнлари ва жараёнларнинг ушбу тупроцларда микробиологик жараёнларга таъсири келтирилган.

Калит сузлар. тог яйлови, типик буз ва туц тусли буз тупроц, учламчи давр ётцизицлари, эрозия жараёнлари, микроорганизмлар, тупроцлар биологик фаоллиги.

БИОЛОГИЧЕСКАЯ АКТИВНОСТЬ ЭРОДИРОВАННЫХ ГОРНОПАСТБИЩНЫХ ПОЧВ

Аннотация. В статье описаны эрозионные процессы и влияние процессов на микробиологические процессы в этих почвах, которые имеют место в типичных и темно-серых почвах, сформировавшихся в третичных отложениях, используемых в качестве естественных пастбищ в предгорьях.

Ключевые слова. горное пастбище, типичная серая и темно-серая почва, третичные отложения, эрозионные процессы, микроорганизмы, биологическая активность почвы.

BIOLOGICAL ACTIVITY OF ERODED MOUNTAIN PASTURE SOILS

Abstract. The article describes the erosion processes and the impact of the processes on microbiological processes in these soils, which occur in the typical and dark gray soils formed in the Tertiary deposits used as natural pastures in the foothills.

Keywords. mountain pasture, typical gray and dark gray soil, Tertiary deposits, erosion processes, microorganisms, soil biological activity.

КИРИШ

Маълумки, тогли худудлар асосий биологик махсулдор коплам ва улардан яйловлар сифатида фойдаланиш мумкин. Тог кияликларида урмонзорлар тупрокни химоя килишда ва сув окими йуналишини бошкаришда мухим рол уйнайди, улар пастки ва уртача баландликлардаги лалмикор тог тупроклари эса дехкончиликни ва богдорчиликни ривожлантиришда катта имкониятга эга булган захирадир.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги "^ишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5742-сон фармонига кура хозирги кунда кишлок хужалигида 20 млн гектардан ортик, шу жумладан 3,4 млн гектар сугориладиган экин ер майдонларидан фойдаланиб, ахолининг эхтиёжи учун озик-овкат махсулотлари, иктисодиёт тармоклари учун зарур хом ашё етиштирилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг ушбу Фармонининг 3 -иловасига мувофик 2020-2030 йиллар давомида жами 1 111 723 гектар майдонларини узлаштириш режалаштирилган [1 ]

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Ушбу Президент фармонига кура бизнинг максадимиз тогли улкаларда мавжуд яйловлардан окилона фойдаланиш, тогли улкаларда яйловларни эрозиядан саклашда чорвачилик комплекси фаолиятини катти; назоратга олиш, махсус яйлов алмашлашни режалаштириш асосида олиб бориш керак. Айникса, намлик юкори даражада булган пайтда ерлардан фойдаланмаслик чораларини куриш зарур.

Д.АДодирова [6] томнидан илк бор Сурхон-Шерабод водийси тупрокларида биологик фаолликнинг катор информатив курсаткичлари асосида тупрок экологик-биологик холатининг интеграл курсаткичининг (ТЭБХДК) киймати, муайян географик шароитларда шаклланган хар бир тупрок типи ва типчаларининг умумий биологик фаоллик даражаси, тупрокларда микроорганизм гурухларининг таркалиши, микдори ва биокимёвий фаоллигининг макон-замонда хамда деградация жараёнлари таъсирида узгариши, тупрокларни биологик фаолликнинг хар бир информатив курсаткичлари буйича таъминланганлик ва фаоллик даражаси, тупрокларнинг агрокимёвий, агрофизикавий хоссалари ва биологик фаоллиги уртасида узвий корреляцион богликликлар ва бошка курсаткичлар аникланган.

Республикамизда тупрок унумдорлигини тургун даражасини саклаш, кишлок хужалик экинларини усиши ва ривожланиши учун зарур булган шароитни яратиш максадида тупрокларнинг агрофизикавий, агрокимёвий хоссаларини яхшилаш билан бир каторда тупрокнинг биологик фаоллигини ошириш буйича кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

Тог ва тог олди тупрокларидан самарали фойдаланишда улар шароитига хос булган муаммолар мавжуд. Тог тупроклари узига хос специфик хусусиятларга эга булиб, улар текислик тупрокларидан кескин фарк килади. Тог рельефи тупрокларининг пояслар буйича турлича таксимланиши киялик элементлари буйича таркалган усимликларда катта фарк булишига шароит яратади, шу сабабли улардан нотугри фойдаланиш эрозия жараёнларининг жадаллашишига олиб келади. Эрозия жараёнларининг ривожланиши табиий тупрок копламининг узгаришига ва уларнинг агрофизикавий, агрокимёвий хоссаларини ёмонлашувига хдмда унумдорликнинг диагностик курсаткичларидан бири хисобланган биологик фаолликнинг пасайишига олиб келади.

ТАД^И^ОТ ОБЪЕКТИ. Бизнинг изланишларимиз республикамиз жанубий-гарбий минтакаси тог олди худудларида табиий яйловлар сифатида фойдаланиладиган учламчи давр ёткизикларида шаклланган типик ва тук тусли буз тупрокларида олиб борилди.

ТАД^И^ОТ УСЛУБЖ. Микробиологик тахлиллар учун 0-30 ва 30-50 см чукурликлардан тупрок намуналари олинди ва тахлил килинди. Тадкикотлар давомида тупрокдаги микроорганизмларнинг микдори Низометдинова ва Кандратьева кулланмаси (1988), Звягинцевнинг "Тупрок микробиологияси ва биохимияси услублари" (1980) лар буйича аникланди.

ТАДЩЦОТ НАТИЖАЛАРЖ ВА МУ^ОКАМАСИ. Маълумки, тог ва тог олди тупрокларида ёнбагрининг турли элементларида эрозия жараёни микроорганизмлар микдорига янада кескин даражада таъсир курсатади. Эрозияга дучор булган тупроклар паст биогенлик хусусиятга эга. Негаки, эрозия таъсирида тупрокларнинг физик, кимёвий ва агрокимёвий хоссаларининг узгариши уз навбатида микроорганизмлар микдорининг

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

узгаришига сабаб булади. Бу эса тупроклардаги микроблар оламининг инкирозга юз тутишига ва микроорганизмларнинг айрим гурухларини сезиларли даражада узгаришига олиб келади [1, 2, 3, 4,5].

Шунингдек, тог ва тог олди худудида таркалган буз тупрокларда юза сув эрозияси намоён булиши тупрокнинг асосий хоссаларига салбий таъсир этади [7]

Юкорида келтирилган маълумотлар бизнинг тадкикотларимизда хам уз исботини топди. Эрозия жараёнлари ва киялик экспозицияси урганилган тупрокларни микроорганизмлари микдорига таъсир курсатганлиги кузатилди. Аммонификаторларни микдорий узгариши типик буз тупрокларнинг эрозияланмаган, яъни сув айиргич кисмида 1г тупрокда юкори катламларда 0-30 см катламда 285,0 минг хужайра булиб, паситки катлар томон камайиб боради. Уртача эрозияга учраган тупрокларда аммонификаторлар микдори юкори катламда 220-162 минг хужайрани ташкил этган булса, пастки катламда 82-65 минг хужайрани ташкил этди. Тук тусли буз тупрокларда аммонификаторлар микдори 329-103 минг хужайрани ташкил этиб эрозияланиш жараёнлари натижасида ушбу курсаткичнинг камайиши кузатилади. Бу тупрокларда хам эрозиянинг аммонификация жараёнларига салбий таъсири намоён булди (1-жадвал).

1 - жадвал

Тог яйлов минтцаси тупроцларида тарцалган микроорганизмлари мщдорига эрозия жараёнларининг таъсири (1г тупроцда минг дона уисобида)

Эрозияланиш даражаси

№ Микроорганизм гурухлари Чукурлик , см Сув айиргич Уртача эрозияланган шимолий киялик Уртача эрозияланган жанубий киялик

Типик буз тупрок. Учламчи кизгиш тусли неоген ёткизикларда шаклланган

1 Аммонификаторлар 0-30 30-50 285,0 95,0 220,0 82,0 162,0 65,0

2 Нитрификаторлар 0-30 30-50 4,0 1,5 3.0 1.1 2,0 0,3

3 Денитрификаторлар 0-30 30-50 6,0 3,0 4,5 2,0 3,0 1,4

4 Азотфиксаторлар 0-30 30-50 25,0 11,0 11,5 6,0 9,0 4,5

Ту; тусли буз тупро;. Учламчи кизгиш тусли неоген ёткизикларда шаклланган

1 Аммонификаторлар 0-30 30-50 329,0 150,0 295,0 72,0 103,0 84,0

2 Нитирификаторлар 0-30 30-50 6,5 2,5 4,5 1,1 4,0 0,9

3 Денитрификаторлар 0-30 30-50 7,5 4,5 7,5 3,0 6,5 2,5

4 Азотфиксаторлар 0-30 30-50 11,5 6,5 10,0 4,0 9,0 3,0

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Учламчи кизгиш тусли ёткизикларда шаклланган буз тупрокларда бу микроорганизмлар микдорининг кескин камайиши кузатилди. Чунки бу тупроклар гумус ва озика элементлар микдорининг камлиги, механик таркибига кура лёсс ёткизикларда шаклланган тупроклардан фарк килади.

Тупрокда аммонификация жараёнлари натижасида хосил буладиган аммиакли тузлар, аммонификациядан кейин яна оксидланиб, нитрат кислота тузларига айланади. Аммиак оксидланиб, оралик боскич - нитрит кислота стадияси оркали нитрат кислотага айланадиган бу жараён нитрификация деб аталади.

Нитрификацияловчи микрорганизмларнинг тупрок унумдорлигидаги ахамияти шундан иборатки, аммонийнинг оксидланиши натижасида хосил булган нитрат кислотаси калий, фосфор, магний, темир ва кальций бирикмаларининг осон узлаштирилувчан шаклга утишига хамда усимликларни озикланишини яхшиланишига имкон яратади. Шу боис, нитрификация жараёни кишлок хужалигида мухим жараёнлардан хисобланади ва бу нитрификаторлар иштирокида боради.

Бу жараён объект тупрокларида, учламчи кизгиш тусли неоген ёткизикларда шаклланган тук тусли буз тупрокларда нитрификаторлар микдори лёсс ёткизикларда шаклланган буз тупрокларга нисбатан сезиларли камайган (6,5 минг хужайра) ва бу курсаткич тупрокнинг эрозияланиш даражаларига боглик равишда янада камайиб борган (4-4,5 минг/г).

Денитрификация - нитрат шаклдаги азотнинг азот (П)-оксиди (N0), азот (1)-оксиди (N2O) ва молекуляр азот (N2) каби газсимон моддаларгача кайтарилиш жараёнидир. Денитрификаторлар хам азотни биологик айланишида иштирок этади. Бу жараён олимлар томонидан салбий жараён деб бахолаб келинади. Негаки, денитрификацияда тупрок азотининг камайиши содир булади. Бу жараён денитрификацияловчилар деб юритиладиган Bac.demtrificans, Bac. stutzeri, Bac fluorescens каби ва бошка бактериялар томонидан амалга оширилади.

Денитрификаторларнинг микдори денитрификация жараёнининг потенциал имкониятини курсатиб, бу тупрокда органик моддалар, нитратлар ва кислород етарли булиши билан белгиланади. Денитрификация тупрокда хаво танкис, рН ишкорий ва чириб улгурмаган органик моддалар мул булган шароитларда жадал кечади.

Урганилган тупрокларда денитрификаторлар микдори учламчи кизгиш тусли неоген ёткизикларда шаклланган буз тупрокларда бошка тупрок типларига нисбатан икки баробар камайганини куриш мумкин. Бунда типик буз тупрокларда тук тусли буз тупрокларга нисбатан усимлик коплами камлиги, механик таркибнинг енгиллиги ва озика моддаларнинг камлиги ушбу микроорганизмлар микдорига таъсир этади.

Атмосферадаги молекуляр азот махсус микроорганизмлар - азотфиксаторлар томонидан мураккаб биокимёвий жараёнлар туфайли тупрокларда органик азот сифатида тупланади. Тупрокларда атмосфера азотини туплаш жараёнларининг жадаллиги тупрок намлигига, хароратига, фотосинтез жараёнининг жадаллигига ва микрорганизмлар учун зарур булган энергетик материал - органик моддага бойлигига богликдир.

Микробиологик тахлилларнинг курсатишича, типик буз тупрокларда азотфиксаторларни микдори ва таксимланиши уларни генетик хусусиятларига боглик эканлигини курамиз. Ушбу тупрокларда микроорганизмлар сонини тепа катламдан

хайдалма ости катламлар томон 2-3 баробарга камайиб боради. Учламчи кизгиш тусли неоген ёткизикларда шаклланган буз тупрокларда азотфиксаторлар микдори кескин камайиши кузатилди. Тупрок ювилиш даражаларига боглик равишда уларнинг микдори 911,5 минг/г хужайра оралигида тебранади. Бу эса лёссда шаклланган тук тусли буз тупрокларга нисбатан бир неча марта кам эканлигини курсатади.

Демак, тадкик этилган тупрокларда микроорганизмларнинг энг куп микдори устки гумусли катламларга тугри келади ва куйи катламлар томон гумус микдорини камайишига боглик холда кескин камаяди. Эрозия жараёнлари ва тупрок типчаларига боглик равишда хам уларни микдорида фаркланишлар кузатилади. Эрозия жараёни ортиши билан уларни микдорини кескин камайиши кузатилади.

Тогли улкаларда яйловларни эрозиядан саклашда чорвачилик комплекси фаолиятини каттик назоратга олиш, махсус яйлов алмашлашни режалаштириш асосида олиб бориш керак. Айникса, намлик юкори даражада булган пайтда ерлардан фойдаланмаслик чораларини куриш зарур.

ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5742-сон фармони. Тошкент 2019.

2. Гафурова Л.А. Почвы, сформированные на третичных красноцветных отложениях их экологическое состояние и плодородие: дисс. ... д.б.н. - Т.: 1995. -С. 331-351.

3. Гафурова Л.А., Махсудов Х.М., Адель М.Ю. Эрозияга учраган, неоген ёткизикларда шаклланган буз тупрокларнинг биологик фаоллиги. - Тошкент: Узбекистан, 1999. - Б.

4. Махсудов Х.М. Эрозия почв аридной зоны Узбекистана. - Ташкент: Фан, 1989.- 155 с.

5. Содикова Г.С. Бойсун тоги тупрок-экологик шароитлари, биологик фаоллиги ва уларга эрозия жараёнларининг таъсири. Автореф. Дисс. ...б.ф.н. Тошкент, 2011. -12-25 б.

6. ^одирова Д.А. Сурхон-шеробод водийси деградацияга учраган тупрокларининг холати ва макон-замонда узгаришининг биодиагностикаси. Автореф.биол.фан.док (DSc).

7. Хакбердиев О.Э.Влияние эрозии на агрохимические и механические свойства богарных типичных и темных сероземов. Актуальные проблемы современной наук. 2020. print@sputnikplus.ru

ХУЛОСА

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги "^ишлок хужалигида

3-95.

2019 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.