Научная статья на тему 'ТУПРОҚ МЕХАНИК ТАРКИБИ ВА ГУМУС ҲОЛАТИНИ УНИНГ СУВ ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ'

ТУПРОҚ МЕХАНИК ТАРКИБИ ВА ГУМУС ҲОЛАТИНИ УНИНГ СУВ ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

563
101
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ / гумус / физик хосса / механик таркиб / сув хоссаси / умумфизик хосса / soil / humus / physical properties / mechanical composition / water properties / general physical properties

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Т Қ. Ортиқов, Б Эшманов

Мақолада тупроқ агрофизик хоссаларини унинг механик таркиби ва гумус ҳолатига боғлиқлиги ҳақида фикр юритилган. Оғир механик таркибли тупроқларда тупроқни сув кўтариш қобиляти, дала нам сиғими юқори, сув ўтказувчанлиги паст кўрсаткичга эга бўлиши аниқланди. Гумус миқдорини ортиши енгил механик таркибли тупроқларнинг ҳам, оғир механик таркибли тупроқларнинг ҳам сув хоссаларини яхшилайди. Тупроқнинг умумфизик хоссалари ҳам механик таркиб ва гумус миқдорига боғлиқ бўлиб, гумус оғир ва енгил тупроқларнинг умумфизик хоссаларини муқобиллаштиради

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Т Қ. Ортиқов, Б Эшманов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses the relationship between agrophysical properties and its mechanical composition and humus content. It was determined that in soils with a heavy mechanical composition, the water uplift, the maximum field moisture capacity has a high indicator, and the water permeability is low. Increasing the content of humus in the soil improves the water properties of soils of both heavy mechanical composition and light mechanical composition. The general physical properties of soils also depend on the mechanical composition of the soils and the content of humus, while humus optimizes the general physical properties of heavy and light soils.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚ МЕХАНИК ТАРКИБИ ВА ГУМУС ҲОЛАТИНИ УНИНГ СУВ ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ»

ТУПРОК МЕХАНИК ТАРКИБИ ВА ГУМУС Х^ОЛАТИНИ УНИНГ СУВ

ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ

Т. К- Ортитов

Доцент, СамДУ; Бойтураев Н., магистрант, ТошДАУ Самарканд филиали;

Б. Эшманов

ТошДАУ Самарканд филиали магистрант

АННОТАЦИЯ

Маколада тупрок агрофизик хоссаларини унинг механик таркиби ва гумус холатига богликлиги хакида фикр юритилган. Огир механик таркибли тупрокларда тупрокни сув кутариш кобиляти, дала нам сигими юкори, сув утказувчанлиги паст курсаткичга эга булиши аникланди. Гумус микдорини ортиши енгил механик таркибли тупрокларнинг хам, огир механик таркибли тупрокларнинг хам сув хоссаларини яхшилайди. Тупрокнинг умумфизик хоссалари хам механик таркиб ва гумус микдорига боглик булиб, гумус огир ва енгил тупрокларнинг умумфизик хоссаларини мукобиллаштиради.

Калит сузлар: тупрок, гумус, физик хосса, механик таркиб, сув хоссаси, умумфизик хосса

ABSTRACT

The article discusses the relationship between agrophysical properties and its mechanical composition and humus content. It was determined that in soils with a heavy mechanical composition, the water uplift, the maximum field moisture capacity has a high indicator, and the water permeability is low. Increasing the content of humus in the soil improves the water properties of soils of both heavy mechanical composition and light mechanical composition. The general physical properties of soils also depend on the mechanical composition of the soils and the content of humus, while humus optimizes the general physical properties of heavy and light soils.

Keywords: soil, humus, physical properties, mechanical composition, water properties, general physical properties

Кириш. ^ишлок хужалик экинларидан юкори хосил олишда тупрок унумдорлиги мухим рол уйнайди. Тупрок

® О

October 5-6

©

О

711

унумдорлиги паст ерларда юкори агротехнологиялар хисобига хам экинлар хосилдорлигини оптимал курсаткичларга кутариш мураккаб масала хисобланади. Шунинг учун тупрок хоссалари,режимлари ва курсаткичларини мукобиллаштириш ва буни экин экишгача амалга ошириш долзарб масала хисобланади. Бунда тупрок агрофизик хоссалари хам уз урнига эга [1; 2; 3; 4]. Тупрок унумдорлигини белгилаб берувчи омиллардан бири унинг сув хоссалари хдсобланади. Бу айникса арид иклим шароитида сугорма дехкончиликда сув манбаларининг етишмовчилиги хамда глобал иклим узгариши шароитида мухим ахамиятга эга. Тупрок сув хосалари тупрок сув утказувчанлиги, дала нам сигими, сувни кутариш кобилияти, максимал гигроскопик ва сулиш намлиги каби константалар билан тавсифланади. Сугориш ишларини ушбу курсаткичлар асосида илмий таъризда олиб бориш экинларни сугоришда сувдан самарали фойдаланишни таъминлайди. Чунки бу хоссалар сугориш меъёри, сугориш техникаси, сугориш давомийлиги каби агротехник тадбирларни оптимал курсаткичларда белгилаб олишга имкон беради. Бу хоссалар тупрокнинг механик таркиби ва гумуслилик даражасига сезиларли боглик булади [1; 2]. Тупрок механик таркибини узгариши тупрок сув хоссаси курсаткичларига турлича таъсир курсатади. Тупрокда гумус микдорини юкори даражада булиши сув хоссаларига бирдай ижобий таъсир килади. Демак, тупрок сув хоссаларини унинг механик таркиби ва гумус холатига боглаб урганиш мухим ахамиятга эга.

Фойдаланилган материаллар ва усуллар. Ушбу масалаларни урганиш максадида Самарканд вилояти Окдарё туманида таркалган утлоки буз, буз-утлоки ва утлоки тупрокларда экспедицион ва лаборатория тадкикотлари олиб борилди. Бунинг учун механик таркиби ва гумуслилик даражаси турлича булган тупрок хиллари ажратилди. Уларда тупрок механик таркиби Качинский усулида, гумус микдори Тюрин усулида аникланади. Шу билан бирга кесмалар килиниб дала нам сигими, максимал гигроскопиклик каби курсаткичлар генетик горизонтлар буйича тадкик килинди. Далада тупрокнинг сув утказувчанлиги ва дала нам сигими урганилди. Экспедицион ва лаборатория тадкикотлари умумкабул килинган стандарт услублар асосида олиб борилди. Олинган маълумотлар Б. А. Доспехов (1985) буйича статистик тахлил килинди.

Олинган натижалар ва уларнинг та^лили. Тадкикотда утлоки буз тупрокларнинг уч хил механик таркибли хиллари хоссаларини урганиш шуни курсатдики, ушбу тупрокларнинг механик таркиби огирлашиши билан улардаги гумус микдори

October 5-6

712

ортиб боради. Гумус микдорини ортиши тупрокнинг физик хоссаларига, жумладан сув режимига ижобий таъсир курсатади. Механик таркиби огир тупрокларда тупрокнинг дала нам сигими энг юкори курсаткичка эга булди. Лекин, тупрокнинг сув утказувчанлиги сезиларли пасайди. Бу айникса гумус микдори паст булганда янада кучлирок намоён булди. Механик таркиби огир булган тупрокларда гумус микдорини ортиши дала нам сигимини янада ортишига, сув утказувчанликни яхшиланишига олиб келди. Гумус микдори паст булган огир механик таркибли тупроклар каттиклиги ва зичлиги жуда юкори эканлиги аникланди. Бундай тупрокларда сувни пастга караб шимилиши, яъни инфильтрацияланиши жуда суст боради. Бу эса тупрок профилида илдиз фаол катлами билан камраб олинган катламни намлантиришга жуда куп вактни талаб килади. Натижада жуда куп микдордаги сув даладан чикиб кетади ва сугориш сувининг самарадорлигини камайишига олиб келади. Бу тупрокларда сувнинг самарасиз йуколиши сугориш вактида анча катта микдорда кузатилади. Механик таркиби огир тупрокларда сувни пастдан тепага кутарилиши жадалрок руй беради. Бу огир механик таркибли тупрокларнинг сув кутариш кобилияти юкори эканлиги билан тушунтирилади. Бунинг ижобий ва салбий томонлари мавжуд. Ижобий томони шундан иборатки, илдиз катламидаги тупрок анча чукурдаги сув хисобига нисбатан узок вакт намланиб туради. Шу билан бирга огир механик таркибли тупрокларда сувнинг физик бугланиши анча жадал кечади ва бу сувнинг йуколишини кучайтиради. Енгил механик таркибли тупрокларнинг дала нам сигими анча пастлиги аникланди. Уларнинг сувни ушлаб туриш кобилияти пастлиги сабабли бундай тупрокларда сув захираси жуда кам даражани ташкил этади. Бу эса кишлок хужалик экинларини сув билан таъминланишини ёмонлаштиради. Шу билан бирга енгил механик таркибли тупрокларнинг сув кутариш кобилияти пастлиги кайд этилди. Бу эса енгил тупрокларда юкори тезликда чукур катламларга шимилиб кетган сувни яна кайтадан илдиз жойлашган катламга кутарилишига имкон бермайди. Натижада ортикча сугорилишдан пастки катламларга утиб кетган сув бесамар йуколади. Шунинг учун, сугориш факат сувни кутараолиш чегарасигача намлантиришни уз ичига олиши керак. Ундан зиёд меъёрда экинлар сугорилмаслиги керак. Сувни кутараолиш чегарасидан пастга сингдирилган сув кишлок хужалик экинлари учун фойдасиз манбага айланади. Шунинг учун, тупрокнинг агрофизик хоссалари, жумладан сув хоссалари агротехник

October 5-6

тадбирларни утказишда, хусусан сугоришда мухим ахамиятга эга.

Тупрокнинг сув хоссаларига гумус микдори хам сезиларли таъсир курсатади. Тупрокда гумус микдори ортиши билан унинг сув хоссалари ижобий томонга узгаради. Гумус микдорини ортиши огир механик таркибли тупрокларнинг сув утказувчанлигини ортишига олиб келади, бу эса огир механик таркибли тупрокларнинг сув хоссаларини яхшиланишига сабаб булади. Механик таркиби енгил тупрокларда гумус микдорини ортиши ушбу тупрокларнинг катта булмаган дала нам сигимини оширади. Бу эса енгил механик таркибли тупрокларнинг сув хоссаларини кардинал яхшиланишига олиб келиб кишлок хужалик экинларини етиштиришни сезиларли яхшилайди. Шунинг учун, енгил механик таркибли тупрокларда хам, огир механик таркибли тупрокларда хам гумус микдорини ортиши тупрок сув хоссаларидаги салбий томонларни камайтиришга, хатто бартараф килишга имкон беради.

Тупрокнинг механик таркиби, гумус микдори унинг умумфизик хоссаларига хам уз таъсирини курсатади. Механик таркиби огир тупрокларда хажмий масса юкорилиги билан ажралиб туради. Тупрок механик таркиби енгиллашиши билан тупрок зичлиги камайиб боради ва енгил механик таркибли тупрокларда бу курсаткич энг кичик кийматга эга булди. Тупрок зичлиги тупрокнинг говаклиги, сув утказувчанлиги, хаво алмашинуви, илдизни ривожланишига,уни чукур жойлашишига катта таъсир курсатади. Огир механик таркибли тупрокларда зичлик юкорилиги сабабли тупрокни хаво алмашинуви, сув утказувчанлиги, хамда илдизни нормал усиши кийинлашади. Огир механик таркибли тупрокларда гумус микдори ортиши билан тупрок зичлиги мукобиллашади ва бунинг натижасида тупрок аэрацияси яхшиланиб, усимлик илдизи фаолияти учун яхши шароит яратилади. Енгил механик таркибли тупрокларнинг умумфизик хоссалари огир механик таркибли тупрокларникидан анча афзал булади: зичлиги кам, хаво алмашиниши кучлирок, говаклиги юкори. Лекин, енгил тупрокларда говакликни асосан нокапилляр бушликлар ташкил этади. Капилляр бушликлар улуши жуда кичик кийматга эга булади. Тупрокда органик модда микдорини ортиши унда капиллярларни купайишига олиб келади ва тупрок агрофизик хоссаларини яхшилайди. Гумус микдори кам булган огир механик таркибли тупрокларнинг каттиклиги жуда юкори булиб агротехник тадбирларни утказишга салбий таъсир курсатади. Гумус микдори ортиши билан тупрок каттиклиги камаяди ва тупрок юмшоклиги хамда говаклиги ортади, физик хоссалари яхшиланади.

October 5-6

714

Хулосалар. Тупрокнинг агрофизик хоссалари биринчи навбатда тупрок механик таркибига ьоглик булади. Огир механик таркибли тупрокларнинг купчилик агрофизик хоссалари енгил механик таркибли тупрокларникидан устун булади. Лекин, огир тупрокларда зичлик, говаклик, сув утказувчанлик каби курсаткичлар ёмон холатда булади. Енгил тупрокларда дала нам сигими, сувни кутариш кобиляти купинча паст даражага эга булади. Тупрокда гумус микдорини ортиши огир тупрокларнинг хам, енгил тупрокларни хам агрофизик хоссаларини яхшилайди.

REFERENCES

1.Гулаев В.М., Зудилин С.Н., Гулаева Н.В. Влияние основной обработки почвы на агрофизические показатели плодородия почвы на посевах сои//Известия Самарского научного центра Российской академии наук, т.16, №5(3), 2014. -С.1090-1092

2.Лыхман В.А. Влияние гуминовых препаратов на структурное состояние черноземных и каштановых почв Ростовской области//Диссертация на соискание ученой степени кандидата биологических наук. Ростов-на-Дону, 2017. -135с.

3.Картамышев Н.И. Совершенствование теории и практики обработки почвы //Диссертация на соискание ученой степени доктора сельскохозяйственных наук. Курск, 1987. 426с.

4.Льков А.М. Органическое вещество и плодородие дерново-подзолистой почвы//Земледелие, 1983, №2. -С.12-15

October 5-6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.