Научная статья на тему 'АНЖИР НАВЛАРИНИНГ АГРОТЕХНИКАСИ ВА ЭКИШГА ТАВСИЯ ЭТИЛЛГАН НАВЛАР'

АНЖИР НАВЛАРИНИНГ АГРОТЕХНИКАСИ ВА ЭКИШГА ТАВСИЯ ЭТИЛЛГАН НАВЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

242
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Анжир / Далматский / Кримский-29 / Узбекский жѐльтый / Крымский-43 / Крымский-9 / Белий Адриатический / Кадота навлари / суғориш / ўғитлаш / ҳосилдорлик / шифобахшлик / агротехника

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилшод Ахмед Хўжа Ўғли Обиджанов, Абдужаббор Эргашевич Мирзаев, Акмал Эгамберди Ўғли Шоимов

Мазкур мақолада Республика иқлим шароитида анжир етиштириш агротехник тадбирлари ва шифобахшлик хусусиятлари ҳамда махаллий шароитда экишга тавсия этилган навлар ҳақида маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Дилшод Ахмед Хўжа Ўғли Обиджанов, Абдужаббор Эргашевич Мирзаев, Акмал Эгамберди Ўғли Шоимов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АНЖИР НАВЛАРИНИНГ АГРОТЕХНИКАСИ ВА ЭКИШГА ТАВСИЯ ЭТИЛЛГАН НАВЛАР»

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

АНЖИР НАВЛАРИНИНГ АГРОТЕХНИКАСИ ВА ЭКИШГА ТАВСИЯ

ЭТИЛЛГАН НАВЛАР

Дилшод Ахмед Хужа уFли Обиджанов к/х.ф.н.

Абдужаббор Эргашевич Мирзаев Акмал Эгамберди уFли Шоимов

Академик Махмуд Мирзаев номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик

илмий тадкикот институти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Республика икдим шароитида анжир етиштириш агротехник тадбирлари ва шифобахшлик хусусиятлари хамда махаллий шароитда экишга тавсия этилган навлар хакида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар. Анжир, Далматский, Кримский-29, Узбекский жёльтый, Крымский-43, Крымский-9, Белий Адриатический, Кадота навлари, сугориш, угитлаш, хосилдорлик, шифобахшлик, агротехника.

Кириш. Узбекистоннинг жанубий кисми субтропик экинлар етиштириш учун кулай худуд хисобланади, субтропик экинлардан бири анжир Академик Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтининг Сурхондарё илмий-тажриба станциясида куп йиллардан буён илмий асосда урганиб келинмокда. Республикада кишлок хужалигининг барча сохаларини, шу жумладан, богдорчиликни жадал ривожлантириш, тупрок унумдорлигини ошириш, субтропик мевали экинлар хосилдорлигини ошириш, махсулот сифатини яхшилаш хамда уларни курук ва хул холда етиштириш, ахолининг субтропик мевали махсулотларига булган талабини тула кондиришига каратилиши зарур. Атокли тиб олими И.Э. Акоповнинг ёзишича, курук моддага нисбатан хисоблаганда анжирда 50-77% гача канд, 1161мг/% калий тузлари, 227 мг/% кальций тузлари, 117 мг/% магний, 263 мг/% фосфор, 46 мг/% темир ва 100 мг/% шавел кислотаси мавжуд. Бундан ташкари, анжир меваларида фибринолизин хусусиятига эга булган фицин усимлик ферменти, шунингдек амилаза, протеаза ва энзим топилган. Узбекистонда тупрок-иклим шароитларининг

277

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

кулайлиги, анжирнинг ажойиб навлари мавжудлиги улардан юкори ва сифатли хосил олиш имкониятини беради [1, 4].

Иклим шароитларининг кескин узгарувчанлиги шароитида анжирдан куп ва сифатли хосил етиштиришда агротехник тадбирларни уз вактида бажариш, мавжуд ресурслар, минерал ва махаллий угитлар хамда сугориш режимини бузмасдан, етиштириш технологиясидан тугри ва унумли фойдаланишда богбон ва фермерларга тавсиялар берилади.Янги анжирзорлар барпо этиш, кучатлар экиш ва парваришлаш буйича агротехник тадбирларнинг уз вактида, сифатли бажарилишига оид вазифалар ушбу кулланмада баён этилган.

Шифобахшлик хусусиятлари. Анжир канд моддалари (кокисида 78% гача канд булади), турли витаминлар (В1, В2, С, Е, РР витаминлар) билан каротинга, органик кислоталар (оксалат, лимон, олма, сирка кислоталар)га, минерал тузларга бой. Бу усимликнинг хамма кисмларида фурокумаринлар -псорален ва бергантен, гликозидлар булади. Уругларида 29,4% мой бор.Янги пишган меваси истеъмол килинса ични юмшатади, бадандаги ички шишлар ва куюклашган моддаларни бартараф этади, меъда ва ичакларни зарарли моддалардан тозалайди. Анжир асосан озик-овкат сифатида истеъмол килинсада, кадим замонлардан буён халк табобатида жигар, талок ва упка шамоллашида дори сифатида кулланилган. Унинг меваси ва кокисидан тайёрланган дамлама йуталга, балгам кучиришга, шарбатига асал аралаштирилгани куз хасталикларида шифобахш хисобланади. Агар кирк кунгача нахорда ейилса, баданни семиртиради, юрак уйнаши, нафас сикилиши, хаво етишмаслик, йутал иллатлари, кукрак ости аъзолари ва упка касалликларига даво булади. Анжирни бодом ва писта магзи билан истеъмол килинса, танаси заиф одамларга яхши фойда беради. Танадаги толикишларни бартараф этади, аклни мустахкамлайди, мияни бакувват килади [1,2,3,4].

Анжирни парваришлаш. Анжир туплари совукка чидамсиз булганлиги сабабли республика тупрок-иклим шароитида кишда кумилиб, бахорда очилади. Анжир намга анча талабчан ва намсевар усимлик булиб, енгил ва серунум тупрокда яхши усади. Шурланган ёки шагалли тупрокларда деярли усмайди. Экилгандан сунг анжир тупларига иккинчи йилдан бошлаб шакл бериб бошланади. Анжирга 2-3 та асосий хосил килувчи ривожланган новдалар колдирилиб, бутасимон шакл берилади. Бир танали килиб устирилганда сийраклашган ярусли килиб шакл берса хам булади, бунда тагидан чиккан бачки новдалар ва ортикча

278

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING

RI^OJLAäiSmiS^iiMlmmmYmmmäimSL

шохлар олиб ташланади. Кишлаш олдидан бутун тана кисмини тупрок билан кумишни осонлаштириш учун катор буйлаб бир томонга эгилтирилади [1,3].

СуFориш. Анжир иссик ва намсевар усимлик. Экилгандан кейин биринчи йилда 12-17 марта гектарига 450-500 м3/га микдорида апрель, май, сентябрь ойида 2-3 марта, октябрь ойида 1 марта сугорилади. Кучатлар сонининг тулик булиши ва усишини таъминлаш учун сугориладиган эгатлар ёш кучатларга якинрок олиниб, эгатларга кам микдорда сув куйилади ва тупрок кайтадан чопик килиниб, кейин сугориш учун эгатлар олинади. Боглар иккинчи ва учинчи йилларда 10-12 марта сугорилади, ойлар буйича таксимланса, март, апрелда 1 мартадан, май, июнь, июль, августда 2 мартадан, сентябрь ва октябрда 1 мартадан. Сугориш меъёри гектарига 600-700 м3/га ни ташкил этади. Хрсилга кирган богларда сугоришлар сони камаяди ва меъёри купайтирилади, йил давомида 8-10 марта сугорилади, сугориш меъёри 800-900 м3/га [1,2,3].

^итлаш. Анжир богларини угитлашда фосфорли ва калийли угитларнинг кузда берилгани максадга мувофик, чунки уларнинг таъсир доираси узокрок булиб, тупрокда нам етарли булганда ойига 8-10 см тупрокга сингиб боради. Азотли угитлар усиш даврида эрта бахорда ва тугунчалар етилиш даврида берилса, дарахтларнинг узлаштириш даражаси юкори булади. Анжир етиштириш технологияси буйича 4-5 ёшли анжир богларига азот-120 кг/га, фосфор-90 кг/га, калий-60 кг/га соф холда берилиб, бир вактнинг узида 10 тонна гунг берилса, тулик хосилга кирган богларга азот-180 кг/га, фосфор-140 кг/га, калий-90 кг/га (соф холда) гунг 20 тонна берилса, сифатли мул хосил олиш мумкин [1,2,3,4].

Экишга тавсия этилган истикболли навлари Узбекистон сарик анжири

- махаллий нав. Республиканинг хамма туманларига мослаштирилган. Дарахти кучли усувчан, шохлари тарвакайлаган, меваси йириклиги - 40-80 г булади, шакли юмалок-ясси булиб, мева банди киска, пусти тук сарик лимон рангида. Мева таркибида канд микдори 14-18%, куритилганида 61% гача ни ташкил килади ва 0,12% кислота булади. Узбекистоннинг барча вилоятларида таркалган. У бутун анжирзорларнинг 90% ни ташкил этади. Х,осили уртача, ун ёшли бир тупидан 25-50 кг гача хосил олинади, 3-йилдан хосилга киради, асосий хосили июль охири

- август бошида пиша бошлайди. Мева тугунчалари дарахтида куриб колмайди. Куритиш учун кам ярокли хисобланади [1,2,3,4].

Белый Адриатический - навнинг келиб чикиши Урта Ер денгизи худуди мамлакатлари хисобланади. Меваси уртача йирик - 35-60 г келади, юмалок-ноксимон булиб, яшил

279

ytadqq

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

сарикда, пусти тук сарик рангда. Хосилдорлиги юкори бир тупидан 15-35 кг гача, мева тугунчалари дарахтида хам яхши курийди. Узок булмаган масофаларга ташиш мумкин. Мевасининг таркибида канд микдори 24,5% гача, куритилганида 75% гачани ташкил килади. Ушбу анжир нави коки тайёрлаш учун яхши нав хдсобланади. Курук махсулот чикиши 30-35% булиб, бир танали усулида устирилса, яхши самара беради.

Кадота - энг яхши нав хисобланади. Меваси уртача йирик, ноксимон, ранги сарик. Эти оч жигарранг тусда, мазаси ширин. Мевасининг таркибида канд микдори 23-24% гача, куритилганида 70-73% гачани ташкил килади. Бир йилда икки марта хосил олинади, тупидан 22-38 кг гача хосил олинади. Хосили августнинг охирида пишади. Одатда анжирнинг пишган меваси таркибида шакар куп, кислота кам булади, шунинг учун ширин булади ва куритилганда ундан яхши коки олинади.

Далматский - келиб чикиши Италия давлати булиб, республикамиз шароитига мослаштирилган. Меваси ноксимон шаклда, йирик вазни 50-90 гр гача булади. Мевани ранги оч-яшил, тулик пишган вактда яшил-сарик рангга киради, мева эти тук-кирмизи рангда. Хрсилдорлиги юкори булиб бир тупидан хар йили 2225 кг гача хосил олиш мумкин. Таркибидаги канд микдори янги узилган мевасида 20-29%, куритилганида 50-60% ни ташкил этади, курук модда чикиши 28-30%, бачки новдали килиб устириш самара бермайди. Алохида танали килиб устириб юкори самарадорликка эришилади.

К^рим-9 - ушбу нав Кримдан олиб келинган. Уртача усишчи, шохлар хар томонга ёйилган калин айланасимон туп. Бир йиллик новдалари йугон уртача шохланган. Барглари уртача катталикда, беш булакли, барг банди йугон, киска очик, кучсиз тукланган. Меваси уртача катталикда, яъни 30 гр гача булади. Чузинчок айлана шаклда мева банди киска. Мевасининг пусти юпка, зинч, кукимтир-сарик текис кучсиз тукланган. Мумгубор билан копланган, кучсиз очик, косаси нимранг, кизил мевасининг эти кизгиш, майда уругли, таъми ширин ёкимли, меваси тушиб кетмайди. Уни узок жойларга жунатиб ва саклаб булмайди. Пишган мевасининг таркибида канд моддаси 25%, кокида эса 70%, кислотаси 0,2, пентин моддаси 0,15% булади. Уни хар хил шаклда истеъмол килиш мумкин. Айникса, коки юкори сифатли, коки чикиш микдори 30-35%. Мевасининг пишиши сентябрь ойнинг охирларида, октябрнинг урталаригача давом этади. Хосилдорлиги юкори, яъни бир тупдан 20-30 кг гача булиб, 5-6 йилда тулик хосил беради.

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

ytadqq

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

^рим-29 - ушбу нав Кримнинг Никитин богида яратилган булиб, республикамиз икдим шароитига яхши мослашган нав хдсобланади. Меваси юмалок, уртача 30-40 гр огирликда, ранги текис яшил-саргиш, этининг ранги тук кизил. Пишган меваси таркибида 22,5 куритилганида 68-70 канд моддаси мавжуд. Хрсилдорлиги тупидан 15-30 кг гача, ташишга яроксиз, тупини бир танали усулда устириш кулай.

К^рим-43 - Кримдан келтирилган шохлари унча таркалмаган, калин, ясси айланма, новдалари ингичка, яхши ривожланган, барглари унча катта эмас, 5 булакли, барг банди узун, ингичка, саргиш кукимтир, кучсиз тукланган. Мевасининг катталиги уртача, майдаси 17 дан 35 г гача, ноксимон шаклда булиб, йул-йул мева бандларга тортилган, энг асосий мева банди ингичка. Кузчалари унча катта эмас. Юзаси сезилмайдиган, киррали, силлик, кучсиз кукимтир ранг билан копланган. Мева банди корамтир, тугилган кизил мевани хамма жойи кора, киррали, калин ок доглар билан копланган. Мевасининг юмшок кисми ранги очик сарик. Таъми ширин мазали, мевасининг пишиши июль ойи охиридан то октябрь ойигача давом этади. Меваси тупида туради, 25% канд моддаси (кокида 64%) 0,25% кислота мавжуд. Бу навни истеъмол килиш ва куритиш мумкин. Бир тупдан 25-30 кг дан хосил олиш мумкин. 5 йилдан кейин тулик хосилга киради. Барча вилоятларга экиш тавсия килинган.

Хулоса: Узбекистон иклим шароитида анжирнинг Далматский, Белый Адреатический, Узбекский желтый, Крымский-43, Кримский-9, Крымский-29, кадота навлари экиш учун тавсия килинади. Агротехник тадбирлар уз вактида утказилса сифатли ва юкори хосил олиш мумкин.

REFERENCES

1. А.Э.Мирзаев "Анжир етиштириш" "Агробанк" АТБ томонидан 100 та китобдан иборат кулланмалар туплами. 63-китоб. Тошкент "Тасвир"2021.

2. Останакулов Т.Е. ва бошкалар. "Мевачилик асослари". Самарканд-2010.

3.Файзиев КТ. "Анжир агротехникаси ва унинг истикболли навлари". Тошкент - 2005.

4. http://www.инжир_википедия.

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.