Научная статья на тему 'ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ СЎРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ СЎРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

196
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўргимчаккана / иссиқхона оққаноти / полиз бити / қарши кураш / биоэкология / биоценоз / spider mite / greenhouse mite / polyp louse / control / bioecology / biocenosis.

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — О. З. Ҳасанов, О. А. Пўлатов, А. М. Худойқулов

Ушбу мақолада полиз экинларининг асосий зараркунандалари Ўргимчаккана (Tetranychis urticae Koch), Иссиқхона оққаноти (Trialeurodes vaporariorum Westw), Полиз бити (Aphis gossypii) нинг тарқалиши, зарари, биоэкологиясини ўрганиш асосида, қарши кураш чоралари белгиланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, based on the study of the distribution, damage, and bioecology of the main pests of poliza crops, the spider mite (Tetranychis urticae Koch), greenhouse mite (Trialeurodes vaporariorum Westw), and the lice weevil (Aphis gossypii), countermeasures are defined.

Текст научной работы на тему «ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ СЎРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ СУРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

О. З. Х,асанов

Тошкент давлат аграр университети Самарканд филиали магистри

О. А. Пулатов

Тошкент давлат аграр университети Самарканд филиали, катта укитувчи

А. М. Худойкулов

Тошкент давлат аграр университети, доцент, к.х.ф.ф.д.

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада полиз экинларининг асосий зараркунандалари Ургимчаккана (Tetranychis urticae Koch), Иссикхона окканоти (Trialeurodes vaporariorum Westw), Полиз бити (Aphis gossypii) нинг таркалиши, зарари, биоэкологиясини урганиш асосида, карши кураш чоралари белгиланган.

Калит сузлар: ургимчаккана, иссикхона окканоти, полиз бити, карши кураш, биоэкология, биоценоз.

ABSTRACT

In this article, based on the study of the distribution, damage, and bioecology of the main pests of poliza crops, the spider mite (Tetranychis urticae Koch), greenhouse mite (Trialeurodes vaporariorum Westw), and the lice weevil (Aphis gossypii), countermeasures are defined.

Keywords: spider mite, greenhouse mite, polyp louse, control, bioecology, biocenosis.

Кириш. Кейинги йилларда Узбекистон республикасида етиштирилаётган полиз экинларида бир неча турдаги зарарли хдшаротлар ривожланиб етиштирилаётган хрсилнинг микдори ва сифатига катта зарар етказмокда. Уларнинг тур таркиби ва таркалиши хдмма вилоятларда бир хил эмас. Баъзи вилоятларда карадрина таркалган булса, аксинча бошка ерларда окканот, шира ва трипслар хдмда ургимчаккана таркалган. Зараркунандаларнинг зарарлаш даражасини ортишини олдини олишда, унинг микдорини экинлар хрсилига зарар

October 5-6

785

етказмайдиган холатда саклаб турадиган омиллардан бири ва энг асосийси, у таркалган ёки таркалиш хавфи булган майдонларда уларнинг турларини билиш мухим ахамиятга эга (1).

Тадкикот натижалари. Ургимчаккана (Tetranychis urticae Koch) хаммахур зараркунанда хисобланиб, у 248 дан ортик усимликларни зарарлайди. Айникса гуза, бодринг, нухат каби усимликлар ва полиз экинларини каттик зарарлаши натижасида барглар тукилиб, сабзавот ва полиз экинлари куриб колади. Ургимчаккана экинга эрта тушганда хосилни 50 % га якини нобуд булиши мумкин.

Ургимчакканани бахорги ва ёзги бугин вакиллари саргиш яшил, кишлаш даврида эса кизгиш, тук сарик; тусда булади.

Ургимчакканани катталиги 0.3-0.6 мм келади. Личинкасида 3 жуфт, нимфа ва имаголарида 4 жуфт оёклари булади. Каналарнинг ривожланиши ёзда хар 8-12 кунда утса, кузда ва бахорда 19 кунгача давом этади. Бир йилда 18-20 марта насл беради . Ургочи зотлари иссикхоналар, парникларда усимлик колдикларида якка-якка холда ёки туп-туп булиб кишлайди. Улар совукка чидамли, -20 °С да битта яримтаси, совук -30 °С дан ошганда эса 100 % нобуд булади.

Ургимчакканага карши хозирги пайтда агротехник, кимёвий ва биологик усуллардан иборат, комплекс кураш чоралари тавсия этилган. Бирок ургимчакканани кимёвий воситаларга чидамлилиги йил сайин ортиб бормокда. Кимёвий курашда препаратларни кулллаш меъёрларни ошириб бориш эса фойдали жонзотларни кирилишига, атроф мухитни захарланишига олиб келиб, инсон саломатлигига салбий таъсир курсатади (1,3).

Иссикхона окканоти (Trialeurodes vaporariorum Westw) Иссикхона окканоти гуза, помидор, бодринг, балажон, ловия, кунгабокар, тамаки ва бошка купгина экинларга зарар етказади.

Вояга етган хашарот танаси саргиш рангли 1-1,5 мм узунликда булиб, икки жуфт унсимон окканотлидир. Тухуми овалсимон 0,24 мм узунликда булиб, дастлабки боскичда улар оч сарик тусли булади.

Бошка алейродидларники сингари иссикхона окканотининг тухуми хам субстратга кичик поячаси билан ёпишади. Нимфаси 0,8 мм узунликда, япалок овалсимон, махсус тукчалар билан копланган. Окканот чала ривожланувчи хашарот булиб, тухум, 1-4 ёшли личинка, нимфа ва вояга етган хашарот фазаларини утайди. Тухумдан чиккан личинкаси япалок кам харакатчан булиб, 3 жуфт оёкли хамда

October 5-6

786

кизил кузли булади. Тухумдан янги чиккан личинка биринчи ёшда 0,3 мм булиб, дастлабки 15 саот давомида узи ёпишадиган кулай жой кидириб фаол харакат килади кейин озиклана бошлайди ва харакатсиз булиб, мум кават билан копланади, баргни сура бошлагач харакатсиз хаёт кечиради. Биринчи ёшидаги личинкалар юкори харорат ва хавонинг намлиги паст булишига сезувчан булиб, бу фазанинг давомийлиги 4-6 кун булади. Личинканинг иккинчи ёшида танаси ялтироклиги сабабли уни баргда кузатиш кийин булади. Гавдасини узунлиги 0,4 мм булиб, 1-3 кун ривожланади.

Личинка учинчи ёшида 0,52 мм гача усади, анча хиралашади, 2-6 кун давомида ривожланиб, елкасида 7 жуфт усимта пайдо булади ва шу билан олдинги ёшдагилардан фарк килади. Личинка туртинчи ёшида нимфага айланади, узунлиги 0,8- 0,75 мм гача етади. У 10-16 кун ривожланади.

Нимфадан 11-12 кун ичида вояга етган хашарот учиб чикади. Бу хашарот асосан баргнинг ёритилмаган пастки кисмига ёпишади. Етук зотлари умуман усимликларни бевосита зарарламайдилар. Уларнинг вояга етганлари 2-3 кун ичида кушилади. Усимликдан-усимликка учиб утади.

Окканотнинг ургочилари 20-28 кун яшайди ва 150-300 тагача тухум куяди. Тухумларни ёш баргнинг пастки кисмига, 10-20 донадан туп-туп килиб куяди. Вояга етган хашарот ва уларнинг тухуми киска муддатли (-13°С гача) харорат пасайишига кам чидамли булади. Х,аво харорати 30 °С булганда ургочилари 911 кун яшаса, эркаклари улар дан 2-3 марта кам муддат яшайди. Колонияда одатда окканотнинг хамма ривожланиши фазаларидаги вакиллари мавжуд булади. Усимликларни асосан личинкалари (хамма ёшида) зарарлайди (2,5).

Полиз бити (Aphis gossypii) полиз экинларининг асосий зараркунандаларидан хисобланади. Полиз битларининг зарари бодринг экинида бошка экинларга нисбатан юкори булганлиги кузатилди. Бодрингда Aphis craccivora Koch ва A.gossypii Glow турлари доминант хисобланади.

Усимлик битлари барглар ширасини суради бунинг окибатида поя ва илдизлардаги углеводлар микдори кескин камайиб кетади. Каттик зарарланган баргларнинг шакли узгаради ва буралиб колади. Бундан ташкари баргларда хосил булган шираларда сапрофит замбуруглар ривожланиб усимликлар ривожланишини сусайтиради, баъзи холларда эса усимлик бутунлай куриб хам колади.

Зарарланган усимликлардаги хосил 30-51% гача камайиши мумкин.

October 5-6

Полиз битларининг морфологияси ва биологияси бир катор олимлар томонидан урганилган.

Усимлик битлари чала узгариш йули билан ривожланувчи хашарот булиб, бутун мавсум давомида тирик личинка тугиб купаяди. Факат кишлашда тухумлик фазасида (полиз ёки гуза битидан ташкари) булади. Бу зараркунандалар очик шароитда, бир йилда 20-22 мартагача насл бериб ривожланади. Хдво хароратига караб битлариниг бир авлоди ривожланиши учун 6-20 кун керак булади. Х,ар бир ургочи бит уз хаётида 150 тагача личинка тугиб купаяди.

Битлар бегона утларда кишлайди. Эрта бахорда улар тез купая бошлайди. Полиз ва гуза катта яшил битлари эса сабзавот ва полиз экинларида бегона утларда ривожланиб экин экилгандан сунг учраб, айникса, бодринг усимлигига катта иктисодий зарар етказади (4).

Хулоса. Полиз экинларида зараркунандалар пайдо булган даврда Олтинкуз фойдали энтомофагини 1:15, 1:20, 1:30 (энтомофаг:зараркунанджа) нисбатда таркатиш, агар зараркунандалар микдори купайиб кетган булса кимёвий ишлов бериш Имидоклоприд таркибли препаратлар билан 1 гектар майдон учун 250-300 мл сарф меъёрида ишлов берилади. Ургимчакканага карши Абамектин таркибли препаратлар билан 1 гектар майдон учун 250-300 мл сарф меъёрида ишлов берилади. Ургимчаккана, иссикхона окканот ва битларни йукотиш максадида экин майдони атрофидаги утлар йук килинади.

REFERENCES

1. Хужаев Ш.Т. Усимликларни зараркунандалардан уйгунлашган химоя килишнинг замонавий усул ва воситалари.// Тошкент,- 2015.- 318-341 б.

2. Инсектицид, акарицид, биологик фаол моддалар ва фунгицидларни синаш буйича услубий курсатмалар ( проф. Ш.Т. Хужаев тахрири остида) //Тошкент,2004 .-103 б.

3. Умурзаков Э.У., Пулатов О.А. Биоэкология и способы регулирования количествами насекомых на плантациях орехов в условиях Узбекистана // Ж. Актуальные проблемы современной науки, Москва,- 2019, 6, с.183-185.

4. Умурзоков Э.У., Пулатов О.А. Основные вредители орехоплодных культур в Узбекистане. Сб. Материалов Международной научно-практической конференции, ВНИИТТИ, Россия, Краснодар, 2019. с. 458-462.

5. Шониёзов Б.К., Ортиков Т.К Внесение удобрений и формирование урожая амаранта //Журнал Актуалные проблемы современной науки, Москва, 2022 № 2 (125). -С.35-39

October 5-6

788

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.