Научная статья на тему 'ТУПРОҚЛАРДА КЕЧАДИГАН ДЕГРАДАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИ МОНИТОРИНГ ҚИЛИШДА МАСОФАВИЙ МАЪЛУМОТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ВА КАРТОГРАФИК АСОСЛАР ЯРАТИШ'

ТУПРОҚЛАРДА КЕЧАДИГАН ДЕГРАДАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИ МОНИТОРИНГ ҚИЛИШДА МАСОФАВИЙ МАЪЛУМОТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ВА КАРТОГРАФИК АСОСЛАР ЯРАТИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

253
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
розия / тупроқ / ГАТ технологиялар / вертикал минтақаланиш / рақамли модел / картография / мониторинг / деградация. / erosion / soil / GIS technology / vertical zoning / digital modeling / cartography / monitoring / degradation.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Г. Т. Джалилова, А. Р. Маматкулов, Нуруллаев Азамхон Комилжон Ўғли

Ушбу мақолада Сурхандарѐ вилояти Бойсун туманида тарқалган тоғ тупроқларида (тўқ тусли бўз тупроқлар, тоғ жигарранг тупроқлар) эрозия жараѐнларини келтириб чиқарувчи табиий омилларни ландшафтли ѐндашиш асосида ўрганиш ва баҳолаш (ўрганилаѐтган ҳудуднинг жойлашган жойи, геолого-геоморфологик тузилиши, тупроқ ҳосил қилувчи она жинслари, гидрографияси, иқлими, рельефи ва ўсимлиги); ГАТ технологиялари негизида маълумотлар банкини тузиш учун ўрганилган ҳудудда вертикал минтақаланиш бўйича тарқалган тупроқларнинг хосса-хусусиятларини, эрозияга ҳавфлилигини диагностик кўрсатгичлари бўйича маълумотларни тўплаш ва тахлил қилиш; замонавий ГАТ технологияларини қўллаган ҳолда дистанцион маълумотларга ишлов бериш асосида рельефнинг рақамли моделини, шунингдек рельефнинг морфометрик таҳлилини акс эттирувчи картографик асосларни тузиш; ГАТ технологиясининг негизида олинган тупроқ – эрозион тадқиқотлар натижаси бўйича асосий ахборотларни (турли тематик электрон хариталар) тўплаш ва компьютерлаштириш баѐн этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, the study and assessment of natural factors causing erosion processes in mountain soils (dark gray soils, mountain brown soils) in Boysun district of Surkhandarya region on the basis of landscape approach (location of the study area, geolo gical and geomorphological structure, soil forming parentrocks, hydrography, climate, relief and vegetation); Collection and analysis of data on the properties of scattered soils on the vertical zoning in the study area, diagnostic indicators of erosion r isk to create a database based on G IS technologies; creation of a cartographic basis reflecting the digital model of relief, as well as morphometric analysis of relief on the basis of remote data processing using modern G IS technologies; The collection and computerization of basic information (various thematic electronic maps) based on the results of soil erosion studies obtained on the basis of G IS technology is described.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚЛАРДА КЕЧАДИГАН ДЕГРАДАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИ МОНИТОРИНГ ҚИЛИШДА МАСОФАВИЙ МАЪЛУМОТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ВА КАРТОГРАФИК АСОСЛАР ЯРАТИШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

ТУПРО^ЛАРДА КЕЧАДИГАН ДЕГРАДАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИ МОНИТОРИНГ ^ИЛИШДА МАСОФАВИЙ МАЪЛУМОТЛАРНИ ^УЛЛАШ ВА КАРТОГРАФИК АСОСЛАР ЯРАТИШ

Г. Т. Джалилова

Узбекистан Миллий университети Тупроцшунослик кафедраси доценти б.ф.д

А. Р. Маматкулов

Термиз Давлат университети Экология ва тупроцшунослик кафедраси уцитувчиси

mamamatqulov@tersu.uz

Нуруллаев Азамхон Комилжон ^ли

Тупроцшунослик ва агрокимё илмий тадцицот институти изланувчи-тадцицотчиси nurullayevazamxon@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Сурхандарё вилояти Бойсун туманида тарцалган тог тупроцларида (туц тусли буз тупроцлар, тог жигарранг тупроцлар) эрозия жараёнларини келтириб чицарувчи табиий омилларни ландшафтли ёндашиш асосида урганиш ва бахолаш (урганилаётган худуднинг жойлашган жойи, геолого-геоморфологик тузилиши, тупроц хосил цилувчи она жинслари, гидрографияси, ицлими, рельефи ва усимлиги); ГАТ технологиялари негизида маълумотлар банкини тузиш учун урганилган худудда вертикал минтацаланиш буйича тарцалган тупроцларнинг хосса-хусусиятларини, эрозияга хавфлилигини диагностик курсатгичлари буйича маълумотларни туплаш ва тахлил цилиш; замонавий ГАТ технологияларини цуллаган холда дистанцион маълумотларга ишлов бериш асосида рельефнинг рацамли моделини, шунингдек рельефнинг морфометрик тахлилини акс эттирувчи картографик асосларни тузиш; ГАТ технологиясининг негизида олинган тупроц - эрозион тадцицотлар натижаси буйича асосий ахборотларни (турли тематик электрон хариталар) туплаш ва компьютерлаштириш баён этилган.

Калит сузлар: эрозия, тупроц, ГАТ технологиялар, вертикал минтацаланиш, рацамли модел, картография, мониторинг, деградация.

ABSTRACT

In this article, the study and assessment of natural factors causing erosion processes in mountain soils (dark gray soils, mountain brown soils) in Boysun district of Surkhandarya region on the basis of landscape approach (location of the study area, geological and geomorphological structure, soil-forming parent

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

rocks, hydrography, climate, relief and vegetation); Collection and analysis of data on the properties of scattered soils on the vertical zoning in the study area, diagnostic indicators of erosion risk to create a database based on GIS technologies; creation of a cartographic basis reflecting the digital model of relief, as well as morphometric analysis of relief on the basis of remote data processing using modern GIS technologies; The collection and computerization of basic information (various thematic electronic maps) based on the results of soil-erosion studies obtained on the basis of GIS technology is described.

Keywords: erosion, soil, GIS technology, vertical zoning, digital modeling, cartography, monitoring, degradation.

КИРИШ

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилотининг (FAO) маълумотига кура деградацияга учраган ерлар 1964,4 млн гектарни, шундан сув эрозияси жараёни таъсирида 55,7 %, шамол эрозияси таъсирида 27,9% ташкил килади. Деградация жараёнлари натижасида хар йили 7 млн. гектардан ортик ер майдонлари кишлок хужалиги фойдаланувидан чикиб кетиши кузатилмокда. ТоFли худудларда кечадиган эрозия жараёнларини урганишда уни келтириб чикарувчи омиллар туFрисидаги ахборотларни туплаш ва янгилашга алохида эътибор каратилмокда. ТоF экотизимларида ердан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, тупрок копламини мухофаза килиш, ер ресурсларини бошкариш ва бошка тадбирларни режалаштиришда узок муддатли ечимларни кабул килиш энг мухим вазифалардан хисобланади[7].

Бизга маълумки, дунё тажрибасида тупрок эрозиясини келтириб чикарувчи омилларни, тупрокларнинг асосий хоссаларига таъсирини урганишда тупрок-иклим шароитларини эътиборга олиш, тупрокларнинг эрозияланиш даражасини аникловчи айрим диагностик белгиларни урганиш буйича олиб борилган тадкикотларда замонавий ахборот технологиялари, турли хил дастурий таъминотлардан фойданилмокда. Тупрок туFрисида кундалик маълумотлар олиш ва унга реал вактда ишлов бериш, шунингдек Ерни масофавий зондлаш маълумотларини дешифровка килишда кенг спектр имкониятини яратувчи геоахборот тизимларидан (ГАТ) фойдаланиш билан боFлик тадкикотлар олиб борилмокда. Бу йуналишда, айникса, тоFли худудларда кечадиган эрозия жараёнларини аниклаш ва тахлил килишда катор кулайликлар яратувчи масофавий маълумотларни дешифровка килишнинг замонавий усулларини куллашга каратилган илмий-тадкикотларни амалга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

оширишга алохида эътибор каратилмокда[1].

Шуни таъкидлаб утиш лозимки, Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 17 январдаги 4996-сонли "Сунъий интеллект технологияларини жадал жорий этиш учун шароит яратиш чора-тадбирлари туFрисида" ги Фармонига кура тупрок холатини кузатиш жараёнида сунъий интеллект технологияларидан фойдаланиш назарда тутилган, яъни масофадан туриб зондлаш маълумотларига асосланган холда экинлар, шунингдек кишлок хужалиги техникасининг жорий килиш масалалари куриб чикилган. Шу билан бир каторда Фармонда сунъий интеллект сохасидаги фундаментал ва амалий илмий тадкикотлар, ракамли технологияларни ривожлантириш учун илмий экотизимни шакллантиришга хам алохида эътибор каратилган булиб, Фармонда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат килади [2].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Сурхандарё вилояти Бойсун туманида таркалган эрозия хавфи бор tof тупроклари (тук тусли буз тупроклар, тоF жигарранг тупроклар) хисобланади. масофавий маълумотлар ГАТ технологиясининг ArcGIS Desktop/Workstation , Arc/Info, ArcView ва бошка дастурлари ёрдамида кайта ишланди. Шунингдек эрозия жараёнларини аниклаш ва бахолаш учун хизмат килувчи картографик асосларни яратишда пикселларни классификация килиш усули фойдаланиш учун махсус ERDAS дастуридан, турли мавзудаги мавзули электрон хариталар яратишда 3D Analyst (Surfase/Create TIN from Features), Surfase/Interpolate Grid лардан фойдаланилиши режалаштирилган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ракамли картографик асос яратиш хар кандай картография ишини яратишнинг биринчи боскичидир. Тадкикот объектининг ракамли картографик асос яратишда тадкикот объектининг топографик харитасидан, шунингдек Landsat 7 тизимининг сунъий йулдош тасвиридан фойдаланилди, юкорида айтиб утилганидек, асл коFOЗ вариантдаги маълумотларни сканерлаш оркали ракамли версияга утказиш амалга оширилди (туFридан -туFри хар бир варак карталари учун планшет сканердан фойдаланилди (1-расм).

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

1-PacM. TagKuKoT oöteKTuHuHr Tonorpa^uK xapuTacu

CyHtufi fiy^gomgaH Epra öuira curaa^HuHr yTum Maco^acu TpaH3HT BaKTu Ba э^ектpoмaгннт Ty^KuH Tes^uru (epyF^HK Te3^uru) MaxcyroTura TeHr xucoö^aHagu. Maxcyc gaTHHKnap (cyHtufi fiy.ngomra ypHamnraH TacBup^am MOC^aMacu) ymöy MatnyMoTgaH pacM xocun ^u^um ynyH ^ofiganamgu, öyHga nafigo öynraH öupuHHH TecKapu curaan энг akhh xygyggaH, KefiuH эca KymHu xygyagapgaH Ke.raeTraH TecKapu curaan.rap Kaöyn Ku^uHagu. CyHtufi fiyggom ocTugaru Hagup HyKTagaH oöteKTrana öy^raH Maco^a тaнreнцнaп eKu roprooHTan guana3OH, napBo3 fiyHanumura nepneHguKyrap nrouK öyfi^aö ypraHuraeTraH oöteKTrana öynraH Maco^a kuotuk guanasoHu geö aTanagu [3].

TynpoK эpoзнacннн aHuK^am ynyH ArcView 10 gacTypugaH ^ofiganaHraH xo.nga acocufi reorpa^uK oöteKraap ynyH Tonorpa^uK xapuTaHu BeKTop^amTupum aManra omupu^gu. BeKTop^u MatnyMoraap reorpa^uK xycycu^raapHu ^ofi^amyB Ba nerapanapHu öe-nrurafiguraH nrouK Ba MuHTaKa xycycu^raapu KypuHumuga aKc эттнpagн Ba KymuMna MatnyMoraapHu ^agBan^ap maK^uga caK^afigu. OöteKraapHu BeKTop^amTupumga TacBup ymaMuHu yзгapтнpн^мac^нгн KepaK, nyHKu öy BeKTop^amTupumHuHr aHuK^uruHu nacafiTupagu. Arap BeKTop^aHraH oöteKT экpaнгa TyFpu Ke^Maca, y xogga Kypum pe^uMuga Ky^afi mKana ypHamnumu Ba TenanuKnapHu KeTMa-KeT Kymuö, BeKTop^amHu öom^am 3apyp:

Tof^u mapouTga TynpoK эpoзнacн TeKuc^uKKa HucöaTaH öup o3 öomKana gaBoM этagн. Ey epga y öup KaHna caöaö^apra Kypa эpoзнa KynpoK aHuK^amgu Ba myHuHr ynyH Ha^aKar эpoзнara ynparaH xygygga, öa^Ku Tor o^gu xygyagapuga

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

хам катта зарар етказилади. Эрозияни келтириб чикарадиган мухим омиллардан бири (антропоген омилнинг тупрокка нот^ри таъсиридан ташкари), ернинг киялиги ва бир вактнинг узида окадиган сув массасидир. ТоFли шароитда бу иккала омил хам асосий эрозияни келтирувчи омил хисобланади.

"К,иялик" атамасини - турли муаллифлар уни турлича талкин килинади. Л.Ф.Литвин "элементар киялик" атамасини ер юзасининг майдони деб таърифлайди, унинг ичида сирт буйлаб йуналтирилган таркибий тортишиш нолга тенг ва катталиги ва йуналиши буйича доимийдир. Баъзан 1 ёки 20 гача булган нишабларни эрозия чегараси деб аташади, аммо шу асосда эрозия чегарасини ажратиб булмайди, чунки эрозиянинг бир холатда намоён булиши 0,50 нишаб билан кузатилиши мумкин, бошка холларда эса бундай эмас 5-100 баландликдаги кияликларда пайдо булади (юпка катламли ва ёмFирнинг паст интенсивлиги билан, айникса сув утказувчанлиги юкори булган тупрокка тушади)(2-Расм)[4,5,6].

2-PacM. Tag^H^OT oöteKra pe^te^HHHHr pa^aM^n Moge^n(MacmTa6 1:120 000)

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 432 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

Замонавий ГИС тупламидан фойдаланиш Бойсун тоFларининг одатий киялигининг ракамли моделини яратишга имкон берди, унинг фазовий тасвири электрон версия куринишида мезорелеф хусусиятларини аниклашга имкон беради. Ушбу модел асосида киялик нишаблиги буйлаб тупрок хусусиятларининг узгариши йуналишини ва хусусиятини олдиндан белгилаб берадиган бир катор хусусиятлар аникланди. А - элювиал, Б - транзит, К -кияликнинг аккумулятив кисми. Биринчиси - бу киялик турли хил нишабларга эга булган моделни ифодалайди ва сезиларли даражада гипсометрик узгаришлар билан ажралиб туради ва шартли равишда уч кисмга булинади: 5° гача баландлик билан эллювиаль - паст нишаб, 10° гача тик билан транзит -кучли кия ва аккумулятив- 2° гача - текис хдсобланади (3-4-расм).

3-расм. К,ияликнинг куриниши

4-расм. Landsat 7 тизимининг сунъий йулдош тасвири ишлов бериш натижасида тайёрланган рельефнинг киялик нишаблиги буйича келтирилган

картографик асос

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

Рельефга тавсиф беришда унинг ишлаб чицаришда тутган урни, ерлардан цишлоц ва урмон хужалигида фойдаланишда рельефнинг мезо- ва микро шакллари таьсири, худуднинг хайдалганлик даражаси ва далалар улчами хисобга олинади. Кетма-кет келадиган геометрик юзаларни тасвирлаш учун цулланиладиган геоморфологик профиллар чизицлари эрозия жараёнлари натижасида рельефнинг узгариши хацидаги турли иккиламчи харитавий ахборотларни олишда морфометрияни цуллаш ва тасвирларни цайта хосил цилиш имконини беради. Дала тадцицот натижалари шимолий цияликларни мезо рельеф даражасида, айницса, куп эрозия жараёнига учраган деб хулоса цилиш имконини беради.

ХУЛОСА

Ерни масофавий маълумотларга замонавий ГАТ технологияларини цуллаган холда ишлов бериш урганилаётган худуднинг вертикал минтацаланиши юцорига кутарилган сари ицлимнинг узгаришида, усимлик дунёсининг ортиб боришида, рельефнинг узгача шаклланишида, турли тупроц типларининг тарцалишида яццол намоён булади.

Бойсун туманининг масофавий маълумотларига ГАТ технологияларини цуллаган холда ишлов бериш натижасининг курсатишича, унда вертикал минтацаланиш учун характерли булган барча тупроц типлари аниц ифодаланади. Бу турли табиий-хужалик ландшафтларида ер ресурсларини химоялаш, сацлаш буйича эрозияга царши комплекс чора -тадбирларни ишлаб чициш мацсадида эрозияга хавфли ерларни аницлаш, бахолаш, хариталаш ва районлаштириш имконини беради.

REFERENCES

1. Бобомуродов Ш.М., Махсудов Б.Ю. Тупроцлар унумдорлигини бошцаришда геоахборот тизими технологияларини цуллаш // "Тупроц унумдорлиги ва цишлоц хужалиги экинлари хосилдорлигини оширишнинг долзарб масалалари" мавзусидаги Республика илмий амалий анжумани маърузалари туплами. Тошкент, 2014. Б.176-179

2. Гафурова Л.А., Алябина И.О., Набиева Г.М., Джалилова Г.Т., Мамбетназаров В.С. Тупроцшуносликда ГАТ технологиялар. Дарслик, Т-2018, 218 б.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-428-435

3. Джалилова Г. Т. Выявление и оценка эрозионноопасных земель бассейна Сукоксай с применением ГИС технологии. Автореф. дисс.кан. биол.наук. - Т-2009.21-22 с.

4. Джалилова Г.Т., Игамбердиева Д А, Маматкулов.А. Природные факторы, характеризирующие потенциальную опасность эрозии почв // "НамДУ илмий ахборотномаси" журнали, №4, 2020. 106-110 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.