Научная статья на тему 'ЎРИКНИНГ ЙЎҚОЛИБ КЕТИШ ҲАВФИ ОСТИДА БЎЛГАН МАҲАЛЛИЙ НАВЛАРИНИ ТИКЛАШ ВА ОНАЛИК КЎЧАТЗОРЛАРИНИ ЯРАТИШ'

ЎРИКНИНГ ЙЎҚОЛИБ КЕТИШ ҲАВФИ ОСТИДА БЎЛГАН МАҲАЛЛИЙ НАВЛАРИНИ ТИКЛАШ ВА ОНАЛИК КЎЧАТЗОРЛАРИНИ ЯРАТИШ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
182
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мевали экинлар / ўрик / генетик ресурслар / генофонд / маҳаллий нав / илмий экспедиция / ўрганиш / ташқи муҳитнинг стресс омиллари / бирламчи манба / оналик боғ

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Байметов Карим Исаевич, Абдуллаев Файзулла Хабибуллааевич, Ҳасанов Ҳамидулла Мухторович

Ушбу мақолада йўқолиш ҳавфи остида бўлган мевали экинлар, шу жумладан ўрикнинг маҳаллий нав ва шаклларини қайта тиклаш ва уларнинг хозирги ва келажак авлод учун кафолатли сақлаш, Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти Миллий генофондни бойитиш, улардан самарали ва оқилона фойдаланиш ҳамда уларнинг оналик боғларини яратиш бўйича олиб борилган изланиш натижалари келтирилади. Тадқиқотлар давомида мамлакатимизнинг жанубий (Сурхондарё вилояти) ва шимолий (Қорақалпоғистон Республикаси) ҳудудлари ташкил этилган илмий экспедиция гуруҳи томонидан тадқиқ этилиб, 5 хил экин турига мансуб жами 58 (шундан: ўрикнинг18, олманинг11, нокнинг11, анорнинг18 ва бодомнинг18) ноёб маҳаллий нав ва шакллари йиғилди ва институт Миллий заҳирасига жалб этилди. Илмий экспедиция давомида келтирилган мевали экинларнинг навлари пайванд этилиб, оналик боғи яратилди. Мақолада Сурхандарё вилояти ва Қорақалпоғистон Республикасида тарқалган истиқболли ўрик маҳаллий навларининг бирламчи қисқача таснифи келтирилади. Келгусида ушбу махаллий навлар ҳар томонлама ўрганилади ва уларга помологик баҳо берилади ва мевали экинларнинг янги юқори махсулдор ва юқори сифатли навларни яратиш бўйича селекцион дастурларда бирламчи манба сифатида фойдаланиш учун тавсия этилади ва селекция масканларга узатилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Байметов Карим Исаевич, Абдуллаев Файзулла Хабибуллааевич, Ҳасанов Ҳамидулла Мухторович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРИКНИНГ ЙЎҚОЛИБ КЕТИШ ҲАВФИ ОСТИДА БЎЛГАН МАҲАЛЛИЙ НАВЛАРИНИ ТИКЛАШ ВА ОНАЛИК КЎЧАТЗОРЛАРИНИ ЯРАТИШ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УРИКНИНГ ЙУЦОЛИБ КЕТИШ ^АВФИ ОСТИДА БУЛГАН МА^АЛЛИЙ НАВЛАРИНИ ТИКЛАШ ВА ОНАЛИК КУЧАТЗОРЛАРИНИ ЯРАТИШ

Байметов Карим Исаевич

к/х.ф.д., проф., k.baymetov@yahoo.com Абдуллаев Файзулла Хабибуллааевич

к/х.ф.н., к.и.х., f abdullaev@yahoo.com Х,асанов Х,амидулла Мухторович

hasanov.hamidullo@mail.ru Усимликлар генетик ресурслари илмий-тадкикот институти, Тошкент https://doi.org/10.5281/zenodo.7368641 Аннотация. Ушбу мацолада йуцолиш %авфи остида булган мевали экинлар, шу жумладан урикнинг мащллий нав ва шаклларини цайта тиклаш ва уларнинг хозирги ва келажак авлод учун кафолатли сацлаш, Усимликлар генетик ресурслари илмий-тадцицот институти Миллий генофондни бойитиш, улардан самарали ва оцилона фойдаланиш цамда уларнинг оналик богларини яратиш буйича олиб борилган изланиш натижалари келтирилади. Тадцицотлар давомида мамлакатимизнинг жанубий (Сурхондарё вилояти) ва шимолий (Корацалпогистон Республикаси) уудудлари ташкил этилган илмий экспедиция гурущ томонидан тадциц этилиб, 5 хил экин турига мансуб жами 58 (шундан: урикнинг- 18, олманинг- 11, нокнинг- 11, анорнинг- 18 ва бодомнинг- 18) ноёб мауаллий нав ва шакллари йигилди ва институт Миллий защрасига жалб этилди. Илмий экспедиция давомида келтирилган мевали экинларнинг навлари пайванд этилиб, оналик боги яратилди. Мацолада Сурхандарё вилояти ва Корацалпогистон Республикасида тарцалган истицболли урик мауаллий навларининг бирламчи цисцача таснифи келтирилади. Келгусида ушбу махаллий навлар %ар томонлама урганилади ва уларга помологик ба^о берилади ва мевали экинларнинг янги юцори махсулдор ва юцори сифатли навларни яратиш буйича селекцион дастурларда бирламчи манба сифатида фойдаланиш учун тавсия этилади ва селекция масканларга узатилади.

Калит сузлар: мевали экинлар, урик, генетик ресурслар, генофонд, махаллий нав, илмий экспедиция, урганиш, ташци мууитнинг стресс омиллари, бирламчи манба, оналик бог.

Аннотация. В данной статье приводится результаты исследований по восстановлении, гарантированному сохранению для настоящего и будущих поколений обогащению Национального генофонда Научно-исследовательского института генетических ресурсов растений, эффективному и рациональному использованию местных сортов и форм плодовых культур, в том числе абрикоса, находящихся на грани исчезновения, а также созданию их маточников. В ходе исследований организованной научной экспедицией были обследованы южные (Сурхандарьинская область) и северные (Республика Каракалпакстан) регионы Республики Узбекистан и собраны всего 58 уникальные местные сорта и формы 5 различных видов плодовых культур (в том числе: абрикос- 18, яблоня- 11, груша- 11, гранат- 18 и миндаля- 18) и включены в Национальный генофонд института. В период исследований проведена окулировка местных сорта плодовых культур, привезенных в ходе научной экспедиции, и создан маточник. В статье представлена предварительная краткая классификация перспективных местных сортов абрикоса, распространенных в Сурхандарьинской области и Республике Каракалпакстан.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr j scientists.uz

В дальнейшем эти местные сорта будут всесторонне изучены и помологически оценены и рекомендованы для использования в качестве первоисточника в селекционных программах по созданию новых высокоурожайных и качественных сортов плодовых культур, а селекция будет перенесена на места. .

Кириш. Усимликлар генетик ресyрслари инсоният учун мухим бyлган озик-овкатларни ишлаб чикариш асоси хисобланади. Ер шари ахолиси кyпайиши, глобал иклим Узгариши ва ресурсларининг камайиши боис, хар бир худудда озик-овкатга булган талаби ортиб бормокда. Шу боис, инсоният учун мухим бyлган озик-овкат махсулотларини кyпайтиришда Усимлик турлари асосий роль уйнайди. Усимликлар генетик ресурсларини тyплаш ва уларнинг генетик бутунлигини саклаш етакчи давлатларнинг кишлок хужалиги дастурларидаги стратегик йуналишлардан бири хисобланади.

Янги навларнингяратилиши генетик ресурсларининг хилма-хиллиги ва мавжудлигига боFлик холда амалга оширилади, хамда ички ва ташки бозордаги уз нуфузини ошириш окибатида иктисодиётини хамда кишлок хужалигида потенциал имкониятларини кутаради.

Антропоген омиллар таъсирида усимликлар генетик ресурсларини ареалининг кискариши ва айрим маданий шаклларнинг генофондининг камбаFаллашyвига олиб келмокда. Сунгги йилларда турли омиллар, асосан антропоген омиллари таъсирида кишлок хужалик экинларининг махаллий генетик ресурсларининг ареалининг кискариши ва йуколиб бориш хавфи кузатилмокда.

Айникса, кишлок хужалиги экинлари махаллий нав ва шаклларининг холати яхши деб булмайди. Усимликлар генетик ресурслари илмий-тадкикот институти ходимлари томонидан республика буйича утказиладиган изланишлар натижасида турли хил кишлок хужалиги экинлари, жумладан мевали, сабзавот, мойли ва зиравор экинлари махдллий нав ва шаклларининг генетик эрозияси мавжудлиги кайд этилди.

Урта Осиё Н.И.Вавилов таълимоти буйича маданий усимликларнинг энг мухим келиб чикиш марказидан бири хисобланади [1]. Узбекистонда мевали экинларнинг ёввойи холда усувчи 50 дан ортик тури мавжуд [2-3]. Улар асосан тоF ва tof олди зоналарида таркалган булиб, ишлаб чикариш ва фан, айникса, селекция жараёни учун мухим ахамиятга эга [4].

Марказий Осиёда усимликларнинг нафакат ёввойи холда усувчи турлари, балки махаллий навлари хам кенг таркалган. Бизнинг республикамизда, Тожикистоннинг марказий ва шимолий худудлари, ^озоFистон ва ^ирFизстоннинг жанубий туманлари, Туркманистоннинг Ташоуз вилояти мевали сабзавот, полиз ва бошка кишлок хужалиги экинларининг махаллий навларига бой булиб, улар дехконларнинг томоркаларида, фермер хужаликларида етиштирилмокда. Мевали экинлардан урик (Armeniaca sp.), олма (Malus sp.), нок (Pyrus sp.), узум (Vitis vinifera), анор (Punica granatum), анжир (Ficus carica), бодом (Amygdalus sp.), ёеток (Junglans regia), сабзавот экинларидан пиёз (Allium sp.), сабзи (Daucus carota), полиз экинларидан ковун (Cucumis melo) махаллий халклар орасида анъанавий булиб, ишлаб чикаришда кенг таркалган.

Асрлар давомида Урта Осиё халк селекционерлари томонидан махаллий шароитларга мослашган, кyрFOкчиликка, тупрок шурига, иссикка, касаллик ва зараркунандаларга чидамли, юкори махсулдор, мева сифати юкори хамда бошка мухим

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

белги ва хусусиятларга эга булган катор навлар яратилди. Натижада халк селекционерлари кишлок хужалиги экин навларининг махаллий мажмуасини мухим хужалик белги ва хусусиятларга эга булган янги навлар билан бойитдилар. Ушбу навлар махаллий тупрок-иклим шароитлари таъсирида шаклланган ва унга яхши мослашган. Шу сабабдан уларда ташки шароит таъсирида айниш жараёни хориждан келтирилган ва замонавий навларга нисбатан анча секин содир булади. Улар касал ва зараркунанларага анча чидамли ва биз учун энг мухим булган ташки мухитнинг стресс омилларга (цургоцчилик, тупроц шури, %авонинг юцори ва паст %ароратлари) чидамлилиги билан ажралиб туради.

Туркманистонда олманинг «Юван Эшек», «Акча», анорнинг «^оракалъа», анжирнинг «Шох бедир», «Гури чол», «Нохур», «Мавлои»; узумнинг «Тербаш», «Хон Халак», «Мелеи», «Мелси» кишлок хужалиги экинларининг ошка махаллий навлари кенг таркалган.

Тожикистонда хам махаллий навлардан фермер хужаликларида, томоркаларида кенг фойдаланилади. Бу ерда етиштирилаётган мевали экинларнинг махаллий навлари узининг хилма-хиллиги билан ажралиб туради ва улар дунёнинг бошка минтакаларида учрамайди [5]. Олманинг «Арбоби», «Мирзои», «Зард себ», «Пахтасеб», «Карсак себ», «Шириной»; нокнинг «Гарми», «Муруд», «Ноки тирамохи», «Сари Бузургон»; урикнинг «Фехгар Хужанди», «Ахмади», «Махмури»; узумнинг «Сурхак», «Шохона», «Речарский ранний», «Пайвандак», «Дили афтар»; тутнинг «Сафед тут», «Музаффари», «Бедона», «Балхи», «Роваш» ва бошка навлар дехкон хужаликларида оммабоп хисобланади. Урта Осиё республикаларида факат Тожикистонда тутнинг озик-овкат учун экиладиган навлар танлаш натижасида халк селекционерлари томонидан куп навлар яратилаган.

Республикамиз худудлари турли хил тупрок-иклим шароитларга эга. Бу хусусиятлар буйича Фаргона ва Зарафшон водийлари, Хоразм ва Бухоро вохалари, жанубий вилоятлар, тог олди ва тогли зоналар бир-биридан кескин фарк килади. Махаллий навлар шу шароитлар таъсирида шаклланган ва унга яхши мослашган [6-8]. ^уритишга мулжалланган урик ва узум навлари, юкори мева сифатига эга булган анор, анжир навлари, кишда яхши сакланадиган Хазарасп олмалари юкори сифатли ковун, сабзи ва пиёз навлари республикамиз учун анъанавий булиб фермер хужаликларида кенг таркалган ва кишлок хужалиги махсулотларини оширишда мухим омил булиб келмокда. Бу навлар узининг хужалик курсатгичлари буйича жахонда тенги йук хисобланади. Урикнинг «Хурмаи», «Арзами», «Ахрори», «Субхони»; узумнинг «Паркент», «Катта фургон», «Андижон кора узуми»; Фаргона водийси ва жанубий вилоятларда томоркаларда кенг таркалган анор ва анжир навлари, Хоразм вилояти ва ^оракалпогистон республикасидаги Хозарасп олмалари, тупрок шароитларига яхши мослашган пиёзнинг «Ок пиёз», «Кирпи тумшук», ковуннинг «^уй боши», «Умрбоки», «Гулоби», «Бури калла»; сабзининг «Уч барг», «Беш барг» ва бошка махаллий навлар замонавий навлар билан бемалол ракобат кила олади. Шунинг учун хам Узбекистон урик, шафтоли, узум, ковун ва бошка кишлок хужалик экинлари маданий навларининг шаклланиш маркази хисобланиши тасодифий эмас.

^ишлок хужалиги экинлари генетик ресурсларини туплаш, интродукция килиш ва уларни хар томонлама урганиш асосида мухим хужалик белги ва хусусиятларга эга булган

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

намуналарни селекция муасасаларига бирламчи манба сифатида бериш ва нихоят усимликлар генофондини бойитиш ва саклашдан иборат.

Бунинг учун республикамизда ва кушни республикаларда мунтазам равишда илмий экспедициялар ташкил этиш зарур. Сунгги йилларда институтнинг илмий ходимлари томонидан нафакат Узбекистон, балки кушни республикаларнинг маълум бир кисми худудларини тадкик этдилар. Жумладан, фиргизистон, фозогистон республикаларининг баъзи худудлари, Тожикистоннинг марказий районлари ва Тогли Бадахшон Автоном Республикаси, Узбекистоннинг деярли хамма вилоятлари, тог ва тог олди зоналари, Туркманистоннинг Ташауз ва Чорджау вилоятлари, Копет-Даг тог туманларида экспедициялар уюштирилди [10].

Тожикистоннинг Тогли Бадахшон Автоном Республикасида бугдойнинг жудда катта хилма-хиллиги аникланди [11]. Бу ерда юмшок бугдойнинг «Хазаки Киляк», «Хазаки», «Сафедак», «Рушроуто», «Сафет Кюляк», «Ляльми Кюляк» ва бошкалар аникланди. Шу худудларда арпанинг хам махаллий навларидан намуналар олинди [12].

Айникса, Гарбий Памирнинг Шугнан, Рушан, Ишкашим, Шахдора туманларида арпанинг махаллий навлари куп учрайди. «Джау Кабутак», «Джау-Сафедак» навлари тез пишарлиги билан, «Джау-Бапуст», «Джау Шаппар» навлари эса донининг йириклиги билан ажралиб туради.

Урта Осиё республикаларида пиёзнинг ёввойи холда усувчи турлари кенг таркалган. Урта Осиёда тахминан 190 турдан ортиги учрайди [13]. Туркманитоннинг Ашхабод, Каахкин, Чорджау туманлари, Узбекистонинг Хоразм, Фаргона, Тошкент вилоятлари, Тожикистоннинг Душанба, фургон-тепа туманлари пиёзнинг махдллий навларига бой. Ёввойи холда усувчи пиёз ва саримсок пиёзлар асосан тогли ва етиб бориши кийин булган жойларда учратиш мумкин. Улар асосан денгих сатхидан 800-1800 метр баландликда учрайди. Ёввойи холда усувчи пиёз турларидан A.altaicum, A.vavilovii, A.oschaninii, A.praemixtum, A.pskemense узининг сифати буйича маданий навлардан фарк килмайди ва селекция бирламчи материал сифатида катта ахамиятга эга.

Узумнинг махаллий навларини деярли хамма республикаларда учратиш мумкин

[14].

Кейинги ун йилларда кишлок хужалиги экинлари махаллий навларининг, айникса, сабзавот, полиз ва мевали экин навларининг камайиши ва баъзиларнинг йуколиб кетиши кузатилмокда. Шу билан бир каторда ёввойи холда усувчи экин турларининг ареали кискармокда.

Махаллий навлар куп холларда хориждан келтирилган бозорбоп навлар таъсирида ишлаб чикаришдан сикиб чикарилмокда. Бу эса республикамизда кишлок хужалиги экинлари биохилма-хиллиги салбий таъсир курсатиб, унинг камайиб кетишига сабаб булмокда. Бу жараён Марказий Осиёнинг бошка республикаларида хам содир булмокда.

Олимларнинг таъкидланишича шолининг эски навлари, ок жухорининг (Sorghum sp.) жуда эртапишар навлари, Тожикистонда кора бугдойнинг (Triticum sp.) гулсиз шакллари, Туркманистонда тарвуз (Citrullus lanatus) ва узумнинг (Vitis vinifera) баъзи махаллий навлари, ёввойи холда усувчи пистазорлар (Pistacia vera) камайиб кетмокда. Худди шу холат фиргизистон ва фозигистонда хам кузатилмокда. Натижада Урта Осиёда кишлок хужалиги экинлари генофонди анча камбагаллашиб кетмокда.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

Буни бартараф этиш аждодларимиздан мерос булиб келган, мухим генетик фонд хисобланган кишлок хужалиги экинларининг махаллий нав ва шакллари ва уларнинг ёввойи аждодларини саклаш ва улардан самарали ва окилона фойдаланиш, уларни келажак авлодга етказиш бугунги куннинг долзарб масалалардан биридир.

Шу нуктаи назардан ушбу изланишлар Узбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги томонидан молиялаштирилиган ФЗ-202102077 «Урикнинг йуколиб кетиш хавфи остида булган «Бузрукхон», «Жавзаки», «Лола», «Жаупазак», «Нон довучча», «Эрта пишар», «Шурахон» махаллий навларини тиклаш ва оналик кучатзорларини яратиш» мавзусидаги амалий лойихаси доирасида олиб борилиб, хозирги кунда ушбу лойихани амалга ошириш долзарб булиб, урикнинг махаллий навларини бутунлай йук булиб кетиши олдини олишга замин яратади.

Тадкикот объекти ва услублари

^ишлок хужалиги экин турларининг систематик урин, экологик, географик маълумотлар илмий манбаълардан олинди. ^ишлок хужалик экин турларининг, нав ва шаклларнинг ареалини аниклаш, туплаш Усимликлар генетик ресурслари Х,алкаро институтнинг экологик-географик кузатишлари услубларида амалга оширилди.

Экин турларини таркалиш худудларининг метеоролигик шароитларни шу худудга якин жойлашган метеостанциядан олинди.

Танланган намуналарга тавсиф беришда халкаро дескрипторлардан фойдаланилди.

Усимликлар генетик ресурслари илмий тадкикот институтида мева кучатзори барпо этилди ва куйидаги ишлар амалга оширилди: 1) мева кучатзори учун ер танлаш; 2) мева кучатзорининг даласини тайёрлаш; 3) пайвандтаглар учун уруглар тайёрлаш, уларни стратификация килиш ва экиш- олма, урик, нок, бодом, гилос, камхастак, тоголча, шафтоли уруглари экилди; 4) мева кучатзорининг биринчи даласида тавсия этилган барча агротехник тадбирлар (сугориш, культивация цилиш, угитлаш, касал ва зараркунадаларга царши курашиш ва бошцалар) амалга оширилди; 5) илмий экспедиция давомида тупланган намуналарни пайвандлаш; 6) киш ойларида пайванд килинган нихолларни нокулай шароитлардан саклаш; 7) пайванд килинган нихолларни тутиб кетиш даражасини аниклаш.

Тадкикот натижалари

Изланишларнинг асосий максади урикнинг йуколиб кетиш хавфи остида булган «Бузрукхон», «Жавзаки», «Лола», «Жаупазак», «Нон довучча», «Эрта пишар», «Шурахон» ва бошка махаллий навларини тиклаш булганлиги учун илмий экспедицион тадкикотлар республикамиз жанубий худуди- Сурхандарё вилоятида ва республикамиз шимоли-^оракалпогистон Республикасида олиб борилди.

Сурхандарё вилоятининг Термез, Жаркургон, Денов, ^умкургон, Шеробад; ^оракалпогистон Республикасининг Турткул, Беруний, Элликкалъа туманларининг фермер ва дехкон хужаликларида кузатувлар утказилди. Бу вилоятларнинг тупрок-иклим шароитлари турличадир. Сурхандарё узининг иклим шароитлари буйича республикамизда энг иссик худуд хисобланади. Ёзи иссик кишда хам хаво харорати 00С дан пастга тушмайди. Вегетация даврида хаво харорати 58оС ва баъзи жойларда 60 оС гача кутарилади. Бу худудда энг мухим биологик хусусият иссикка ва кургокчиликка чидамлигидир. Республикамизнинг шимолида жойлашган ^оракалпогистон республикасида йил давомида ёгингарчилик микдори 100 мм дан ошмайди. ^иш ойлари

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 шуяЬг | scientists.uz

совук ва купинча корсиз кунлар кузатилади. Шимолий худудда усимликлар учун кишга, кургокчиликка, тупрок шурига чидамлилик энг мухим биологик хусусият хисобланади. Мана шундай шароитларда кишлок хужалик гиэкинларининг, шу жумладан урикнинг махаллий навлари шаклланган. Жанубий вилоятларда шаклланган урик навлари иссикка, кургокчиликка чидамли, шимолий худудда эса кишга, кургокчиликка, тупрок шурига чидамли булишлари бежиз эмас.

Сурхандарё вилояти фермер ва фермер хужаликларидаги мевали экин навлари билан танишиш, бу ерда республикамизда таркалган хамма мевали экин турлари борлигини курсатди. Лекин оммабоп мевали экинлар булиб, урик ва анор хисобланади. Узум хам вилоятда кенг таркалган. Хужаликларда субтропик экинлардан хурмо, ёнгок мевалилардан бодом хам анча оммабопдир. форакалпогистон Республикаси ва Сурхандарё вилоятидаги урикнинг аксарият кисми хураки булиб, куритишга ва кайта ишлашга мулжалланган урик навлари анча кам кузатилади. фуритишга мулжалланган урик навлари асосан Фаргона водийсидан келтирилган («Субхони», «Курсадиц»).

Кузатувлар фермер хужаликларида ва томоркаларда урикнинг 40 дан, анорнинг 20 дан ва бодомнинг 10 дан зиёд, олманинг 11 ва нокнинг 11 дан ортик махаллий навлари таркалган. Хужаликларда махаллий навларнинг мухим хужалик белгиларга эга булган куп шакллари бор. Лекин улар коллекцияларга жалб этилмаган ва урганилмаган. Институт илмий ходимлари томонидан Сурхандарё вилоятида ва форакалпогистон Республикасида кенг таркалган мева экин навларини, шу жумладан, урикнинг йуколиб кетиш хавфи остида булган навларни тиклаш максадида 50 дан ортик фермер хужаликларида ва томоркаларида мева экинларининг махаллий навлар холати урганилди. Махаллий навларнинг аксарият кисми вилоятда таркалган холос, баъзилари бир тумандан, баъзилари бир кишлокда таркалган. Шу сабабдан тадкикотда кузланган махаллий навларни купайтириш уз пайтида бажарилаётган илмий иш деб хисоблаш зарур. Дарахтларнинг навлари яхши етилган. Улар хам куртак, хам каламча пайванд килишга ярайди.

фуйида Сурхандарё вилояти ва форакалпогистон Республикасида таркалган истикболли урик махаллий навларининг кискача таснифи келтирилади.

«Бузрук-1». Нав Сурхандарё вилоятининг Термез, Анор ва Жаркургон туманларида таркалган. Дарахтлари уртача улчамда, шох шаббаларининг барглар билан копланиши уртача калинликда думалок шаклда, 24 ёшли дарахтларнинг буйи 6,0-6,3 м., диаметри 6,3-7,0 м. Мевалари уртача улчамда, думалок, 4,0 х 3,8 см, вазни 30,0 г. Меваларининг ташки куриниши яхши, меваларининг учки кисми овалсимон, корин чоки уртача. Мевалари бир текис, бир хил улчамда, оч сарик рангда, коплама ранги ривожланмаган. Меваларининг пусти кучсиз тукланган, зич, оч сарик рангда. Мевасининг эти оч сарик, зич, кучсиз кислотали, урта муаттар хидга эга. Меваларинг таъми коникарли, канд моддаси купрок. Данаги оч жигарранг, майда узунчок, мева этидан яхши ажралади. Данаги учли, асоси энсиз думалок шаклда. Данагини юзаси гадир-будур. форин чоки кучсиз ифодаланган. Данагининг магзи ширин. Нав тез хосилга кирувчи, далага экилгандан кейин 2-3 йилда хосил бера бошлайди. Май ойининг иккинчи декадасида пишади. Клястероспориоз касалигига ва кишга чидамлилиги юкори. Мевалари кайта ишлашга ярокли. Юкори сифатли куритилган махсулот беради. Навнинг камчилиги мевалари бошка навларга нисбатан майдарок.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

«Жаупазак». Нав Сурхандарё вилоятининг куп районларида таркалган эртапишар навлар гурухига киради. Май ойининг биринчи декадасида пишади. Дарахтлари урта улчамда, шох-шаббалари овалсимон. Дарахтларнинг буйи 5,7-6,5 м. Мевалри уртача улчамда, вазни 25,0-30,0 г, сал-пал ясси-думалок шаклда, кучсиз тукланган. Меваларининг учки кисми овалсимон, пастки томони чукуррок жойлашган.корни уртача ривожланган. Мевалари олчсарик, коплама ранги ривожланмаган. Мева пусти юпка ва мевасидан кийинчили билан ажралади. Мева эти тук сарик, толали, канд микдори кучсиз, кислотаси уртача. Мазаси яхши, коникарли. Данаги жиганранг, майда, чузинчок шаклда, мева этидан яхши ажралади, юзаси гадур-будир, магзи ширин.нав хураки, кишга чидамли уртача, транпортбоплиги паст, кайта ишлашга деярли яроксиз. Навнинг яхши томони эртапишарлиги, таъм хусусиятларининг юкори булиши. Эртапишар хураки навлар орасида анча оммабоп хисобланади.

«Зубайдуллахон-2». Нав Сурхандарё вилоятининг Ангор, Термез ва Жаркургон туманларида таркалган. Дарахтлари уртача улчамда, шох-шаббаларининг калинлиги ва барглар билан коплаши уртача, овалсимон. Дарахтларнинг буйи 5,5-6,5 м, эни эса 6,5-7,5 м. келади. Мевалари йирик думалок шаклда улчамлари 4,8-4,7 см, вазни 40,0-45,0 г. Меваларининг учи овалсимон, корин чоки уртача. Мевалари бир текис оч сарик рангда, коплама ранги пушти булиб, мева юзасининг ярмини эгаллайди. Мева пусти калин, зич, кучсиз тукланган, мевасидан ажратиб булмайди. Мева эти оч сарик рангда уртача зичликда, ширин. Ширадорлиги ва ширинлиги кучсиз. Мева этида муаттар хид йук. Таъми коникарли нордонлиги сезиларли даражада. Данаги оч жиганранг, мева этидан ажралмайди. Данак юзаси гадир-будир. ^орин чоки кучсиз ривожланган. Магзи ширин. Нав кишга, кеч бахор аёзларига чидамли. Клястероспориоз касаллигига уртача чидамли. Транспортбоплиги юкори. Навнинг афзаллик томонлари- меваларининг йирик булиши, транспортбоп. Нав май ойининг иккинчи декадасида пишади. Нав хураки. Навнинг камчилиги данагининг мева этидан ажралмаслиги.

«Зубайдуллахон-З». Нав Сурхандарё вилоятининг Термез тумани Сабзипоя кишлогида таркалган. Х,озирги кунда факат шу кишлокда учрайди. Дарахтлари уртача улчамда, буйи 6,0-6,5 м, шох-шаббасининг ни 6,5-7,5 м. Шох-шаббаси думалок шаклда. Барглар билан копланиши уртача. Мевалари йирик, улчамлари 4,5 см х 4,5 см, думалок, вазни 40,0-45,0 г. Мевасининг учки кисми овалсимон. ^орин чоки майда, мевалари сарик, коплама ранги ривожланмаган. Мева пусти юпка, уртача зичликда, кучсиз тукланган. Мева эти сарик, толали, серсув, ширадорлиги ва нордонлиги уртача, таъми коникарли. Данаги мева этидан яхши ажралади. Клястероспориоз касаллигига чидамли. Нав хураки, май ойининг биринчи декадасида пишади. Мевалари бир текис, хосилдорлиги юкори ва мунтазам равишда хосил беради. Нав хураки, афзаллик томони- меваларининг ширин булиши ва эрта муддатларда пишиши.

«Жавзаки». Нав ^оракалпогистон Республикасининг Беруний туманида таркалган. Дарахтлар уртача улчамда, ясси думалок, буйи 6,5-7,0 м, шох-шаббалрини эни 7,0-7,5 м. Мевалари уртача улчамлардан юкори 4,2 х 4,0 см, вазни 35,0-40, г, думалок шаклда, ташки куриниши коникарли. Мевасининг учки кисми ясси, асоси анча паст жойлашган. ^орин чоки уртача, ёрилмайди. Мевани асосий ранги сарик, коплама ранги кармин рангида булиб, мевасининг 0,25 кисмини эгаллайди. Мева пусти калин, лекин зич эмас, мева этидан кийинчилик билан ажралади. Мева эти сарик, тлали, ширадорлиги кучсиз,

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 ШуяЬГ | scientists.uz

нордонлиги уртача, таъми яхши. Данаги жиганранг, майда узунчок шаклда юзаси гадир-будир, магзи ширин, мева этидан яхши ажралади. Нав хураки май ойининг бошларида пишади, асосан хул холда истеъмол килинади, кайта ишлашга ярамайди, транспортбоплиги паст. Навнинг афзаллик томони мевасининг эрта муддатларда пишиши ва тупрок шурига ва кургокчиликка чидамли булишидир.

«Кечки Жавзаки». Нав форакалпогистон Республикасининг Беруний туманида таркалган. Дарахтларнинг буйи 7,0 м гача, шох-шаббаларининг эни 6,0-7,5 м. Шох-шаббалари ясси думалок, уртача каликликда. Мевалари 4,2 х 4,2 см, думалок шаклда, йирик, вазни 55,0 г, думалок, товар сифатлари юкори. Мевалари уучки томони сал босик, корин чоки уртача, ёрилмайди. Мевалари ёркин сарик. Меваларининг купчилигида коплама ранги ривожланмаган, баъзида кармин рангли коплама ранги бор. Мева пусти унча зич эмас, лекин мевасидан кейин ажралади, кучсиз тукланган. Мева эти апельсин рангда ёки тук сарик рангда, толали. Ширадорлиги ва нордонлиги уртача, таъм хусусиятлари яхши. Данаги оч жигарранг, йирик, думалок шаклда, юзаси гадир-будир. Магзи ширин. Мевалари бир хил улчамда, транпортбоплиги паст, кишга,кеч бахор аёзларига ва клястероспориоз касаллигига чидамлиги юкори. Нав июн ойининг биринчи декадасида пишади, хураки. Навнинг афзаллик томони- хосилдорлигининг юкори булиши ва стресс омилларга чидамлилиги, камчилиги пишган меваларининг тукилиб кетиши ва тарнспортбоплигининг пастлиги.

«Жамбил». Нав форакалпогистон Республикасининг Элликкалъа туманида кенг таркалган. Дарахтлари кучсиз усувчи. Дарахтларнинг буйи 4,5-5,0 м, шох-шаббасининг эни эса 5,0 м гачани ташкил этади. Шох-шаббалари овалсимон уртача калинликда. Мевалари уртача улчамларга эга 3,8-4,1 см, ясси думалок шаклда, вазни 25-30 г, ташки куриниши коникарли. Мевасининг учки кисми думалок. форин чоки уртача, ёрилмайди. Мевалари сарик, пушти копламали рангга эга булиб, мева юзасининг 0,25 кисмини эгаллайди. Мева пустлоги калин уртача зичликка эга, ширали. Ширадорлиги ва нордонлиги уртача, таъми яхши, данаги оч жигарранг, уртача улчамда мева этидан яхши ажралади. Данагининг юзаси гадир-будир. Нав клястероспориоз касаллигига чидамли, мунтазам хосил беради. Мевалари бир текис май ойининг урталарида пишади. Нав хураки, транспортбоплиги паст. Навнинг камчиликларига мевалари пишгандан сунг тукилиши хам киради.

Мева кучатзори учун ер танлаш, уруг тайёрлаш уруг экиш. Кучатзори уруг тайёрлаш ва экиш жараёни лойиха иш режасига асосан 2021 йилда бошланди. 2021 йил ёз мавсумида майда мевали кеч муддати пишадиган урикларда уруглик учун 110,0 кг уруглик тайёрланади (данаклар). Тайёрланган уругликлар стратификация (цумлаш) килиниб окябрь ойида далага экилди. 2021 йил куз ойларида мева кучатзори учун 0,25 га ер ажратилиб 10,0 тонна гунг, 50,0 кг фосфорли ва 25,0 кг калий угитлари солинди ва шудгор килинди. Бунда катор оралари 70 см дан эгатлар олинди.

Бахорда уруглар униб чуккунча тупрок намлиги меъёрида сакланди. Бунинг учун ноябрь март ойларида 4 марта сугорилди. Уругларини униб чикиши даражаси 90% юкори булди. Бахорда уруглар униб чиккандан сунг мунтазам равишда бегона утлардан тозаланиб, 4 марта культивация ва 2 марта азот угити билан озиклантирилди.

Август ойида пайвандтаглар пайванд килишга етилди ва навлар пайванд килинди. Лойиха доирасида белгиланган урикнинг махаллий навлардан ташкари бошка махаллий

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

урик навлари хам пайванд килинди. Жами урикнинг 18 та нави пайванд килиниб, оналик боги ташкил этилди.

Хулоса

Йуколиш хавфи остида булган мевали экинлар, шу жумладан урикнинг махаллий нав ва шаклларини кайта тиклаш, мавжуд Миллий генофондни бойитиш ва уларнинг хозирги ва келажак авлод учун кафолатли саклаш ва улардан самарали ва окилона фойдаланиш хамда уларнинг оналик богларини яратиш буйича олиб борилган тадкикот натижалар асосида куйдагиларни хулоса килишимиз мумкин:

1. Урикнинг йуколиб кетиш хавфи остида булган «Бузрукхон», «Нон довучча», «Эртапишар», «Шурахон» ва бошка истикболли навларни тиклаш максадида илмий экспедицион тадкикотлар республикамиз жануби- Сурхандарё вилоятида, республикамиз шимоли- ^оракалпогистон Республикасида олиб борилди.

2. Сурхандарё вилоятининг Термез, Жаркургон, Денов, ^умкургон, Шерабод; ^оракалпогистон Республикасининг Турткул, Беруний, Элликкалъа туманларининг фермер ва дехкон хужаликларида кузатувлар утказилди.

3. Сурхандарё вилояти ва ^оракалпогистон Республикасининг 50 дан ортик хужаликларида махаллий урикнинг ва бошка мевали экинларнинг навлар холати урганилди.

4. Урикнинг «Бузрукхон», «Жавзаки», «Лола», «Жаупазак», «Нон довучча», «Эрта пишар», «Шурахон» ва истикболли навлар- «Йирик мевали», «Бузрук», «Бузрук-2», «Рашид», «Зубайдуллахон-2», «Ширин Жаупазак», «Шафтолисимон Ирис», «Кандак», «Кечки Жавзаки», «Жамбул»; олманинг 11 ва нокнининг 11 нави, бодомнинг 18 нави пайванд килинди.

5. Сурхандарё вилояти ва ^оракалпогистон Республикаси мевачилик билан шугулланайтган 33 фермер хужалигига ва улар етиштираётган махаллий навларга помологик тавсиф берилди.

REFERENCES

1. Жуковский П.М. Культурные растения и их сородичи. // Л.: Колос, 1971.- С.

23-26.

2. Пратов У.П. Дикие яблоки и груши Узбекистана. // Ташкент, 1972.

3. Пономаренко В.В. Современное состояние проблеме происхождения яблони домашнейMalus domectica Borkh. // Тр. по прикл. бот. ген. и сел.- Л.: ВИР, 1980.- Т. 67.- С. 11-21.

Аблаев С.М. Культура фисташки в Средней Азии. // Ташкент: Фан, 1992. Вавилов Н.И. Избранные статьи и выступления. // М.: Агропромиздат, 1987.- С.

4.

5.

280-296.

6.

7.

8. 9.

растительные ресурсы в Средней Азии.- Вып. 7.- Ташкент, 1980.- С. 53-60.

Мирзаев М.М. Культура абрикоса в Узбекистане. // Ташкент: Шарк, 2000. Джаваканц Ю.М., Горбач В.И. Виноград Узбекистана. // Ташкент: Шарк, 2001. Рубан Н.Г. Сорта винограда Средней Азии. // Ташкент, 1972. Кобылянская К.А. Среднеазиатские экспедиции ВНИИРа. // В кн.: Мировое

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

10. Кобылянская К.А. Итоги работ Среднеазиатской экспедиции ВИРа годы XI-пятилетии. // В кн.: Мобилизация растительных ресурсов для использования в сельском хозяйстве Средней Азии.- Ташкент, 1989.

11. Удачин К.А., Шахмедов И.Ш. Пшеницы в Средней Азии. // Ташкент: Фан, 1989.- 135 с.

12. Косов Ю.А., Басистов А.А. Ячмень Таджикистана. // В кн.: Мобилизация растительных ресурсов для использования в сельском хозяйстве Средней Азии.- Ташкент, 1989.- С. 21-26.

13. Пимахов А.Ф. Местные сорта и дикорастущие формы лука Средней Азии. // В кн.: Мобилизация растительных ресурсов для использования в сельском хозяйстве Средней Азии.- Ташкент, 1989.- С. 23-26.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. Арзуманов В.А. Малораспространенные сорта винограда Таджикистана. // Сб.: Использование мировых коллекции растительных ресурсов для создания сортов интенсивного типа в условиях Средней Азии.- Ташкент, 991.- С.1 48-156.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.