Научная статья на тему 'ҒЎЗАНИ СЎРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИДАН ҲИМОЯ ҚИЛДИШДА ИННОВАЦИОН ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАСИ'

ҒЎЗАНИ СЎРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИДАН ҲИМОЯ ҚИЛДИШДА ИННОВАЦИОН ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
16
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ғўза / органик пахта / зараркунанда / касаллик / ғўза-беда алмашлаб экиш / энтомофаглар / экологик тоза / биологик / агротехник / инновацион усуллар / биохилма-хиллик

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ботир Сафарович Балтаев

Мақолада ғўзадан органик пахта етиштириш жараёнида ўсимликларни ҳимоя қилишда бажарилиши лозим бўлган экологик хавфсиз тадбирлар мажмуи ёритилган. Башорат қилинган ғўза майдонларида эрта муддатларда (ғўзани 3-4 чин барг даври) 20-30 метр кенгликда ёнламасига ишлов берилганда шира, трипс ва ўргимчаккананинг тарқалишини 60-70% камайиши ҳисобига ортиқча харажатларни олди олиниб гектарига 81,0-100,0 минг сўм иқтисод қилиниши аниқланган. Олтингугуртнинг СП 80 (сиртқи фаол модда сувда эрувчи полимер) СПВ 1 (сиртқи фаол модда чигитдан мой олишдаги қолдиқ модда) стабиллаштирилган суспензияси препарат шаклларини ўргимчакканага қарши ғўзада 1-2% ли қилиб, 400-600 л/га ишчи суюқлиги сарфлаб қўлланилса, ўргимчаккана билан кучли зарарланганда ҳам 95,5-98,0% самара бериши, ғўзанинг умумий ҳолати яхшиланиши ва ҳосилдорлиги ошиши имконини берган. Ўсимликларни ўсишини созловчи моддалардан Узгуми (0,3-0,4 л/га) ва Албит (40 мл/га) стимуляторлари карбамидли (6 кг/га) суспензияга қўшиб қўлланилганда, сўрувчи зараркунандаларини камайиши (баргларининг қалинлашиши) ҳисобига ҳосилдорлик 15% га ошган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗАНИ СЎРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИДАН ҲИМОЯ ҚИЛДИШДА ИННОВАЦИОН ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАСИ»

ISSN: 2181-3337 | SCIENTISTS.UZ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SCIENCE AND INNOVATION

ISSUE DEDICATED TO THE 80TH ANNIVERSARY OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

ГУЗАНИ СУРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИДАН ^ИМОЯ ЦИЛДИШДА ИННОВАЦИОН ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАСИ

Ботир Сафарович Балтаев

Тошкент давлат аграр университети email: botir.boltayev53@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.8370313

Аннотация. Мацолада гузадан органик пахта етиштириш жараёнида усимликларни уимоя цилишда бажарилиши лозим булган экологик хавфсиз тадбирлар мажмуи ёритилган. Башорат цилинган гуза майдонларида эрта муддатларда (гузани 3-4 чин барг даври) 20-30 метр кенгликда ёнламасига ишлов берилганда шира, трипс ва ургимчаккананинг тарцалишини 60-70% камайиши уисобига ортицча харажатларни олди олиниб гектарига 81,0-100,0 минг сум ицтисод цилиниши аницланган. Олтингугуртнинг СП 80 (сиртци фаол модда сувда эрувчи полимер) СПВ 1 (сиртци фаол модда чигитдан мой олишдаги цолдиц модда) стабиллаштирилган суспензияси препарат шаклларини ургимчакканага царши гузада 1-2% ли цилиб, 400-600 л/га ишчи суюцлиги сарфлаб цулланилса, ургимчаккана билан кучли зарарланганда щм 95,5-98,0% самара бериши, гузанинг умумий уолати яхшиланиши ва уосилдорлиги ошиши имконини берган. Усимликларни усишини созловчи моддалардан Узгуми (0,3-0,4 л/га) ва Албит (40 мл/га) стимуляторлари карбамидли (6 кг/га) суспензияга цушиб цулланилганда, сурувчи зараркунандаларини камайиши (баргларининг цалинлашиши) уисобига уосилдорлик 15% га ошган.

Калит сузлар: гуза, органик пахта, зараркунанда, касаллик, гуза-беда алмашлаб экиш, энтомофаглар, экологик тоза, биологик, агротехник, инновацион усуллар, биохилма-хиллик

Кириш. Дунёда х,озирги глобал икклим узгариши шароитида кишлок хужалиги экинларига зараркунанда ва касалликлар босимининг ортиб бориши кузатилмокда. Бунинг асосий сабабларидан бири бутун дунёда зарарли организмларга карши курашда кимёвий усулга катта эътибор каратилиши натижасида чидамли популяцияларни вужудга келиши, биологик занжирнинг бузилиши ва биохилма-хилликка салбий таъсир курсатиши деб каралмокда.

Х,озирги пайтда жах,он миккёсида органик, яъни экологик тоза мах,сулотларга булган талаб ва эх,тиёж кун сайин ортмокда. Дунё буйича органик мах,сулотлар бозори 72 млрд А^Ш доллари (1999 йил 5 млрд доллар) дан ошди. Ограник мах,сулотлар ишлаб чиккариш буйича А^Ш, Германия ва Франция давлатлари анча илгарида кетмокда. Узбекистонда ^ам органик мах,сулот етиштиришга катта имкониятлар бор. Бунда экологик хавфсиз тадбирларни ривожлантириш ва шу асосда зараркунанда ва касалликлар микдорини бошкариш мух,им х,исобланади. Куплаб хорижий давлатларда амалдаги кимёвий воситаларни куллаш тизимидан IPM (усимликларни уйгунлашган х,имоя килиш тизими)га утилиши, органик тадбирларни тадбик этишни рагбатлантиради.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 18 майдаги "^ишлок хужалиги мах,сулотларининг сифат ва хавфсизлик курсаткичларини халкаро стандартларга мувофиклигини таъминлашга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПФ-5995 сонли Фармонида берилган "Узбекистон Республикасида органик кишлок

хужалиги ва органик озик-овкат махсулотлари ишлаб чикаришини ривожлантириш буйича концепция"сида1 "Тупрок унумдорлигини ошириш, дегидрадацияни олдини олиш экотизимни, биологик хилма-хиллигини, экологик баркарорлигини саклаб колиш, хорижий илмий-тадкикот ва таълим муассасалари билан органик кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш ва органик пахтачилик сохасида илмий-тадкикотлар олиб бориш" юзасидан курсатмалар бериб утилган ва "2019 йилда А^Ш бозорларида 1 тонна органик пахта хомашёси анъанавий турига нисбатан 155 А^Ш долларидан 225 А^Ш долларигача юкори нархда бахоланганли"ги хам кайд этиб утилган.

Республикамиз шароитида кенг кулланилиб келинаётган гуза-галла навбатлаб экиш тизимидаги экинларни зарарли организмлардан уйгунлашган химоя килиш тизимида агротехник усул энг макбул ва атроф-мухит учун зарарсиз хисобланади. Дехкончиликда агротехник тадбирлар (алмашлаб экишни тугри ташкил этиш, озиклантириш, ерга уз вактида ишлов бериш, кишки совуклар олдидан хамда вегетация даврида меъёрида сугориш, усимлик колдикларини йукотиш ва б.) хдмда бошка профилактик тадбирлар уз вактида ва сифатли килиб утказилса, кимёвий усулга хожат колмаслиги мумкин. Бу усулсиз бошка усуллардан юкори самара олишнинг имконияти хам булмайди.

Чунки гуза-галла навбатлаб экиш тизими агроценозда айрим зарарли организмлар (айникса монофаг зараркунандалар)ни жадал ривожланиш жараёнларида экологик суксеция сабабли янги шароитга тез мослаша олмаганлиги туфайли уларнинг айрим турларининг табиий камайиши, бошкаларини эса табиий равишда купайиб кетишига олиб келиши кузатилмокда.

Юкоридагилардан келиб чикиб, гуза-гала навбатлаб экиш тизими шароитида энтомоценознинг шаклланиш жараёнидаги узгаришларни илмий-тадкик килиш ва зараркунандалар микдорини бошкариш усулларини ишлаб чикиш буйича илмий тадкикотларни кенгайтириш хам назарий хам амалий ахамиятга эга булган долзарб вазифа хисобланади.

Малумки, гузани дастлабки ривожланиш даврларида ёш нихолларига шира, трипс, кейинрок ургимчаккана сингари сурувчи зараркунандалар зарар етказади. Айникса, нокулай нам об-хаво, жала, ёмгирлар ерларни каткалок булишига олиб келганда шира ва трипснинг зарари ошиб, гуза нихолларини ривожланиши 10-15 кун кечикади. Бунинг натижасида гузанинг пастки ярусдаги булик кусаклар ривожланмаслиги натижасида 1530% хосил йукотилишига олиб келади. Бундай пайтда гуза нихолларини химоя килишда инсектицидларни куллаш фойдали энтомофагларни ёппасига кирилиб кетишига олиб келади. Бирок шундай холатларда ерни каткалокдан юмшатиш хамда усишни созловчи моддаларни суспензияларга кушиб сепиш нихолларни зараркунандалардан саклаб колишда мухим агротехник тадбир саналади.

Гузани сурувчи зараркунандалардан химоя килишда биологик усулда олтинкуз энтомофаги кулланилади. Бирок бу усул катта майдонларга бир вактда хамда етарли микдорда чикарилгандагини яхши самара беради. Аммо амалда бунга хеч ким риоя этмайди. Бундан ташкари олтинкуз энтомофагини куллаш тамаки трипсига карши етарли самара бермайди. Натижада бу холат гуза нихолларини шира, трипс билан каттик зарарланишига олиб келади. Юкорида айтиб утилган муаммоларни хал этишда пахта етиштирувчи хориж давлатларида табиий энтомофагларга зарар етказмаслик учун турли инновацион усул ва воситалардан фойдаланилади. Жумладан, Хитойда зараркунанда

пайдо булган учокларда махсус рангли ленталар осиб чикилади ва факат уша жойларга кимёвий ишлов берилади.

Х,индистонда эса гуза даласининг атрофидаги химоя чизигига зараркунандаларни киритмаслик учун 50-60 метр чекка жойларига кимёвий ишлов берилиб, химоя чизигининг ичига эса биологик ва кимёвий усулларда ишлов берилади.

Гуза-галла навбатлаб экишда экинларни жойлаштиришнинг макбул тизими танлаб олинса, гузадан кейин экилган галлада касалликлар (занг ва б.), бегона утлар (ёввойи сули, райграс ва б.), зараркунандалар (хасва, бугдой трипси, шилимшик курт) назоратга нисбатан 2-3 марта камайиши, галладан кейин гуза экилган далада ургимчаккана микдори 3-4 баробар хамда касалликлар 20-30% камайиши кузатилган.

Башорат килинган гуза майдонларида эрта муддатларда (гузани 3-4 чин барг даври) 20-30 метр кенгликда ёнламасига ишлов берилганда шира, трипс ва ургимчаккананинг таркалишини 60-70% камайиши хисобига ортикча харажатларни олди олиниб гектарига 81,0-100,0 минг сум иктисод килиниши аникланган.

Олтингугуртнинг СП 80 (сиртки фаол модда сувда эрувчи полимер) СПВ 1 (сиртки фаол модда чигитдан мой олишдаги колдик модда) стабиллаштирилган суспензияси препарат шаклларини ургимчакканага карши гузада 1-2% ли килиб, 400-600 л/га ишчи суюклиги сарфлаб кулланилса, ургимчаккана билан кучли зарарланганда хам 95,5-98,0% самара бериши, гузанинг умумий холати яхшиланиши ва хосилдорлиги ошиши имконини берган.

Усимликларни усишини созловчи моддалардан Узгуми (0,3-0,4 л/га) ва Албит (40 мл/га) стимуляторлари карбамидли (6 кг/га) суспензияга кушиб кулланилганда, сурувчи зараркунандаларини камайиши (баргларининг калинлашиши) хисобига хосилдорлик 15% га ошган.

Тошкент, Самарканд ва Сирдарё вилоятларида охирги йилларда утказилган илмий тадкикот ишларимизда кишлок хужалигида интенсив дехкончилик тизимига утилиши, гуза-галла навбатлаб экилиши, такрорий экинлар майдони ортиб, беда майдони кискариши шароитида энтомофаунанинг шаклланиши хамда гуза зараркунандалари микдорини бошкариш усулларини урганиш асосида органик пахта етиштириш буйича куйидагилар аникланди хамда амалиётда куллаш учун мажмуий фенологик жадвал ишлаб чикилди (1 -расм).

Календар

март Апрел май июн июл август сентябрь

1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3

Гузанинг э к ш г г- к г- к г- к г- к к- оч о ч о ч о ч

ривожланиш боскичлари Ч ч ч ш ш ш г

Гербицид

куллаш

Уругларни

дорилаш

Шира (усимлик битлари)

Трипс

Ургимчаккана

Беда кандаласи

Ky3r H TyH^ aM Kana^aK yHHmH

TyXHM KyHHm

KypTHH 03HK^aH HmH

Kyca K KypT H Kana^aK yHHmH

TyXHM KyHHm

KypTHH 03HK^aH HmH

X,amapoT TyTKHH^apHH KyHHm

EHO^OfHK ycynHH Ky^^am

TpHxorpaMMaHH Ky^^am

EpaKOHHH Ky^^am

O^THHKy3HH Ky^^am

Fa^^aHHHr pHBO^^aHHm GocKHH^apH T T T H H 6 r c n M n T n

3apa p^H xacBa KHmnoB gaH HHKHmH

TyXyM KyHHm

^HHHHKa , HMaro 3apapH

Геp6нцнg Ky^^am

3aHrra KapmH $yнгнцнg Ky^^am

EHO^OfHK ycynHH Ky^^am

O^THHKy3HH

Ky^^am______________________

Fy3aHHHr piiBO'/K.iaHiiw 6ocKHH.apu: 3K-3KHm; M-Mafica; m-moHa^am; r-ry..am; K-KycaK.am; OH-OHH.um

Fa..aHHHr piiBO'/K.iaHiiw 6ocKHH.apu: T-Tyn.aHHm; H-HiiHHa^am; 6-6omoK.am; r-ry..am; cn-cyT numum; Mn-MyM numum; Tn-Ty.HK numum

1-расм. Fy.3a-saMMa навбатлаб экиш тизимида зараркунандалар ривожланишининг мажмуий фенологик тацвими ва кураш тизими, Самарканд ва Тошкент ва Сирдарё вилоятлари, 2020-2022 йй.

Гуза-галла навбатлаб экиш тизимида зарарли организмлар микдорини бошкаришда фермер хужаликларига:

-гуза ва галла экин далалари атрофида усаётган ёввойи усимликларда экинларнинг узига хос (айникса сурувчи) зараркунандалари булишидан ташкари, фойдали хашаротлар (энтомофаг, чангловчилар)ни хам кишлаш ва шаклланиш учоклари хамда, таркалиш манбалари эканлигини эътиборга олган холда кураш чораларини ташкиллаштириш;

-такрорий экинларни жойлаштиришда маккажухори ва мош экинлари гузанинг асосий зараркунандалари булган тунламлар (кузги, гуза ва б.), ургимчаккана хамда шираларнинг, картошка экини эса асосан ер остки тунламларини шаклланиш учоклари ва таркалиш манбалари булишини инобатга олиш;

-гуза-галла экинларини навбатлаб экишни илмий асосланган холда ташкил этиш, яъни бегона утлар (айникса галласимонлар) хавфи бор булган галла экинидан бушаган далага 1-2 йил гуза экинини экиш, ургимчаккана ва сулиш (вилт) касалликлари хавфи булган гуза экинидан бушаган далага 1-2 йил галла экинини жойлаштиришни режалаштириш;

-гузани дастлабки ривожланиш даврида башорат килинган далаларда шира, трипс, ургимчаккананинг купайиши ва таркалишини олдини олишда, энтомофаглар пайдо булмасдан экиннинг чекка кисмига 20-30 метргача кенгликда изолация тарикасида, (ургимчаккана учун айникса йул томондан) кам захарли, комплекс таъсир этувчи препарат билан ишлов бериш;

-гузада ургимчаккана зарарини олдини олиш ва унга карши курашда энтомофагларга кам захарли булган олтингугуртнинг янги шаклдаги СПВ-1 хамда СП-80 сувда стабиллаштирилган препаратларини 1-2% ли суспензиялари билан 300-400 л/га ишчи суюклиги сарфлаб ишлов бериш;

-гуза ва галла зараркунандаларини мониторинг ва башорат килиш хамда уларнинг микдорини бошкаришда ишлаб чикилган мажмуий фенологик жадвалидан фойдаланиш;

-гузани стресс холатлардан олиб чикиш, усиш ва ривожланишини жадаллаштириш, сурувчи зараркунандалар (шира, трипс ва ургимчаккана)га чидамлилигини оширишда Узгуми (0,3-0,4 л/га) ёки Алъбит (40 мл/га) стимуляторларини карбамидли (6,0 кг/га) суспензияга кушиб ишлатиш тавсия этилади.

REFERENCES

1. Болтаев Б.С., Абдурахмонова Ш. Гузани сурувчи зараркунандаларда химоя килишнинг афзал усуллари. ^ишлок хужалигини инновацион ривожлантиришда олий ва урта махсус касб-хунар таълим муассасалари ёш олимларнинг роли илмий-амалий конференцияси маколаларини туплами. Тошкент 2016. - Б. 113-115.

2. Baltayev B.S., Tadjiyeva M.I., Raxmanov A.K. Dynamics of the Number of afhids on cotton and the role of entomofages in the control of their nuber. International Scientific jurnal ISI Theoretical S Appied Science. Philadelpiya, USA issue 06, Volume 98 hublished june 30. 2021 year p. 126-129.

3. Болтаев Б.С., Абдуалимов Ш., Хасанов А., Болтаев С., Туйгунов З. Узгуми ва Гумимакс препаратларини хоссалари афзалликлари ва фойдали энтомофаунага таъсири. Усимликларни зарарли организмлардан х,имоя килишда биологик усулнинг самарадорлигини ошириш муаммолари ва истикболлари мавзусидаги илмий-амалий конференция маколалари туплами. Тошкент, 2017. - Б. 34-35.

4. Boltayev B.S. Effektiveness of New Preparative Forms of Sulfur Against Spider Mite On Cotton. The American Journal of Agriculture And Boimedical Engineering (ISSN 26891018) Impact Factor 5.34 Published August 30, 2020 Pages: 107-113. Volume 02 Issue 082020.

5. Baltaуev B.S., Baltaev S. Managament methods of narmful pests in the cotton Wheat crop rotation system. E3S of Conferences 244. 02. 049 (2021). E3S Web of Conferences. Proceedings. Scopus previev. ELSEVEER. P. 1-9.

6. Болтаев Б.С. Гуза-галла навбатлаб экиш тизими шароитида зарарли организмлар микдорини бошкаришни афзал усуллари ва воситалари. Монография. Тошкент "Навруз" нашриёти. 2020. - Б. 152.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.