Научная статья на тему 'ГЛОБАЛ ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИДА ПАХТАЧИЛИК: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР'

ГЛОБАЛ ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИДА ПАХТАЧИЛИК: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
32
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чўл / ярим / гидрометеорология / иқлим / қишлоқ хўжалиги / ғўза

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Халиков Баҳодир, Негматова Сурайё Тешаевна

Бугунги кунда дунё бўйича иқлимнинг ўзгариб бораётганлиги инсоният олдидаги энг жиддий муаммо эканлиги тобора намоён бўлмоқда. Бу эса инсониятнинг турмуш тарзига, халқ ва қишлоқ хўжалигининг турли соҳаларига етарлича салбий таъсирини кўрсатмоқда. Шунинг учун ҳам айни вақтдаги холат иқлим ўзгаришининг салбий оқибатларини ўз вақтида олдини олиш ҳамда бартараф этиш учун кечиктириб бўлмайдиган чора-тадбирлар кўришни тақозо этмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по энергетике и рациональному природопользованию , автор научной работы — Халиков Баҳодир, Негматова Сурайё Тешаевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛ ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИДА ПАХТАЧИЛИК: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР»

ГЛОБАЛ ЩЛИМ УЗГАРИШИДА ПАХТАЧИЛИК: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР 1Халиков Баходир, 2Негматова Сурайё Тешаевна

^ишлок хужалиги фанлари доктори., профессор, Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадкикот институти 2^ИШЛО^ хужалиги фанлари доктори., катта илмий ходим, Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадкикот институти https://doi.org/10.5281/zenodo. 8371185

Бугунги кунда дунё буйича иклимнинг узгариб бораётганлиги инсоният олдидаги энг жиддий муаммо эканлиги тобора намоён булмокда. Бу эса инсониятнинг турмуш тарзига, хал; ва кишлок хужалигининг турли сохаларига етарлича салбий таъсирини курсатмокда. Шунинг учун хам айни вактдаги холат иклим узгаришининг салбий окибатларини уз вактида олдини олиш хамда бартараф этиш учун кечиктириб булмайдиган чора-тадбирлар куришни такозо этмокда.

Маълумки, мамлакатимиз иклими кескин континентал булиб, ёзи иссик, киши эса нобаркарор совукдир. Республикамизда кузатиладиган энг иссик йилларда ёзда максимал харорат +44°Сдан +46°С гача, республикамизнинг жанубий ва чул зоналарида +47°Сдан +50°С гача кутарилади. Чул ва ярим чул худудларда йил давомида 100-120 мм ёгин ёгса, тогларда бу курсаткич 700-800 мм.ни ташкил этади.

Республика гидрометеорология хизмати маркази (ГХМ) маълумотларига кура, республикамизда кейинги 150 йил вакт давомида уртача йиллик харорат 1,6 даражага (13,2°С дан 14,8°С гача) ошган. Бу эса хавонинг харорати хар йили урта хисобда 0,01°С га ошиб бораётганлигини англатади. Яна бошка бир манбаларга кура, 2030-2050 йиллар оралигида минтакада хаво хароратини яна 1,5-3°С га кутарилишини башорат килиниши мутахасислар фикрича, бу глобал микёсда кузатилаётган уртача усиш суръатларидан юкори эканлиги таъкидланади.

Узбекистон иклим узгаришига жуда тез берилувчан мамлакатлар сирасига киради. Айтиш мумкинки, дунёда иклим ана шундай тарзда глобал даражада узгариб бораверса, келгусида республикамиз шароитида хам хаво хароратининг кутарилиши натижасида кор копламини кискариши, сувнинг бугланиш коэффициентини ошиши, ёгингарчиликни нотекис таксимланиши, йил давомида умуман ёгингарчилик булмаган кунлар сонини купайиши, тупрокда намликни камайиши, атмосфера хавосида чангланишни ортиши, хароратнинг хаддан ташкари исиши ва совиши каби аномал холатлар содир булади. Бу эса худудларда сув ресурслари такчиллигини кучайишига, кургокчилик хавфини ортишига, сахролашиш ва деградация жараёнларини кучайишига, яшаш ва хужалик юритиш мумкин булган ерларни кискаришига, кишлок хужалигида етиштириш учун макбул экинлар таркибини бутунлай узгаришига, кишлок хужалиги махсулотлари ва меваларнинг нобуд булишига ва хосилдорлик курсаткичларини тушиб кетишига, ахоли саломатлиги билан боглик муаммоларни купайишига ва бошка муаммоларни келтириб чикариши хамда кишлок хужалик ишлаб чикариши баркарорлигини бузиши ва озик-овкат хавфсизлигига тахдид солиши мумкин.

Маълумки, иклим узгариши билан боглик усиб бораётган глобал тахдидларга комплекс жавоб кайтариш максадида 2015 йил 12 декабрда Париж Битими кабул килинган. Ушбу хужжат 2016 йил 4 ноябрда кучга кирган булиб, мазкур битимнинг максади Иклим

узгаришлари буйича доиравий Конвенцияни амалга ошириш ва уни фаоллаштириш хисобланади.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, 2017 йилнинг 19 апрелида Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Нью-Йоркдаги Бош кароргохида Узбекистан Париж Битимини имзолади. Мазкур битим 2018 йил 3 октябрь куни ратификация килинди. Бунда Узбекистон Республикаси иклим узгаришига карши узок муддатли (2030 йилгача) истикболдаги кураш чора ва тадбирларни кучайтиришни мулжаллаган.

Республикамизда чулланишнинг олдини олиш, урмонларни кайта тиклаш ва ихота урмонзорларини купайтириш, атроф мухитни мухофаза килиш, ахоли саломатлигини саклаш, экологик хавфсизликни таъминлаш каби глобал иклим узгаришини олдини олиш ва асоратларини бартараф этиш буйича катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Давлатимиз рахбарининг «2019-2030 йиллар даврида Узбекистон Республикасининг «яшил» иктисодиётга утиш стратегиясини тасдиклаш тугрисида»ги хамда 2019 йил 22 февралдаги "Узбекистон Республикасида чулланиш ва кургокчиликка карши курашиш буйича ишлар самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4204-сон карорлари шулар жумласидандир.

Республикамиз кишлок хужалигида фойдаланиладиган жами майдонининг 85 фоизи сушрма дехкончиликка асосланган. Кейинги йилларда кузатилаётган хаво хароратининг кутарилиб бориши баъзи худудларда сув ресурсларининг такчиллигига сабаб булмокда. Бу эса кишлок хужалиги экинларининг, хусусан гузанинг усиши, ривожланиши ва пахта хосилига таъсир курсатиб, кишлок хужалиги махсулотлари хамда пахтадан дан янада юкори даромад олиш имкониятларини чегаралаб куймокда.

Маълумки, республикамизнинг сушриб дехкончилик килинадиган майдонларининг 1050 минг гектарига (сугориб дехкончилик килинадиган майдоннинг 33%) пахта етиштирилиб, гуза хосилдорлиги уртача 31,5-32,0 ц/гани ташкил этмокда.

Кейинги йилларда сохага берилаётган катта эътибор хамда куллаб-кувватлашлар сабабли пахтачилик илми хам салмокли ютукларга эришаётганлиги хеч кимга сир эмас. Хусусан, гузанинг 20 дан ортик янги, эртапишар, истикболли навлари яратилиб, IV тип тола берувчи, пахта тола чикими 26-31 фоиздан 34-40 фоизгача, узунлиги 20-28 миллиметрдан 32-35 миллиметргача, битта кусакдаги пахта вазнини эса 3-5 граммдан 6-7 граммгача оширишга, гузанинг вегетация даврини 10-15 кунга кискартиришга эришилди. Гузани парваришлашда бир катор ресурстежовчи агротехнологиялар тизими (янги киска ротацияли навбатлаб экиш тизимлари, гузани сугоришда катор орасига плёнка тушаб, эгилувчан кувурлар оркали сугориш, томчилатиб сугориш, тупрокка асосий ишлов беришда минимал ишлов бериш технологияси, ерлардан фойдаланиш самадорлигини ошириш, тупрокни шамол эррозиясидан химоя килишда замонавий ихотазорлар барпо килиш, захбур ва коллектор сувларидан экинларни сугоришда фойдаланиш технологияси ва х.к) ишлаб чикилди.

Гарчи, юкорида келтирилганидек, пахтачилик фанида бир катор илмий тадкикотлар олиб борилаётганлиги ва бу борада айрим ютукларга эришилаётган булсада, дунёда, хусусан республикамизда иклимнинг узгариб бораётганлиги пахтачилик илмида бир катор масалаларни кайта куриб чикишни такозо этмокда. Пахта етиштирилаётган майдонларда ёз ойларида (айникса июл ойида) хаво хароратининг меъёрдан ва уртача куп йиллик курсаткичлардан юкори булаётгани гуза хосилдорлигига сезиларли равишда салбий таъсир

курсатмокда. Эътибор берилса, республикамизда хар йили чигит уз муддатида экилиб, аксарият майдонларда соглом кучатлар ундириб олинади. Агротехник тадбирлар уз муддатида утказилган майдонларда гуза баравж ривожланиб, июн ойининг охирлари июл ойининг урталарига кадар гузада урта хисобда 40-50 та (шона, гул, тугунча, 8-10 кунлик кусакчалар), баъзида ундан ортик хосил элементлари шаклланади. Одатий караганда, хаммаси рисоладагидек кетаётгандек, пахтадан мул хосил олиш аникдек куринади. Аммо, июл ойининг иккинчи ва учинчи ун кунлиги, баъзи йилларда август ойининг биринчи ун кунлигида кузатиладиган аномал иссик, жазирама ва гармсел шамоллари гузадаги мавжуд хосил элементларини (асосан урта ярусдаги) 50-60%ини, баъзи холатларда 70-80%ини тукиб юборади. (Х,аво харорати 37-400С га етганда, гуза кийнала бошлайди, усимликда руй бераётган бир катор физиологик жараёнлар сустлашиб боради, харорат 550С га якинлашганда эса хужайра цитоплазмаси куюклашиб, унинг халокати содир булади. Гуза учун оптимал булган харорат (30-350С) нинг кутарилиши кисман ёки оммавий равишда хужайрадаги оксилларнинг денатурациясига (оксиллар, нуклеин кислоталар ва биополимер молекулаларнинг табиий хусусиятининг йуколиши) олиб келади. Бу эса хужайра осматик хусусиятининг бузилишига, хужайранинг куплаб бажарадиган вазифаларининг издан чикишига сабаб булади. ^иска килиб айтганда, усимлик учун максимал харорат руй берганида нафас олиш жараёнидаги органик моддаларнинг парчаланиши ва сарфланиши уларнинг хосил булишидан куп булади). Энг яхши холатда гузани факат пастки ярусида булик шаклланган 4-5 дона кусак колади холос. Кейинчалик гузани юкори ярусида кусак шакллантиришга харакат килинади, бу жуда кам холатларда уз самарасини берсада, аксарият холларда самара бермайди.

Буларнинг барчасини хаво хароратининг меъёрдан юкори булиши (аномал иссик, гармсел, кургокчилик), тупрокда намликни етишмаслиги, тупрокнинг экологик холати хамда унумдорлигини ёмонлашганлиги, умуман олганда, глобал иклим узгаришининг салбий окибатлари деб караш мумкин.

Пахтачиликда иклим узгариши ортидан келаётган хавфни олдини олиш хамда бартараф этиш учун пахтачилик илмида фаолият олиб бораётган олимлар гуза селекцияси ва парваришлаш агротехникаси буйича нав ва ишланмалар яратишда нималарга эътибор беришлари керак?

Кейинги йилларда селекционер олимлар томонидан сув танкислиги, кургокчилик ва гармсел шамолларига бардошли гуза навларини яратиш устида кенг камровли илмий тадкикотлар утказилаётган ва бу борада маълум ютукларга эришаётган булсаларда, аммо бу иклим узгаришини олдини олиш ёки бартараф этиш учун етарли булмасдан колмокда.

Шунинг учун дастлаб, селекционер олимлар нав яратишда эътиборларини купрок совукка бардошли хамда кучли илдиз тизимига эга булган гуза навларини яратишга каратишлари зарур. Нима учун айнан совукка бардошли ва кучли илдиз тизимига эга навлар? Чунки, хозирда экилаётган гуза навлари тупрок харорати +12-14 С0 булганда униб чикади. Республикамизда мавжуд тупрокларда харорат +12-14 С0 булиши учун хаводаги харорат мунтазам равишда 7-10 кун давомида +20-25 С0 булиши керак. Бундай холат аксарият холларда апрел ойида, камдан-кам холатларда март ойининг учинчи ун кунлигида кузатилади. Республикамизда чигитлар экишни энг кизгин даври апрел ойига тугри келади. Апрел ойида экилган чигитлар тулик кучат бериб, аввалига (май, июн ойларида) усиш ва ривожланиши меъёрий равишда кечсада, юкорида келтириб утилганидек, айни хосил

туплаш даврида (июл ойи) хаво хароратининг кесикн ошиб кетиши, гармсел шамоллари ва тупрокда намликни етишмаслиги сабабли хосил элементларини ташлаб юборади. Шунинг учун хам совукка бардошли, чигитлари тупрокнинг 5-10 см.ида харорат +8-10 С0 булганда хам униб чикадиган, бахор ойларидаги хавонинг нисбатан пастки хароратларига бардошли, асосий илдиз кисми тупрокнинг пастки катламларигача чукур кириб борадиган навлар яратилса, шунда чигитларни апрел ойида эмас, нисбатан эртарок муддатларда экиш имконияти пайдо булади. Бу имконият эса хаво хароратининг ошиши хамда гармсел шамоллари бошлангунга кадар гузада уртача 10-12 дона булик, етилган кусаклар шаклланишига, чилпиш муддатини июн ойини узидаёк якунлашга, пахта хосилини ёгин-сочинларга колдирмасдан сентябр ойининг узидаёк йигиб териб олишга олиб келади. Бундан ташкари, илдиз тизими бакувват булган гузаларда тупрокнинг чукур катламларига кириб бориши оркали тупрокдаги захира озика моддаларни узлаштириши, асосийси усимликка намлик керак булган вактда захира намларидан фойдаланиш имконияти пайдо булади. Бу эса гузани амал даврида талаб этиладиган маъдан угитлар меъёрини 10 -15 %гача, сугориш сувларини 0,5 мартадан 1 мартагача иктисод килишга олиб келиб, хосил элементларини бемаврид тукилиб кетишини олдини олади.

Яна бир масала шундан иборатки, глобал исиш ва хаво хароратининг меъёрдан ортик кутарилиши натижасида купгина давлатларда, хусусан республикамизда хам сув танкислиги ва кургокчилик муаммоси пайдо булмокда. Сугориш сувларининг етишмаслиги кишлок хужалиги экинлари, хусусан гуза хосилдорлигига хам салбий таъсирини курсатмокда. Мазкур нокулай холатни бартараф этиш учун сугориш сувини иктисод килиш ва фойдаланиш самарадорлигини ошириш буйича республикамиз пахтачилигида сув ресурсларини тежовчи замонавий технологиялардан (катор ораларига кора плёнка тушаб сугориш, эгилувчан кувурлар оркали сугориш, томчилатиб сугориш, ёмгирлатиб сугориш ва х.к) кенг микёсда фойдаланиш йулга куйилди. Ушбу чора-тадбирлар эса пахтачиликда уз самарасини бермокда. Бирок, сугориш сувларини максимал даражада тежаш, сув танкислигини янада юмшатиш ва кургокчиликка бархам бериш учун юкорида келтириб утилган тадбирларни узи етарли эмаслиги намоён булмокда. Бунинг учун гузани парваришлашдаги илмий изланишларни изчил давом эттириб, эътиборни тупрокда намлик захирасини туплаш ва уни ушлаб туришга каратиш керак.

Бунинг учун биринчи навбатда тупрокка асосий ишлов бериш тизимини тубдан ислох килиш, ишлов беришда асосан тупрокдаги намликни бехуда исроф булишига йул куймаслик чора-тадбирларини куриш керак. Биргина кузги бошокли-дон экинлари йигиштириб олинганидан сунг такрорий экин экиш учун ангизни турли чукурликларда шудгор килиниши окибатида тупрок юзасидан жуда катта микдорда намлик йукотилмокда. Бу эса тупрок ва парваришланаётган экинларда намлик дефицитини юзага келтирмокда. Шунинг учун тупрокка асосий ишлов беришда имкон борича эътиборни тупрокни агдармасдан унга минимал ва нол типда ишлов бериш, тупрокда намликни саклашга каратилган технологияларини ишлаб чикишга оид илмий тадкикот ишларини янада кучайтириш, республикамизнинг хар бир тупрок иклим шароитига мос тупрокка асосий ишлов беришнинг тизимли агротадбирлари ишлаб чикилиши зарур.

Навбатдаги эътиборли жихатлардан бири бу-тупрокда намлик захирасини нисбатан купрок булиши хамда ундан усимликларни фойдаланиш самарадорлиги яхши булиши учун тупрок унумдорлиги бой ва унда органик колдиклар микдори юкори булиши керак. Шунинг

учун кишлок хужалиги экинларини алмашлаб экиш тизимига тyпpокда намлик захирасини яратадиган ва уни yшлаб тypа оладиган, тупрок унумдорлигини оширадиган ycимликлаp турини танлаш, уларни киска ротацияли алмашлаб экиш тизимларига киритиш, ёзда кузги бyFдойдан сунг такрорий экин сифатида, кузда пахта хосили йигаб териб олинганидан сунг оралик экин сифатида тупрокда нисбатан купрок органик колдиклар колдирадиган такрорий ва оралик сидерат экинларни танлаш, уларни парваришлаш агротехникасини ишлаб чикиш, тупрокда намликни саклаш ва унумдорлигини ошириш буйича кенг куламли илмий тадкикот ишларини кучайтириш зарур.

^ишлок хужалигида мул ва сифатли махсулот етиштириш ва экспорт килиш борасида етакчи булишга интилаётган республикамизда таълим - фан-ишлаб чикариш интеграцияси узаро чамбарчас холда, yйFyнлашган тизимда иш юритилаётганлиги ва тизим узининг махсулини бериб келаётганлиги хисобга олинганда, юкорида таклиф сифатида келтирилган пахтачилик илмида селекция ва агротехник тадбирларга оид тегишли илмий тадкикот ишларини кучайтириш ва ишлаб чикиш оркали тобора хавфли тус олаётган глобал иклим узгаришида булаётган ва келгусида кутилаётган сув танкислиги, кypFOк;чилик ва бошка салбий холатларни олдини олиш ва нисбатан бартараф этиш f^ ва бошка кишлок хужалиги экинларидан мул, сифатли хамда кафолатли хосил олишга хизмат килади.

REFERENCES

1. Akmal Kh. Karimov, J.Simunek, Hanjra, Munir A.; M.Avliyakulov, I.Forkutsa, 2014. "Effects of the shallow water table on water use of winter wheat and ecosystem health: implications for unlocking the potential of groundwater in the Fergana Valley (Central Asia). Agricultural Water Management, 131: (2014) 57-69.

2. Karimov, A. K., Smakhtin, V., Karimov, A. A., Khodjiev, K., Yakubov, S., Platonov, A., & Avliyakulov, M. (2018). Reducing the energy intensity of lift irrigation schemes of Northern Tajikistan-potential options. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 81, 2967-2975.

3. Avliyakulov, M., Durdiev, N., Rajabov, N., Gopporov, F., & Mamataliev, A. (2020). The changes of cotton seed-lint yield in parts of furrow length under different irrigation scheduling. Journal of Critical Reviews, 7(5), 838-843.

4. Allanov, K., Shamsiev, A., Durdiev, N., Avliyakulov, M., Karimov, A., & Khaitov, B. (2020). Improving nutrition and water use efficiencies of pima cotton (Gossypium barbadense L.) varieties under arid conditions of Uzbekistan. Journal of Plant Nutrition, 43(17), 2590-2600.

5. Ibragimov, N., Avliyakulov, M., Durdiev, N., Evett, S. R., Gopporov, F., & Yakhyoeva, N. (2021). Cotton irrigation scheduling improvements using wetting front detectors in Uzbekistan. Agricultural Water Management, 244, 106538.

6. Avliyakulov, M. A., Kumari, M., Rajabov, N. Q., & Durdiev, N. K. Characterization of soil salinity and its impact on wheat crop using space-borne hyperspectral data.

7. Utepov, B., Khaydarov, T., Rajabov, N., Murtazayeva, G., Tulaganov, B., & Avliyakulov, M. (2023). Experimental studies of pneumatic disc atomizer for low volume spraying. In E3S Web of Conferences (Vol. 365, p. 04033). EDP Sciences.

8. Utepov, B., Khaydarov, T., Rajabov, N., Murtazayeva, G., Tulaganov, B., & Avliyakulov, M. (2023). Experimental studies of frequency of rotation of smooth rotating disk with coaxial-lateral air flow. In E3S Web of Conferences (Vol. 365, p. 04018). EDP Sciences.

ISSN: 2181-3337 | SCIENTISTS.UZ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SCIENCE AND INNOVATION

ISSUE DEDICATED TO THE 80TH ANNIVERSARY OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

9. Khojiyev, A., Avliyakulov, M., & Khojiyeva, S. (2021). Influence of irrigation of winter wheat by subirrigation method on the reclamation regime of lands. In E3S Web of Conferences (Vol. 264, p. 04067). EDP Sciences.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.