Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА УНАБИ (ЧИЛОНЖИЙДА) КЎЧАТИНИ ЕТИШТИРИШ'

СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА УНАБИ (ЧИЛОНЖИЙДА) КЎЧАТИНИ ЕТИШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
47
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
орошаемый / типичная серая почва / перегной / питательные вещества / унаби / морфологические особенности. / irrigated / typical serozems soil / humus / nutrients / unabi / morphological features.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Гулчехра Содиқова, Мусирмон Очилов

В статье представлены сведения о выращивании унаби (китайские финики) в условиях типичных орошаемых сероземных почв Ташкентской области. Экспериментальные полевые почвы являются типичными сероземными почвами, и в соответствии с их морфологическими особенностями наблюдаются также изменения структуры почвы по профилю почвы по морфологическим данным почв, наличие карбонатов в нижних слоях и изменения плотности. Утверждается, что условия с низким содержанием питательных веществ, то есть нитратов, средние и хорошие с фосфором и калием и средние с гумусом полностью подходят для выращивания рассады сельскохозяйственных культур унаби.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents information on the cultivation of unabi (Chinese jujube) in the conditions of typical irrigated serozems of the Tashkent region. Experimental field soils are typical serozems, and in accordance with their morphological features, changes in soil structure along the soil profile are also observed according to morphological data of soils, the presence of carbonates in the lower layers and changes in density. It is stated that conditions with low nutrient content, i.e. nitrates, medium to good with phosphorus and potassium, and medium with humus, are entirely suitable for growing seedlings of unabi crops.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА УНАБИ (ЧИЛОНЖИЙДА) КЎЧАТИНИ ЕТИШТИРИШ»

УУТ: 631.4:573.43 ТАДЩЦОТ

СУГОРИЛАДИГАН ТИПИК БУЗ ТУПРОЦЛАР ШАРОИТИДА УНАБИ (ЧИЛОНЖИЙДА) КУЧАТИНИ ЕТИШТИРИШ

Гулчехра СОДИ^ОВА, доцент, Мусирмон ОЧИЛОВ, ассистент, Тошкент давлат аграруниверситети.

Аннотация. В статье представлены сведения о выращивании унаби (китайские финики) в условиях типичных орошаемых сероземных почв Ташкентской области. Экспериментальные полевые почвы являются типичными сероземными почвами, и в соответствии с их морфологическими особенностями наблюдаются также изменения структуры почвы по профилю почвы по морфологическим данным почв, наличие карбонатов в нижних слоях и изменения плотности. Утверждается, что условия с низким содержанием питательных веществ, то есть нитратов, средние и хорошие с фосфором и калием и средние с гумусом полностью подходят для выращивания рассады сельскохозяйственных культур унаби.

Ключевые слова: орошаемый, типичная серая почва, перегной, питательные вещества,унаби, морфологические особенности.

Annotation. The article presents information on the cultivation of unabi (Chinese jujube) in the conditions of typical irrigated serozems of the Tashkent region. Experimentnl lield so ls are typical serozems, and in accordance with their morphological features, changes in soil structure along the soil profile are also observed according to morphological data of soils, the presence of carbonate' ¡n the lowt- layers and changes in density. It is stated that conditions with low nutrient content, i.e. nitrates, medium to good with phosphorus and potassium, and medium with humus, are entirely suitable for growing s^eibigs of uabi crops.

Keywords: irrigated, typical serozems soil, humus, nutrients, unabi, morphological features.

Кириш. Дунёда к;ишлок; хужалигини янада ривож-лантириш, тупрок; унумдорлигини сак;лаш, к;айта тиклаш, ошириш х,амда ер ресурсларидан самарали фойдаланиш, экологик х,олатини мак;буллаштириш, х,озирги шароитда ерларнинг сув-физикавий, тех-нологик, агрокимёвий хоссаларини ва мелиора-тив х,олатини бах,олаш буйича бир к;атор устувор йуналишларда илмий тадк;ик;отлар олиб борилмок;да. Бу борада тупро;-и;лим шароитига мос келадиган агротехник, агрофизикавий чора-тадбирлар ишлаб чик;иш, тупрок; унумдорлигини яхшилаш, тиклаш ва ошириш, фан ва амалиёт ютукларидан кенг фойда-ланишга алох,ида эътибор ;аратилмо;да.

Республикамизда сугориладиган тупро;лардан самарали фойдаланишда ресурстежамкор техно-логияларни жорий этиш оркали илмий асослан-ган дех,к;ончиликни ривожлантириш буйича кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги "Кишлок; хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбир-лари тугрисида"ги ПФ-5742-сон Фармонига кура,

х,озирги кунда кишлок; хужалигида 20 млн. гектардан ортик;, шу жумладан, 3,4 млн. гектар сугориладиган экин ер майдонларидан фойдаланиб, ах,олининг эх,тиёжи учун ози;-ов;ат мах,сулотлари, и;тисодиёт тармо;лари учун зарур хомашё етиштирилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг ушбу Фармони 3-иловасига мувофик; 2020-2030 йиллар давомида жами 1 111 723 гектар майдонларини узлаштириш режалаштирилган. [1]

Республикамизда кейинги йилларда экин май-донларини оптималлаштириш, кишлок; хужалиги экинларини тупро;-и;лим шароитидан келиб чи;;ан х,олда жойлаштиришга х,ам катта эътибор берилмокда. Хорижий мамлакатлар мевачили-гида, хусусан, унаби кучатларини етиштиришга, богларини барпо килишга ва ялпи х,осил микдорини оширишга катта эътибор ;аратилмо;да. Жумладан, дунё буйича х,озирги кунга келиб, субтропик мева гурух,ига кирувчи унабининг (zizyphus jujube mill) жами барпо этилган бог майдони 410 минг гектар булиб, ялпи х,осил 7,5 млн. тоннани ташкил ;илади [3]. Унаби Хитой, Х,индистон, Жанубий Корея, Афгонистон, Покистон, АКШ ва Россия каби давлат-

ларда катта мик;дорда етиштирилади.

Тадкикот услуби. Дала тажрибалари Тошкент давлат аграр университети ахборот-маслах,ат марка-зи (Extension center) нинг унаби кучатзорида, яъни сугориладиган типик буз тупрок;лар шароитида олиб борилмок;да.

Тадкикот натижалари. Мамлакатимизда ах,оли со-нининг ошиши, айнщса, озук;ага булган талаб ва эх,тиёжнинг ошишига олиб келади. Бундай шароитларда мамлакатимиз тупрок;-ик;лим шароитларидан келиб чик;иб янги нав ва экин турларини етиштириш долзарб х,исобланади. Шундай экинлар-дан бири Унаби (чилонжийда) х,исобланади.

Унаби усимлиги шурланган ва механик таркиби огир булган тупрок;лардах,осилдорлиги паст булади. Айник;са, шурланган тупрок;ларда чидамли усимлик булиб, сувсиз шароитларда х,ам куриб к;олмайди, лекин усимлик танаси буйлаб озик;а моддалар миграциясининг сустлашиши кузатилади. Яъни к;ургок;чиликка чидамли, иссик;к;а бардошли Ва совук;к;а чидамли экин х,исобланади. Шунинг *ек, унинг илдизлари 3 метргача боради, бу эса унинг курго;чил жойларда х,ам усишидан далолат беради. Бундан таш;ари, ерости сувларининг кутарилиши, ёки ер устида сув тупланиши уларнинг нобуд булишига олиб келади. Бундай шароитларда колек-тор дренажларни яхшилаш тавсия этилади.

Тажриба даласи тупро;лари намлиги 23% ни, тупрок; мух,ити рН микдори эса 7,4 ни ташкил этади.

Тупро;нинг морфологик белгилари унинг пайдо булиш жараёнлари натижасида шаклланади ва, та-биийки, унинг кимёвий х,амда физик хоссаларини акс эттиради. Тупрок; морфологиясини урганиш асо-сида унинг таркиби, тупро;да кечадиган жараёнлар химизми ва бош;алар х,а;ида тасаввурга эга булиш мумкин. [2]

1-кесма. 06.04.2021 й. Очилов М.А., Содикова Г.С.

Ушбу тупро;ларнинг морфологик белгилари к/йидагича изох,ланади:

СуFориладиган типик буз тупрок. Механик таркиби урта ;умо;ли, лёсс ва лёссимон ёт;изи;ларда шакл-ланган, тупрок; юзаси текис, яхши маданий-лашган, рельефи кенг тул;инсимон. Кесма Унаби (чилонжийда) кучатзорларида жойлашган. Тошкент вилояти ^ибрай тумани.

0-28 см. ту; сур тусли, намхуш, урта ;умо;, усимлик илдизлари зич, палахсасимон+кесаксимон структу-рали, кам зичлашган, кейинги ;атламга утиши аник;.

28-47 см. сур тусли, намхуш, урта ;умо;, усимлик илдизлари сийрак, кесаксимон структурали, кам зичлашган, 28 см да карбонатлар могор шаклида учрайди. Кейинги ;атламга утиши сезиларли.

47-70 см. сур тусли, намхуш, урта ;умо;, усимлик илдизлари сийрак, ёнго;симон структурали, урта зичлашган, майда кузанаклар шаклида карбонатлар учрайди, кейинги ;атламга утиши сезиларли.

70-90 см. кунгир тусли, намхуш, урта ;умо;, усимлик илдизлари сийрак, донсимон структурали, зич, майда кузанаклар шаклида карбонатлар учрайди, кейинги ;атламга утиши сезиларли.

90-116 см. Дала ранг, намхуш, урта кумок;, усимлик илдизлари учрамайди, пластинкасимон структурали, кам зичлашган, майда кузанаклар шаклида карбо-натлар учрайди, кушилмалар йу;.

MAXSUS SON [1] 2021 AGRO INFORM

29

Келтирилган маълумотлардан куриниб турибди-ки, типик буз тупрокларнинг морфологик ёзилма-ларига кура тупрок структурасининг тупрок профили буйлаб узгариши, карбонатлар микдорининг пастки катламларда учраши, зичликнинг х,ам тур-лича узгариши каби узгаришлар кузатилди. Ушбу тупро;ларда агротехник тадбирларни тугри ва уз ва;тида олиб бориш, чидамли структураларни барпо этиш талаб этилади.

1-расм. Тажриба даласи тупроцларининг озика моддалари микдори, мг/кг.

Урганилган худуд тупро;лари механик таркиби буйича урта кумо;ли булиб, чукурлик сари эса кумо;ли механик таркиблилиги кузатилади. Асо-сан йирик чанг фракциялари устунлик килади. Куйи катламда майда ва йирик кум заррачалари микдори бирмунча ошиб боради, урта ва майда чанг юкори катламга нисбатан карийб 2 марта камаяди. Тупрокларнинг умумий физик хоссалари

буйича юкори х,айдов катламида тупрокнинг х,ажм огирлиги 1,26 г/см3 ни ташкил этиб куйи катламлар томон ошиб бориши кузатилади. Солиштирма огирлик х,ам юкори катламда 2,50-2,48 г/см3 ни ташкил этиб, куйи катламлар томон 2,70-2,77 г/ см3 оралигида тебранади. Шунга мос равишда тупрокларнинг умумий говаклиги х,ам узгариб боради.

Урганилган типик буз тупроклар таркибининг х,айдов катламида гумус микдори 1,135% ни ташкил этиб, чукурлик томон ушбу микдорининг ка-майиб бориши кузатилади. Ушбу микдор буйича сугориладиган тупрокларнинг гумус билан таъмин-ланганлик даражаси профессор М.Ташкузиевнинг [4] маълумоти буйича уртача таъминланган тупроклар гурух,ига киритиш мумкин. Минерал ва органик угитларнинг умумий азот, фосфор, калийнинг умумий микдори катламлар буйича турличалиги аникланди. Умумий азот 0,102%, умумий фосфор микдори 0,0 90% ни ташкил этди. Юкори х,айдов катлам " упрокларда нитратлар микдори 6,52 мг/кг булиб, жуда кам таъминланган, х,аракатчан фосфор 3> мг/кг в! члмашинувчан калий 316 мг/кг булиб урта ва юкори таъминланган тупроклар жумласига киради (1-расм).

\улоса:

Олиб борган илмий-тадкикот ишларимиз нати-жаларига кура унаби (чилонжийда) ни интродукция килинган навлари кучатини уругидан етиштиришда уругларини униб чикишига сугориладиган типик буз тупрокларнинг асосий хосса-хусусиятлари, яъни механик таркибининг урта кумоклилиги, озика мод-далар билан таъминланиш даражасига кура нитрат-лар билан кам, фосфор ва калий билан урта ва яхши х,амда гумус билан урта таъминланган шароит тула мос келиши аникланди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги "^ишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5742-сон Фармони. Тошкент, 2019.

2. Содикова Г.С., Аллаяров Х.Н. Турли ёткизикларда шаклланган типик буз тупроклар морфогенетик курсаткичлари ва уларга эрозия жараёнларининг таъсири. Узбекистон аграр фани хабарномаси, 2020 йил. 4(82)2020. - Б. 225-228.

3. Пономаренко Л. В. Биологические особенности и хозяйственная оценка китайского финика в Прикубанской зоне садоводства: автореф. дисс. канд. с.-х. наук. - Краснодар, 2006. - 26 с.

4. Тошкузиев М.М. Тупрокда умумий гумус ва х,аракатчан гумус моддалари микдоридан унинг унумдорлиги курсаткичи сифатида фойдаланишга доир услубий курсатмалар. Тошкент, 2006.

5. https://unabi_valovoe_proizvodstvo.html.

6. https://vasha-teplitsa.ru/virashivanie/sorta-ovoshhej/zizifus-mozhno-li-vyirastit-v-rossii-v-otkryitom-grunte.html.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.