Научная статья на тему 'МЕВА УЗУМ БОҒЛАРИДА АМАЛГА ОШИРИЛАДИГАН КУЗГИ-ҚИШГИ МУҲИМ АГРОТЕХНИК ТАДБИРЛАР'

МЕВА УЗУМ БОҒЛАРИДА АМАЛГА ОШИРИЛАДИГАН КУЗГИ-ҚИШГИ МУҲИМ АГРОТЕХНИК ТАДБИРЛАР Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

170
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Кузги / қишги / мевали ўғитлаш / суғориш / агротехник / тупроқ структураси / унумдорлик / шудгорлаш / тиним даври / боғдорчилик / узумчилик. / Autumn / winter / fruit / fertilizing / irrigation / agro technical / soil structure / fertility / lust / rest period / horticulture / viticulture

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Комилжон Бахтиёр Ўғли Айнақулов, Озода Мамарайм Қизи Тўрақулова

Мақолада мевали боғларда мавсумий амалга оширилиши керак бўлган энг муҳим агротехник тадбирлар муддати бажарилиш тартиби ва унинг аҳамияти хусусида мулоҳаза юритилган. Агротехник тадбирлар бажарилиши халқ боғдорчилигида кузатув ва синовлар асосида ортирилган меросга ва олиб борилаѐтган илмий тадқиқот ишлари хулосаларига асосланиб ѐритилган. Мевали боғлардан куз ва қиш мавсумида амалга оширилиши муҳим бўлган агротехник тадбирлар кетма-кетлиги, амалга оширилиш технологиялари, ҳамда аҳамияти хусусида атрофлича илмий-амалий маълумотлар берилган. Кузгиқишги агротехник тадбирлардан боғларда ерларни суғориш масаласи ва унинг зарурияти алоҳида ѐритилган. Иш юзасидан муҳим хулоса таклифлар баѐн этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — Комилжон Бахтиёр Ўғли Айнақулов, Озода Мамарайм Қизи Тўрақулова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses the importance and timing of prevention of the most important seasonal agronomic measures in orchards. Implementation of agronomic measures is based on the valuable heritage of folk horticulture ancestors and the results of scientific research work. It gives the necessary recommendations on the sequence and technology of the important agro-technical autumn and winter measures. In the materials of the article a separate conclusion about the necessity and importance of autumn-winter irrigation of orchards and vineyards. Also, valuable practical and theoretical conclusions and proposals on seasonal measures of orchards and vineyards are given.

Текст научной работы на тему «МЕВА УЗУМ БОҒЛАРИДА АМАЛГА ОШИРИЛАДИГАН КУЗГИ-ҚИШГИ МУҲИМ АГРОТЕХНИК ТАДБИРЛАР»

g

МЕВА УЗУМ БОГЛАРИДА АМАЛГА ОШИРИЛАДИГАН КУЗГИ-ЦИШГИ МУ^ИМ АГРОТЕХНИК ТАДБИРЛАР

Маколада мевали богларда мавсумий амалга оширилиши керак булган энг мухим агротехник тадбирлар муддати бажарилиш тартиби ва унинг ахамияти хусусида мулохаза юритилган. Агротехник тадбирлар бажарилиши халк богдорчилигида кузатув ва синовлар асосида ортирилган меросга ва олиб борилаётган илмий тадкикот ишлари хулосаларига асосланиб ёритилган. Мевали боглардан куз ва киш мавсумида амалга оширилиши мухим булган агротехник тадбирлар кетма-кетлиги, амалга оширилиш технологиялари, хамда ахамияти хусусида атрофлича илмий-амалий маълумотлар берилган. Кузги-кишги агротехник тадбирлардан богларда ерларни сугориш масаласи ва унинг зарурияти алохида ёритилган. Иш юзасидан мухим хулоса таклифлар баён этилган.

Калит сузлар:Кузги, кишги, мевали угитлаш, сугориш, агротехник, тупрок структураси, унумдорлик, шудгорлаш, тиним даври, богдорчилик, узумчилик.

The article discusses the importance and timing of prevention of the most important seasonal agronomic measures in orchards. Implementation of agronomic measures is based on the valuable heritage of folk horticulture ancestors and the results of scientific research work. It gives the necessary recommendations on the sequence and technology of the important agro-technical autumn and winter measures. In the materials of the article a separate conclusion about the necessity and importance of autumn-winter irrigation of orchards and vineyards. Also, valuable practical and theoretical conclusions and proposals on seasonal measures of orchards and vineyards are given.

Комилжон Бахтиёр ^ли Айнакулов

ТДАУ нинг Самарканд филиали, магистрант

Озода Мамарайм кизи Туракулова

Гулистон давлат университети, талабаси

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

October 5-6

Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022

Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative

^oogle^cholarjndexed^^^^^^^^^^^evelopminiii«

Keywords: Autumn, winter, fruit, fertilizing, irrigation, agro technical, soil structure, fertility, lust, rest period, horticulture, viticulture.

КИРИШ

Республикамизда кишлок хужалик ишлаб чикаришини янада ривожлантириш билан етиштириладиган махсулотни экспорт килишга куйилган сифат талабларига Organik ва Global G.A.P. халкаро стандартлари талабларига мувофик махсулот ишлаб чикариш, тартибига солиш ва мувофиклаштириш тизимларини ривожлантириш, богдорчилик махсулотларининг сифат ва хавфсизлик курсаткичларини яхшилаш, экспорт географиясини янада кенгайтириш имкониятларидан тули; фойдаланиш максадида томарка, дехкон, фермер хужаликлари ва мевачилик - узумчилиги кластерлари орасидаги хамкорликни илмий асосланган тарзда шакллантиришни таказо этмокда [1,2].

Мевали боглардан юкори сифатли хосил етиштириб олишга эришиш учун мамлакатимиз географик урни турли мева турига мос кулай тупрок иклимли агро худудларга булинади. Марказий Осиёда мевачилик ва узумчиликнинг шаклланиши узининг куп асрлик ривожланиш тарихига эга булиб парваришлашнинг мукаммал агротехник тадбирлари тизими яратилган. Мевачилик узумчиликдаги хар бир парваришлаш усули йил фасллари ва дехкон тавкими ойларига караб турлича булишини талаб килади.

ТАДЦЩОТ ОБЪЕКТИ ВА ЦУЛЛАНИЛАДИГАН МЕТОДЛАР

Аслида биз мевали богларнинг вегетация даврида, эрта бахор куртаклар уйгона бошлашидан кеч кузги барг тукилиш давригача булган ораликдаги парваришига купрок эътибор каратамиз. Аммо боглардаги тиним даври, кеч куздан эрта бахор куртаклар уйгона бошлашигача булган ораликда, яъни куз-киш мавсумида хам вегетация давридагидан кам булмаган узига хос мухим агротехник тадбирлар амалга оширилади. Куз келиши билан совук изгиринли кунларгача боглардаги барча хосил деярли йигиштириб олинади. Кузги тадбирлар асосан мезон ойи (21.09-21.10) дан бошланади. Бу ойда ток ва анордан бошка барча хосили йигиштириб олинган мевали боглар мезон суви билан кондириб сугорилади [3, 4]. Шу уринда мезон ойининг узига хос жихатлари хусусига тухталиб айтиш мумкинки ой бошида кузги кеча ва кундузнинг тенглиги содир булиб кундуз кунлар харорати аста-секин пасайиб, кечалари сезиларли

October 5-6

888

g

салкинлашиб боради. Энг характерлиси хаво намлиги нисбатан ошиб эрта тонгда ер юзасига калин шудринглар ёгилади. Бу эса юза катламдаги тупрокнинг юмшаб сув шимувчанлигини янада оширади. Мезон суви тупрок юза катламининг нисбатан юмшаганлиги туфайли тупрокка осон сингиб илдиз жойлашган худудни етарли микдорда нам билан туйинтиради ва тупрокни янада юмшатади. Сугориш билан яратилган бундай кулай тупрок мухитида илдиз фаол ривожланади. Миришкор богбонларнинг кузатишлари ва олиб боришган илмий тадкикот ишлари натижаларидан маълум булишича мезон ойида сугорилган мевали дарахтларнинг барг ва гул куртаклари сугорилмаган дарахтларникига нисбатан сезиларли йирик булиб шаклланганлигини маълум. Асл дехконлар мезон сувини юкори бахолаб бу ойда бир марта булса хам ёмгир ёгишини интиклик билан кутишганлар [5, 6].

ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР ВА УЛАРНИНГ ТАХДИЛИ

Маълумки, ёз фаслининг курук иссик мухитида сувсизликдан котиб колган ер намликка туйиниши билан юмшай бошлайди. Ернинг бундай юмшашини йилнинг октябрь ойининг охири ва ноябр ойининг иккинчи ярмида яккол кузатишимиз мумкин. Бу пайтга келиб богларда баргларнинг тукилиши, яъни хазон фасли охирлай бошлайди. Табиатдаги бундай куриниш айнан кузги шудгорлаш томарка ва дала ховлиларда белкурак билан ерни агдариш пайти келганлигини билдиради. Шудгорлаш куз мавсумида утказиладиган энг мухим агротехник тадбир булиб ернинг 30-35 см катлами агдариб юмшатилади. Шудгорлашдан олдин уруг мевали боглар ерига 30-40 т махаллий, 200-250 кг атрофида фасфорли ва 40 кг дан калийли угитлар солиниб шудгорланса мевали дарахтлар ривожига янада самарали таъсир курсатади. Бунда гунг тупрок структурасини тиклайди ва баркарорлаштиради. Фосфорли угитлар тупрок юмшоклиги ва донадорлигини таъминлайди, калийли угитлар эса мева элементлари тукилишини янада камайтиради. Шудгорлаш билан тукилган барглар, бегона утлар, оралик экин колдиклари агдарилган тупрок катлами остида колиб бахоргача осон тулик чирийди ва махаллий угитга айланиб тупрок таркибини бойитади. Аслида дарахтлар йиллик вегетация даврида усиши ва мевалари етилтилиши учун тупрок таркибидан олиб узлаштирган минераллар урнини асосий кисмини кузда ерга тукилган барглар чириб тупрок таркибига сингдирилиши билан тупрок унумдорлиги кайта тикланади. Олиб борилган тадкикотлар натижаларига кура

October 5-6

Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022

Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative

барг ва хас-хашаклар чиритилганда 70 % гача соф холдаги гумусга айланиши аникланган [7, 8, 9].

Шудгорланган, юмшатилган тупрок катлами билан юмшатилмаган тупрок катламининг зичлиги бир-биридан кескин фарк килиб катламлар бир-биридан изоляцияланиб ернинг остки катламидан чикаётган иссиклик шудгорланиб хаво билан туйинган катламга утиши маълум даражада сусайиб колади. Бундай катламлардаги термо фарк кишнинг кахратон совугида устки катламнинг кескин музлашига олиб келиб тупрокда тулик кишки тиним даврини таъминлайди. Тиним даврини музлаган холда утказган тупрок холати сезиларли кувватланади, куп йиллик бегона ут илдизлари музлаб нобуд булади, бахорда тупрок осон ва майин етилиб кейинги ишловлар учун кулай тупрок шароити яратилади. Барг ва хас-хашакларни туплаб ёкиб юборишга хеч качон йул куймаслик керак. Аксинча шу ернинг узида чиритиб махаллий угитга айлантиришимиз керак.

Богларда куриб колган, кайта тикланмайдиган даражада касалланган, шунингдек богни сийраклатиш максадида олиб ташланиши керак булган дарахтлар айнан куз фаслида кесиб ва остки кисмлари ковлаб олиниб бог майдонидан чикариб ташланади.

Кишки совукдан кумиш билан саклаб колинадиган ток, анор, анжир кабилар жойлашган худудларига караб октябр ойининг иккинчи ярми ва ноябр ойининг биринчи ярмигача кумилиб булиниши керак. Кумилган ток ва анжирлар уз новдаларидаги барглар билан кумилса куртаклари жуда кам шикастланади, энг асосийси эрта бахорги ёгингарчиликлардан пайдо булган тупрокдаги намлик таъсиридан новдалар чиришининг олди олинади [10]. Анор ва анжир буталарининг совукка бардоши токга нисбатан паст булганлиги сабабли анор ва анжир буталари чим, лой ва тупрок билан изгиринли совук шамол киришига тиркиш колдирилмай кумилишига, токнинг эса бир йиллик новдалари тулик тупрок остида колиб кумилишига эришиш керак. Токнинг угит ва сувга булган муносабати алохида узгача булиб, асосан кузда махаллий угитларни жуякларига солиш билан угитлаш, куз айникса киш чилласида энг камида 4-5 марта кондириб сугориш жуда яхши натижа беради. Угитлаш ва сугориш шу тарика ташкил этилганда минераллар билан бойиган сув бутун илдиз зонасида тупрокни туйинтиради. Бундай тупрок-сув мухитида токни феврал - ноябр ойи оралигида бир марта хам сугормай юкори сифатли узум хосили етиштириш мумкин. Айрим холларда кишки сугорилиш микдори ва бахорнинг камёгин ёзнинг

October 5-6

890

Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022

Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative

^oogle^cholarjndexed^^^^^^^^^^^evelopminirtie

иссик ва курук келишига караб июл ойида енгил сугориш мумкин булади [11, 12, 13].

Куз ойининг охири, яъни дехконлар тавкимида (19 ноябрдан - 18 декабргача) кавс ойи узининг аччик аёзлари ва ёгин-сочинлари билан кут барака фасли кузни кишга улайди. Муътадил кириб келган кавс ойида ернинг юза кисми, кулмак сувлар музлаб далаларни калин кор коплаши керак. К^авс богдорчиликдаги мухим ой булиб кузги-кишки тадбирларнинг энг асосийлари амалга оширилади. Бу пайтга келиб хаво ва ернинг юза кисми харорати кескин совуб сугориш сувининг ерга сингувчанлиги янада фаоллашиб боради. Бу пайтда омилкор богбонлар боглар ва токзорларни, шунингдек шудгорланган бахорда экин экиладиган ерларни хам албатта сугоришадилар [3, 13]. К^авс сувига конган бог ва токзорлар ёзги сув танкислигига бардошли булиб мева ва узумлар узига хос куринимли булиб етилади. Кавс ва киш чилласида, яъни январ ойи охиригача сувнинг ер каърига сингувчанлиги жуда юкори булиб кондириб сугорилганда 10-12 м гача кириб бориб етарли сув захираси тупланади. Бу сугоришларни иккинчи ном билан кишки яхоб суви бериш хам деб аталади. Энг асосий кеч куз-киш мавсумида дарахтларнинг ер остки органлари, яъни илдизи намлик ва озука етарли мухитда фаол ривожланиб шаклланади. Шурланган тупрокли ерларни сугориш билан юкори катламдаги тупрок шури чукур катламларгача сув билан окиб тушиб ювилади [14, 15, 16]. Натижада юкори катламдаги тупрокнинг ишкорий мухити ва унумдорлиги муътадиллашади.

Юкорида айтиб утганларимиздан богдорчиликдаги энг асосий мухим кузги-кишки агротехник тадбир угитлаш ва сугориш ишларини талаб даражасида амалга ошириш эканлиги куриниб турибди. Биз купинча кишки тиним даврида мевали дарахт ва нихолларда физиологик жараён тухтайди деган хулосага келамиз. Аслида ундай эмас, олиб борилган кузатишлар ва илмий тадкикодлар шуни курсатадики дарахтларнинг илдизи куз-киш фаслида янада фаол ривожланар экан. Дарахт танаси, шох, новдаларнинг оз булсада йугонлашганлиги ва усганлигини, хамда куртакларнинг секин-аста йириклашиб бориши кузатилган. Бундай узгаришларни кузда етарли угитланган, тупроги юмшатилган ва тез-тез сугориб турилган богларда яккол гувохи булишимиз мумкин [17]. Базан бахор ва ёз фаслида кургокчилик руй бериб унинг кандай окибатлар курсатишга гувох булганмиз. Аслида бахорги кургокчилик каби куз ва кишда руй берадиган кургокчиликнинг хам келтирадиган окибатлари хеч кам

October 5-6

891

g

булмайди. Кузги-кишки кургокчиликнинг салбий таъсирини факат куз-кишдаги кондириб сугоришлар билан бартараф этиш мумкин булади. Куз ва кахратон киш давомида мевали дарахтларга кесиб шакл бериш максадга мувофик эмас. Токнинг кесиб кумилиши бундан мустасно. Киш фаслининг охири, кайсики феврал ойининг иккинчи ярмидан навруз айёмигача хар кандай ер сугориш ишларини амалга ошириш тухтатилиши керак булади. Бу холат шу билан изохланадики айнан шу даврда ер юзаси ва ташки мухит харорати бир хиллашиб сугориш суви ерга сингимайди. Сугориш суви тупрокни бехуда зичлаб, унинг структурасини бузади. Окибатда тупрок донадорлиги йуколиб, кейинги ишловларда кесак пайдо булиши купаяди ва богларда хосил сифатли ва салмогли булишига акс таъсир курсатади.

ХУЛОСАЛАР

1. Мевали богларни барпо этишда жойнинг тупрок - иклим шароити ва ташки табиий омиллар таъсирини инобатга олиш зарур.

2. Богдорчиликда мавсумий агротехник тадбирларни огишмай уз вактида ва талаб даражасида амалга ошириб бориш юкори сифатли халкаро стандартлар меёърларига мос келувчи мева махсулотларни етиштиришнинг асосий омили хисобланади.

3. Мевали боглар парваришининг кузги - кишки мавсумида сугориш ишларига алохида эътибор каратиш вегетация даврида мевали дарахт соглом ривожланиши ва сифатли хосил етиштиришнинг энг асосий меъзонларидан бири сифатида каралади.

4. Мевали богларда мавсумий агротехник тадбирларни белгиланган вакт ва агротехник талаблар меъёрида амалга оширилиб борилиши боглар экалогиясини соглом ва баркарор булишини таъминлайди.

5. Богдорчиликда юкори самарадорликка эришиш учун барча агротехник тадбирларни амалга оширишни мева махсулотлари экспортида халкаро Organic ва Global G.A.P. сифат сертификатлари талабларига куйилган курсаткичлари даражасида махсулот етиштиришга каратилиши керак булади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 18 майдаги "Кишлок хужалиги махсулотларининг сифат ва хавфсизлик курсаткичлари халкаро стандартларга мувофиклигини

October 5-6

g

таъминлашга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисидаги" ПФ 5995-сонли фармони. - www.lex.uz.

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 11 декабрдаги "Мева -сабзавотчилик ва узумчилик тармогини янада ривожлантириш, сохада кушилган киймат занжирини яратишга доир чора-тадбирлар тугрисидаги" карори ПК 4549 сонли карори - www.lex.uz.

3. Нарзикулов А. Дехкон богбон ва чорвадор тавкими. -Тошкент "Мехнат" 1991.- 62 б.

4. Р.Абдуллаев, X,. Абдуллаева "Богбон ва сохибкорлар учун кизгин палла" Узбекистон кишлок хужалик журнали. -Тошкент. 2020 й. 8-сон 12-14 б.

5. Турсунов Л. Почвенные условия орошаемых земель западной части Узбекистана. -Ташкент: "Фан", 1981. -147 с.

6. Г. Муртазаева. "Бог катор ораларига ишлов бериш агротехнологиялари". Агро-илм, -Тошкент. , 2021 й. 4 сон, 18-21 б.

7. Камшилов Н.А. Практические советы по садоводству. -Москва «Колос» 1971.

8. Р.Абдуллаев, Х,.Абдуллаева "Бог ва токзорларда агротехник тадбирларни утказиш кизгин паллага кирмокда". Узбекистон кишлок хужалик журнали. -Тошкент. 2020 й. 5-сон. 12-14 б.

9. К. Мирзажанов, А. Маннонова. Агрономические основы высокого урожая. -Ташкент, 1986 г. 154 с.

10. М. Туракулов, Г. М. Миршарипова, И.Р. Рахмонов "Сирдарё анорчилиги" услубий кулланма Гулистон.-2017 - 32 б.

11. Останакулов Т.Э., Нарзиева С.Х., Мевачилик асослари. -Тошкент; 2010. 317 с.

12. Разумов А. Винограда: выращивание и переработка в домашних условиях Ташкент "Узбекистан". 1987. 246 с.

13. Темуров Ш. Узумчилик. -Тошкент. 2002. 207 б.

14. Горбунов. Орашаемые почвы Средней Азии. -Москва: наука. 1965. 296 с.

15. Волобуев В.П. Промывка засоленних почв. Баку: Азернешар, 1998. 132 с.

16. С.С. Хамраев, Х. Артыкбаева, С.А. Азимбаев, К.С. Ахмедов. Накопление и вымывание солей и остроструктурных почв. Ташкент изд. "Фан"; 1984. 126 с.

17. Ф. Хдсанова, И.Карабаева, З.Шавкатова "Тупрокнинг сув утказувчанлигига ерга турли усулда ишлов беришнинг таъсири". Узбекистон

кишлок хужалик журнали. -Тошкент. 2020 11-сон 2020 й. 38-

303 с.

40 б.

October 5-6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.