Научная статья на тему 'ХОРИЖДАН ИНТРОДУКСИЯ ҚИЛИНГАН ТРИТИКАЛЕ НАВЛАРИНИНГ EКОЛОГИК НАВ СИНОВИ'

ХОРИЖДАН ИНТРОДУКСИЯ ҚИЛИНГАН ТРИТИКАЛЕ НАВЛАРИНИНГ EКОЛОГИК НАВ СИНОВИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
41
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тритикале / озиқ-овқат / тажриба / вариант / яшил масса / вегетация даври.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — И.У. Эгамов, Н.Х.Юсупов, Б.Т. Хамдамова.

Интродукцион тритикале навларининг дастлабки нав синовида дастлабки ривожланиш фазалари бўйича фенологик кузатувлар олиб борилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — И.У. Эгамов, Н.Х.Юсупов, Б.Т. Хамдамова.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХОРИЖДАН ИНТРОДУКСИЯ ҚИЛИНГАН ТРИТИКАЛЕ НАВЛАРИНИНГ EКОЛОГИК НАВ СИНОВИ»

ХОРИЖДАН ИНТРОДУКСИЯ ЦИЛИНГАН ТРИТИКАЛЕ НАВЛАРИНИНГ ЕКОЛОГИК НАВ СИНОВИ

И.У. Эгамов

к.х.ф.д., к.и.х Бошокли дон экинлари етиштириш агротехникаси лаборатория мудири Н.Х.Юсупов к.х.ф.ф.д

Бошокли дон экинлари генетикаси, селекцияси ва уругчилиги

лаборатория мудири Б.Т. Хамдамова.

Дон ва дуккакли экинлар илмий тадкикот институти таянч докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.7348423

Аннотация: Интродукцион тритикале навларининг дастлабки нав синовида дастлабки ривожланиш фазалари буйича фенологик кузатувлар олиб борилди.

Калит сузлар: Тритикале, озик-овкат, тажриба, вариант, яшил масса, вегетация даври.

Аннотация: При первом сортоиспытании интродуктивных сортов тритикале фенологические наблюдения проводилис на началных фазах развития.

Ключевые слова: Тритикале, питание, опыт, вариант, зеленая масса, период вегетации.

Бугунги кунда ер шарида хамда республикамизда кундан кунга купайиб бораётган ахолисини озик-овкат хавфсизлиги билан таъминлашда бошокли дон экинларининг юкори хосилли, ташки мухитнинг биотик ва абиотик омилларига чидамли, юкори ва сифатли дон хосили берадиган янги нав хамда дурагайларни яратиш ва амалиётга кенг жорий этиш селекционерлар ва галла ишлаб чикарувчилар олдидаги бош вазифалардан бири булиб колмокда.

Кейинги йилларда дунёда глобал об-хаво ва иклимни узгариб бораётганлиги кишлок хужалик экинларидан, жумладан бошокли дон экинларидан хам юкори ва сифатли хосил олишни камайишига олиб келиши мумкин булган холатларни хисобга олиб республикамизни тупрок ва иклим шароитини хилма-хиллигини хисобга олган холда сугориладиган шароитларига мос бошокли дон экинларини серхосил, эртапишар, касалликларига, шурга,

кургокчиликка ва иссикликка чидамли, дон сифати юкори булган навларни яратиш ва уларни уругчилик тизимини илмий асосда ташкил этишни такозо этади.

Бугунги кунда дунёда тритикале усимлигини етиштирувчи асосий давлатлар - Германия, Белоруссия, Франция, Россия, Хитой, Венгрия, Испания, Австралия мамлакатлари хисобланади.

Тритикале усимлиги авлодлараро дурагай булганлиги учун уннинг таркибида кузги бугдой ва жавдар усимликларининг ирсий белгилари хамда фойдали хужалик белги хусусиятларини узида мужассам килган усимлик хисобланади. Тритикале бугдойнинг лотинча номининг биринчи кисми (трити) ва жавдар усимлиги номининг иккинчи кисми (сале) билан (Тритисале) деб аталади. Бошогининг куриниши, тузилиши, донининг шакли бугдой ва жавдарни жуда ухшаш булади. Лекин тритикале бугдой усимлигидан куйидаги белгилари билан фарк килади: пояси бугдой усимлигиникидан, баланд, йугон, пишик, ётиб колишга чидамли, барги ва бошоги катта, дони хам йирик. Дони таркибида оксил моддаси бугдойникига нисбатан 1,0-1,5% ва жавдарга нисбатан 3,0-4,0% куп. Дони таркибида 3,8% лизин ва 2,0-4,0% ёг бор. Дунё мамлакатлари аграр сохасида утказилаётган ислохотлар ахолини озик-овкат махсулотлари, саноатни хом-ашё, чорвачиликни ем-хашак билан таъминлашга каратилган. Бу борада галлачиликни асосий тармокларидан бири булиб, тритикале - Тритисосесале Л. экини мухим урин эгаллайди.

Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадкикот институтида 2021-2022 йилларда тритикаленинг бошлангич селекцияси ва уругчилиги буйича дала тажрибалари олиб борилди. Далла тажрибалари тритикаленинг геграфик келиб чикиши узок булган нав ва намуналарнинг дунё генофонди кучатзори хамда бугунги кунда бошлангич уругчилиги ташкил этган кучатзорларида олиб борилди.

Илмий-тадкикотларни амалга ошириш давомида фенологик кузатув хамда хисобга олиш ишлари, дала ва лаборатория шароитларидаги тахлиллар Бутунроссия Усимликшунослик, Краснодар кишлок хужалик илмий-тадкикот институти услубий кулланмалари асосида амалга оширилди. Нав ва намуналарни биометрик тахлиллар эса Кишлок хужалик экинлари навларини синаш давлат комиссиясининг услубий кулланмаси [1985, 1989] буйича олиб борилади. Б.А.Доспеховнинг дисперсион анализи услуби буйича тажрибаларнинг аниклик даражалари аникланади.

Тритикаленинг селекцияда бошлангич манбалар яратиш хамда интродукцион навларини экологик нав синов натижалари буйича минтака шароитида танлаш бахолаш ишларини олиб боришда тритикаленинг келиб чикиши географик узок булган нав ва намуналарнинг дунё генофонди коллекция кучатзоридан фойдаланилди.

Дунё генофонди коллекция кучатзорига тритикаленинг 185 та нав ва намуналари 2021 йил 20 октябрда нав ва намуналар биринчи йил урганишда улар 1м2 майдонда кайтариксиз хамда иккинчи йил урганилаётган нав ва намуналар эса 2-3м2 майдонда 3 кайтарикда жойлаштирилди.

Коллекция кучатзорига асосан Краснодар улкасининг П.П.Лукяненко номидаги «Краснодар Миллий дон маркази», Москва вилояти Немчиновка кишлок хужалик илмий-тадкикот институтлари, (Россия), Усимликлар Генетик ресурслар илмий-тадкикот институти хамда СИММИТ, ИКАРДА, ИКРИСАД халкаро илмий марказларидан келтирилган тритикаленинг жахон генофонди нав ва намуналари ташкил этади (1-жадвал).

1-жадвал

Тритикале нав ва намуналарини географик келиб чикиши

№ Географик келиб чикиши Мамлакатлар номи Намуналар, сони

1. Шаркий европа Россия, Венгрия, Сербия 88

2. Гарбий европа Франция, Италия, Дания 30

3. Марказий Осиё Узбекистон, ^иргизистон, ^озогистон 20

4. Олд Осиё Туркия, Сурия 37

5. Марказий Америка Мексика 10

Жами: 12 185

Ушбу тупланган тритикаленинг дунё ва махаллий генофонди коллекция нав ва намуналари географик келиб чикиши бир-биридан узок булган асосан Мексика, Италия, Дания, Франция, Сербия, Венгрия Россия, Туркия, Сурия, Узбекистон, ^иргизистон ва ^озогистон мамлакатлари селекциясига мансуб нав ва намуналардир.

Минтака шароитида экологик нав синови олиб бориш учун институтининг Марказий тажриба даласига Крсанодар селекциясига мансуб булган тритикаленинг интродукция килинган навларидан Тихон, Хлебороб, Сват, Тит, Кунак, Ярило, Сергий навлари экилди. экологик нав синовида тритикале навларининг минтака шароитида усиш риовжланиш фазалари хамда минтака шароитида табиатнинг нокулай иклим шароитларига бардошлиги бахоланади.

Екологик нав синов кучатзори пайкалчалар хисоб майдони 100 м2 да битта ярусда экиш меъёрилари гектарига 4,0 млн дона унувчан уруг хисобида, экиш чукурлиги 4-5 см килиб белгиланиб, СН-16 русумли селекцион сеялкаларда 2021 йил 4 ноябр куни экилди.

Далла тажрибаларини экиб жойлаштиришдан олдин Фосфорли минерал

угити (соф холда 90 кг) ва калийли минерал угити (соф холда 60 кг) угитларнинг 100% меъёри шудгор остига экишдан олдин йиллик меъёри берилди.

Дунё генофонди коллекция кучатзорига экилган нав ва намуналарни усиш ва ривожланиш фазалари урганилганда намуналарни униб чикиш даври 8-12 кунда тулик униб чиканлиги кузатилди. Туплаш даври энг эрта бошлангани Сергий, ПопЦАЗ-44, Ярилло, Ромес, Сотник, Брат, КНИИСХ-6, КНИИСХ-70, еРИЗО-6, еРИЗО-49, ПА^Б-17, ПОЛМЕР-17, ПАССИ-8-60, ХИППО-4, СИТЕР-77-170, Слосер-49, 578884, 578894, 100519, 100557, 100597, 114216, 117429, 118156, 118198, 118759, 118947 каби нав ва намуналар 7-8 феврал кунига тула туплаш даврига утганлиги кузатилди. Коллекция кучатзоридаги бошка нав ва намуналарда туплаш даври феврал ойининг иккинчи ун кунлик бошларида кузатилди.

Найчалаш даври Ярилло, Ромес, Сотник, еРИЗО-6, ПАХр-17, ПОЛМЕР-17, ХИППО-4, СИТЕР-77-170, Слосер-49, 578894, 100597, 114216, 117429, 118947 нав ва наумналарда 10 март кунига утганлиги кузатилди.

Кузги Тритикаледа кучат калинлиги усув даври бошида ва охирида аникланади. Кучат калинлигини усув даврининг охирида аникланиши урганилаётган хамда дастурда белгиланган ва ташки омилларнинг кучат калинлигига тасирини белгилайди. Кучат калинлигини аниклаш учун хар бир вариантда диогналлар буйича 1 метр квадрат улчамда доимий козиклар кокилган уч нуктада белгилаб олинади. Бу нукталарда барча фенологик кузатувлар усимликни вегетататция даври охиригача олиб борилади. Екологик нав синови кучатзоридаги навларнинг фенологик кузатув ишлари олиб борилганда дала тажрибаларида куйдаги натижалар кузатилди. Навлар экилгандан сунг гектарига 600-700 м3 сугориш ишлари амалга оширилди. Навларни тулик униб чикиши навларнинг биологик хусусиятларига караб 7 -11 кунда кузатилиб 11-15 ноябр кунларига кузатилди. Фенологик кузатув натижалари буйича навларнинг туплаш даври эрта кузатилгани Хлебороб, ТИТ, Сват навлари 3 март кунига кузатилиб, нав синовида урганилган Тихон, Сергий, Кунак навлари 4-5 март кунига, Ярилло нави 6 март кунига тула туплаш даврига утганлиги кузатилди (2-жадвал).

Кузги тритикаледа тупланиш давридан кейинги ривожалниш даври найчалаш давридир. Бунда тупланишдан хосил булган бугин оралиги кискариб, бошлангич туп гулли поялар узаяди, пастки бугинидан бошлаб пастки барглар новидан юкорига кутарила бошлайди; юкоридаги бугимларида бошок пайдо булади. Усимлик най урагандан бошлаб кучли уса бошлайди. Усимлик хаётидаги бу давр энг маъсулиятли, яъни «критик давр» хисобланади. Тритикаленинг хосилдорлиги маълум даражада найчалаш даврида физиологик

жараёнлар кандай утганлигига, озика ва намлик билан таъминланиш даражасига бевосита боглик булади. Тажрибадаги навларнинг найчалаш даври навларда Ярилло нави 20 март кунига, Хлебороб, ТИТ,Сергий навлари 23 март кунига, Сват, Тихон, Кунак навлари 25 март кунига тулик найчалаш даврига уганлиги кузтилди.

Бошокли дон экинларида найчалаш фазасида усимликнинг вегетатив органлари, энг асосийси поялар сонининг купайиши хисобига азотга булган талаби энг юкори даражада булади. Шундан келиб чикиб, бу даврда азотли угитлар йиллик меъёрининг 40 фоизини, яъни физик холда аммиакли селитра хисобида гектарига 300-350 кг. меъёрда берилди. Тажриба даласидаги тритикаленинг хар бир озиклантиришдан сунг гектарига 600-700м меъёрда сугориш ишларини утказилди. Барчамизга маълумки, сугорилгандан кейин галла усимлиги билан бир вактда бегона утларнинг бир ва икки йиллик турлари (жаг-жаг, бурган, шура, олабута, бангидевона, куйтикан, итузум, мачин, сутлама, райграс, тулкидум, ёввойи сули ва бошка) усиб ривожланиши кузатилди. Бегона утлар ривожланган галла майдонларида уларнинг тури ва сонига караб бир йиллик икки паллали бегона утларга Гранстар ДФ 75% (15-20 г/га), бир йиллик бир паллали бошокли бегона утларга карши Топик 8% (0,3-0,4л/га), куп йиллик икки паллали бегона утларга Гранстар Плюс 75% (30 г/га) гербицидлари билан ишлов берилди. Тритикале майдонларидаги касалликларни олдини олиш максадида Виканазол 33% (0,3 л/га) фунгициди билан 200-300 литр ишчи эритма сарфлаган холда ишлов берилди.

Тритикале дон экинини зараркунанда хашаротлар зарарли хасва, шиллик курт (пявица), арракаш, шира ва трипс каби хашаротларга карши ишлов беришда Агрофос-Д 55% (0,5 л/га) препарати билан ишланди. Урганилаётган навларнинг фенологик кузатув натижалари хар бир фазалари буйича фазалар давомийлиги, озука ва сувга булган талаби доимий урганилиб тахлил килиб борилмокда.

Найчалаш даврида усимлик пояси буйига уса бошлаши билан юкоридаги барг новидан бошок чикади. Туп гулнинг ярими хосил булиш билан навбатдаги - бошоклаш даври бошланади. Ёппасига бошоклаш хосилнинг бир текис етилишига ва урим-йигим муддатларига катта таъсир курсатади. Найчалаш давридан бошоклашгача булган вакт давомида репродуктив органларнинг интенсив шаклланиши, жадал равишда вегетатив масса тупланиши кузатилади. Навларда бошоклаш даври энг эрта кузатилгани Ярилло, Тихон нави 28-29 апрел кунига, Кунак нави 30 апрел кунига, Хлебороб нави 3 май кунига, ТИТ нави 8 май кунига, Сергий ва Сват навлари 9-10 май кунига бошоклаш даврига утганлиги кузтилди. Бошокли дон экинларининг гуллаш даврида хароратнинг юкори булиши битта бошокдаги дон сонининг камайишига ва пировард

натижада хосилдорликнинг 20 % пасайишига олиб келади.

Гуллаш - даври бошоклаш бошлангандан 3-5 кун кейин бошланади. Бошокнинг узида гуллаш 3-5 кун давом этади, хаммаси булиб эса 8-10 кун давом этади.

Бир бошокнинг барча гуллари бир вактда гулламайди. Аввалига уртадаги бошокчалар, кейин пастки ва юкоридаги бошокчалар гуллайди. Гуллашда гул кобикчалари очилади, ташкарисига чангдонлари тушиб дастлаб оналигига сунгра бугинчага тушади.

Бугдой уз-узидан чангланувчи усимлик хисобланади, лекин таъбиий шароитда четдан чангланиб колиши мумкин. Гуллаш учун энг паст харорат 6-7 0С, энг юкориси 25-27 0С.

Дон сифатининг шаклланишида харорат ва намлик мухим ахамиятга эга булиб, усув даври давомида ва айникса, дон тулишиш даврида уларнинг таъсири жуда мухим ахамият касб этади. Бу даврда хаво хароратининг юкори булиши ва намликнинг камлиги тритикале донларида юкори сифатли оксилнинг куп микдорда шаклланишига олиб келади.

Тритикале донида сувда эрийдиган моддаларнинг сувда эримайдиган холатга утиши билан пишиш даври бошланади. Бу давр сут пишиш, мум пишиш ва тулик пишиш даврларига булинади. Доннинг тулишиши ва етилиши куп жихатдан ташки шароитга боглик. Бу даврда курук иссик шамол эсиши сувда эриган озика моддаларнинг вегетатив органлардан донга окиб келишини кийинлаштиради ва дон яхши тулишмайди. Натижада дон пуч, майда ва енгил булиб колади. Мул ва сифатли хосил етиштиришда бу давр жуда мухим хисобланади.

Сут пишиш даврида Тритикале яшиллиги сакланади, лекин пастки барглари курий бошлайди. Мум пишиш даври урталарида озика моддаларнинг донга келиши тухтайди. Бу даврда доннинг хажми кичиклашади ва намлик микдори кескин камаяди. Дон таркибида намлик микдори мум пишиш даврининг бошида 40%, охирида 20% булади. Дон саргайиб, унга мум сингари тирнок ботириш мумкин булади. Галла сарик рангга киради. Бу даврда донда озика моддалар энг куп тупланади. Тулик пишиш даврида дон тулик етилганда усимликнинг пояси юкориги бугинигача саргая бошлайди, бугимлари хам саргайиб, кунгир рангга киради. Дон каттиклашиб, унга тирнок ботмайди, тишлаганда карсиллайди. Бу даврда дон таркибида намлик микдори 14-17% ни ташкил этади. Тритикалени пишиш вазалари буйича кузатув ишлари олиб борилганда минтака шароитида апрел ойининг биринчи ун кунлигида хавонинг сер ёгин булиши хамда май ойининг иккинчи ун кунлигида кунинг кескин исиб кетиши навларнинг биологик етилишига уз тасирини курсатиб тажрибадаги навларнинг пишиш фазалари куйдагича кузатилди.

Сут пишиш. Феналогик кузатувга кура Тихон нави 15 май, Хлебароб 16 май, 22 май, ТИТ нави 20 май, Кунок нави 17 май, Ярило нави 15 май, Сергей нави эса 22 май кунида сут пишиш фазасига утканлиги аникланди.

Мум пишиш. Усимлик мум пишиш даврига Тихон нави 30 май, Хлебароб 31 май, Сват нави 03 июн, ТИТ нави 01 июн, Кунок нави 31 май, Ярило нави 30 июн, Сергей нави эса 03 июн кунида мум пишиш фазасига утканлиги аникланди.

Тула пишиш. Усимлик тула пишиш даврига Тихон нави 10 июн, Хлебароб 11 июн, Сват нави 13 июн кунида, ТИТ нави 12 июн, Кунок нави 12 июн, Ярило нави 10 июн, Сергей нави эса 13 июн кунида мум пишиш фазасига утканлиги аникланди

Хулоса

Тажрибада интродукцион тритикале навлари вегетация даврига кура: Тихон, Хлебароб, Ярило навлари бошка навларга нисбатан эртапишарлиги аникланди. Тихон нави 220 кун, Хлебароб 223 кун, Сват нави 225 кун, ТИТ нави 224 кун, Кунок нави 224 кун, Ярило нави 222 кун, Сергей нави эса 225 пишиб етилгани аникланди.

2-жадвал

Кузги тритикаленинг усиш ривожалниш фазалари буйича фенологик

кузатув натижалари.

(2021-2022 й)

№ Навлар номи Екилган муддат Униб ч июни Туплаш Найчалаш ш ош О и Гуллаш даври Пишиш фазалари Ётиб колишга чидамлиги Вегетация даври, кун

Сут Мум Тула

1 Тихон 04.11.2021 15.11.2021 04.032022 25.032022 29.042022 03.052022 15.052022 30.052022 10.062022 7 222

2 Хлебороб 04.11.2021 12.11.2021 03.032022 23.032022 03.052022 04.052022 16.052022 31.052022 11.062022 9 223

3 Сват 04.112021 11.112021 03.032022 25.032022 10.052022 14.052022 22.052022 03.062022 13.062022 9 225

4 ТИТ 04.112021 13.11.2021 03.032022 23.032022 08.052022 12.052022 20.052022 01.062022 12.062022 9 224

5 Кунок 04.112021 14.11.2021 04.032022 25.032022 30.042022 05.052022 17.052022 31.052022 12.062022 7 224

6 Ярило 04.112021 13.11.2021 06.032022 20.032022 28.042022 03.052022 15.052022 30.052022 10.062022 9 222

7 Сергий 04.112021 15.11.2021 05.032022 23.032022 09.052022 14.052022 22.052022 03.062022 13.062022 9 225

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. П.О.Орипов Н.Х.Халилов "Усимликшунослик" Самарканд-2005

2. Узбекистон кишлок хужалиги журнали "Тритикале" 2018.

3. Х. Атабоева О. Кодирхужаев "Усимликшунослик" Тошкент- 2006 йил 94

бет.

4. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статистической обработки резултатов исследований). — Изд. 5-е, доп. и перераб. М.: Агро-промиздат, 1985.-351 с.

5. Абдукаримов. Д. Т. Донли экинлар селекцияси ва уругчилиги. Тошент-2010 й. 9-84 бет.

6. хттпс://агро.уз

7. хттпс:// фоодандхеалтх.ру/крупй/тритикале/м

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.