Научная статья на тему 'ТОҒ ТУПРОҚЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ВА УНУМДОРЛИГИДА ТАБИИЙ ШАРОИТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ТОҒ ТУПРОҚЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ВА УНУМДОРЛИГИДА ТАБИИЙ ШАРОИТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
149
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Горные почвы / типичные и темные серозёмы / бурые почвы / плодородие почв / эрозия почв / климатические показатели / рельеф / осадки / почвообразующие отложения. / Mountain soils / typical and dark serazems / brown soils / soil fertility / erosion of soils / climatic indicators / relief / precipitation / soil-forming sediments.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Гулчеҳра Содиқова, Юлдуз Юсупова

В статье подробно рассматривается роль природных факторов в формировании почв Байсунтау. Подробная информация о горных почвах cерозёмах и горно коричневых почвах над уровнем моря, климатических показателях, почвообразующих отложениях.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses in detail the role of natural factors in the formation of soils in Baysuntau. Detailed information about mountain soils serazems and mountain brown soils above sea level, climatic parameters, soilforming sediments.

Текст научной работы на тему «ТОҒ ТУПРОҚЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ВА УНУМДОРЛИГИДА ТАБИИЙ ШАРОИТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

УУТ: 631.4

TADQIQOT

TOF ТУПРОЦЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ВА УНУМДОРЛИГИДА ТАБИИЙ ШАРОИТЛАРНИНГ

АХАМИЯТИ

Аннотация: В статье подробно рассматривается роль природных факторов в формировании почв Байсунтау. Подробная информация о горных почвах - cерозёмах и горно коричневых почвах над уровнем моря, климатических показателях, почвообразу-ющих отложениях.

Ключевые слова. Горные почвы, типичные и темные серозёмы, бурые почвы, плодородие почв, эрозия почв, климатические показатели, рельеф, осадки, почвообразу-ющие отложения.

Annotation: The article discusses in detail the role of natural factors in the formation of soils in Baysuntau. Detailed information about mountain soils - serazems and mountain brown soils above sea level, climatic parameters, so'l-forming sediments.

Key words. Mountain soils, typica1 nd dark serazems, brown soils, soil fertility, erosion of soils, climatic indicators, relief, precipitation, soil-forming sediments.

Гулче^ра СОДИЦОВА,

ТошДАУ Агрокимё ва тупроцшунослик кафедраси доценти, б.ф.н.,

Юлдуз ЮСУПОВА,

мустацил изланувчи.

Кириш. Тупрок хосил булиши жуда мураккаб жараён булиб, унинг шаклланиши табиий омиллар - она жинс, рельеф, иклим, усимлик ва хайвонот дунёси хамда вакт каби омиллар билан бевосита ва билвосита боглик булади. Генетик тупрокшунослик фанининг асосчиси В.В.Докучаев (1951) бу табиий омилларнинг узаро мустакил холатда, яъни бир омил иккинчи омилнинг урнини алмаштирмаслиги хамда уларнинг узаро богликлик тамойилида тупрок хосил булиш жараёнида иштирок этишини алохида курсатади.

Маълумки, республикамиз катта географик кенгликни эгаллаганлиги туфайли унинг барча худудларида, жумладан, тогли улкаларда ёгингарчилик ва бошка иклим курсаткичлари микдор жихатдан бир-биридан фарк килади.

Шу нуктаи назардан иклим хам рельеф каби тупрок коплами хилма-хиллигини сакловчи табиий тупрок хосил килувчи омил була олади. Рельефнинг холати, атмосфера харорати, ёгингарчилик микдорига караб у ёки бу улкада усимлик коплами хам узгаради.

Узбекистоннинг тогли худудларининг кучли фаркланган рельефи, кескин баланд-пастликлар, тупрок ва усимлик коплами, жумладан, жанубий Бойсун тоги узига хос тупрок иклим шароитини юзага келтиради. Бу ерда вертикал зоналлик аник куринади, бунга бир томондан иклим ва усимлик копламининг баландликка кутарилган сари узгариши, иккинчи томондан геологик-геоморфологик тузилиши - рельефнинг шаклланиш шароити уз таъсирини курсатган (Х.М.Махсудов, О.Э.Хакбердиев, 2010).

1/2021 iqro Inform

53

Тад;и;от объекти. Тадкикотлар Узбе-кистон Республикасининг жанубий кисмида жойлашган Бойсун тогида вертикал минта-каланиш буйича таркалган эрозияланган типик, тук тусли буз, тог жигарранг типик ва тог жигарранг карбонатли тупрокларда олиб борилди.

Тад;и;от натижалари ва мух;окамаси.

Бойсун тогининг тупро;-экологик шароитлари узига хос регионал хусусиятларига эга: географик урни, геологик-геоморфологик тузилиши, рельефининг турличалиги, усимлик дунёси ва и;лими билан Марказий Осиёнинг бош;а географик районларидан бирмунча фар; килади.

Рельеф курукликнинг ташки холатини белгилаши билан бир вактда тупрок хосил булишида хам куп киррали роль уйнайди. Даставвал, тупрок хосил булиш характери улканинг денгиз сатхига нисбатан олинган абсолют баландлиги билан белгиланади. Тупрок типларининг таркалиш баландлиги буйича бу ерда тупрокларнинг бирмунча баландда жойлашиши билан бошка ю>ли худудлардан ажралиб туради. Типик буз тупроклар денгиз сатхидан 500-700 м, тук тусли буз тупроклар 900-1200-1500 м, тог жигарранг тупрокларининг бошланиш чегараси эса 13001800 м да таркалган. Бу курсаткич бошка тогли худуд тупрокларидан, масалан, Чоткол тог тизмаси тупроклари билан соли.шГирилганда, ушбу худудда тупроклар тип ва типчаларининг бошланиш чегараси 200-300 м баландликдан бошланишини кузатиш мумкин.

Икклими кескин континенталлиги билан характерлидир. Атмосферадан тушадиган ёгинлар асосан куз-киш-бахор фаслларига тугри келади.

Бойсун тоги Х,исор-Зарафшон округига киради ва иклими узига хосдир. Баланд тог тизмаларида намгарчилик сероб. Йиллик ёгиннинг анча кисми (45-50%) бахорда, (2-3%) ёзда, (34-40%) кишда, (8-10%) кузда ёгади. Кор ккопламининг калинлиги 80-90 см га етади.

Худуднинг табиий-иклим шароитларининг узига хослиги, рельефининг мураккаблиги, иклимининг кескинлиги худуд тупрокларида

юза сув эрозиясини келиб чикишида асосий роль уйнайди. Маълумотларга кура, киялик даражаси 1-30 булган ерлар 6,9 % ни, 3-50 ва 5-70 даражали кияликлар 18,6 % ни, 7-100 даражали кияликлар эса 13,8 % ни ташкил этади (Х.М.Махсудов, 2008). Урганилган худудда вертикал зоналлик конунияти асосида таркалган тупрокларнинг 18407 гектари хар хил даражада сув эрозиясига учраганлиги хам фикримиз исботидир.

Бойсун тогининг усимлик коплами вертикал минтаккаланиш буйича, киялик экспозицияси, хар хил тупрок иклим шароитлари, рельеф буйича турлича таркалган. Вертикал минта-ккаланиш буйича баландликнинг ортиши, хаво хароратининг пасайиши ва ёгингарчиликнинг ортиши куп йиллик усимликлар, буталар ва дарахтларнинг таркалишига сабаб булади.

Бойсун тоглари, асосан, юкори палеозой ва мезозой даврлари жинсларидан, текислик кисми эса туртламчи давр ёткизикларидан таркиб топган булиб, тупрок хосил килувчи жинслари лёсс, лёссимон кумоклар, учламчи еткизиклар, элювий ва пролювий-делювий ёткизиклари хисобланади.

Бур хосилалари устида калинлиги буйича ундан колишмайдиган учламчи тузли ётккизикклар булади. Пастки кисми учламчи ёткизиклар саргиш-яшил лойдан, октош ва майда шагал конгломерат ва охакгилдан ташкил топган. Улар устида кизил гипсланган лой, пушти ранг слюдали лой ва йирик харсанг тошли конгломератларнинг калин катламлари ёриб чиккан.

ТупроFИ. Тадкикот олиб борилган худудда куйидаги тупрок типлари таркалган: кияликлари кучли бурмаланган уртача баландликдаги тогларда лалми тог жигарранг тупроклар, кир-адирли тоголди худудлари ва паст тогларда лалми тук тусли буз тупроклар, паст-баланд бурмаланган тоголди худудларида лалми типик буз тупроклар ва учламчи кизгиш тусли ёткизикларда шаклланган буз тупроклар таркалган.

Бойсун тоги ва тоголди худудида буз тупрок-лар, урта тогли худудларда тогжигарранг тупроклари таркалган. Тупрок профили

54

Agro Inform 1/2021

киялик экспозицияси буйича, яъни, жанубий киялик тупро;ларига нисбатан шимолий кияликда намлик юкори, усимлик коплами калин, гумус билан юкори таъминланган, тупрок физик хоссалари, гумусли катлам ранги, карбонатларнинг бошланиш чегараси буйича фаркланиши кузатилади. Бу тупрокларнинг кучли эрозияланишига, усимлик копламининг сийраклиги, куп майдонларда урмонзорларнинг камлиги, хайдалиб дехкончилик килинадиган лалми кияликли ерларда эрозияга карши кураш чора-тадбирларининг кам кулланиши эрозия жараёнларининг кучайишига сабаб булмокда. Бундай холат тупрокларнинг хосса-хусусиятлари билан бир каторда улардаги микрофлоранинг микдор ва сифат таркибига хам жиддий таъсир этади.

Хулосалар. Бойсун тоги экологик-генетик шароитларига кура арид иклимга мос булиб, у геоморфологик тузилиши, хар хил абсолют

баландликдаги тектоник тизими, рельефи, тупрокларининг генезиси буйича мураккаб худудни намоён килади.

Шундай килиб, табиий омиллар сув эро-зиясининг юз беришига шароит яратади, лекин унинг ривожланишида инсонларнинг хал; хужалигидаги фаолияти асосий сабаб булиб хисобланади. Эрозиянинг ривожланишини бартараф килиш ва эрозияга дучор булган тупроклар унумдорлигини тиклаш ва ошириш, ер ресурсларидан окилона фойдаланиш даркор.

Тогли улкаларда яйловларни эрозиядан саклашда чорвачилик мажмуи фаолиятини каттик назоратга олиш, чорвани саклаш ва купайтириш ишларини махсус яйлов алмашлашни режалаштириш асосида олиб бориш керак. Айникса, намлик юкори даражада булган пайтда ерлардан фойдаланмаслик чораларини куриш зарур.

Фойдаланилган адгбигллар:

1. Абдурахмонов Н.Ю. Бустонлик тумани л.лми жигарранг тупроклари ва уларнинг агрокимёвий тавсифи // "Узбекистон тупрокларининг унумдорлик холати, мухофазаси ва улардан самарали фойдаланиш масалалари" Республика илмий-амалий конференцияси. Тошкент - 2013 й.

2. Гафурова Л.А., Махсудов Х.М. Узбекистоннинг эрозияга учраган тог ва тоголди тупроклари // ТошДАУ илмий маколалар туплами, Тошкент, 1998. -Б. 9-23.

3. Махсудов Х.М., Хакбердиев О.Э. Жанубий Х,исор тог ёнбагри тупрокларининг узига хослиги ва уларнинг эрозияланганлик даражаси // Узбекистон тупрокшунослари ва агрокимёгарлари жамиятининг V курултойи материаллари. Т., 2010, 43-46 б.

4. Маматкулова Ф.А., Джалилова Г.Т. Тог шароитида тупрок-эрозия жараёнларини урганиш ва хариталаш. "Узбекистон аграр фани хабарномаси". 2020 й. 5/2 (83)

5. Содикова Г.С., Шамсиддинов Т.Ш. Тогли улкалардаги лалми тупрокларда юза сув эрозияси. Аграр фан назарияси ва амалиётидаги долзарб муаммолар ва уларнинг ечимлари. "Тошкент давлат аграр университети ташкил этилганлигининг 90 йиллигига" багишланган халкаро конференциянинг материаллар туплами. 2020 йил 14-15 декабрь - 1012-1016 б.

6. Кораев А.Х. Х,исор тог тизмалари лалми тупроклари ва уларнинг сифатини бахолаш. Биология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати

7. Узбекистон Республикаси Ер ресурсларининг холати тугрисида Миллий хисобот. Тошкент, 2016. - 7, 39 б.

8. Mirkhaydarova G.S., Sodiqova G.S. Agrochemical properties of eroded mountain soils and ways to restore these properties. International Scientific Journal. "Theoretical & Applied Science" p-ISSN: 2308-4944 (print) e-ISSN: 2409-0085 (online) Year: 2020. -P.33-38.

1/2021 Agro Inform

55

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.