Научная статья на тему 'КУЗГИ АРПАНИНГ ЭРТАПИШАР ҲАМДА ҲОСИЛДОР НАВ ВА ТИЗМАЛАРИНИ ТАНЛАШ'

КУЗГИ АРПАНИНГ ЭРТАПИШАР ҲАМДА ҲОСИЛДОР НАВ ВА ТИЗМАЛАРИНИ ТАНЛАШ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
53
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Эртапишар / хосилдор / арпа / нав ва тизмалар / қурғоқчилик / стерсс / ташқи мухит. / Early ripening / yielding / barley / cultivars and ridges / drought / sterss / external environment.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Нурислом Даврон Ўғли Қуйлийев, Диёр Турдиқулович Жўраев

Ушбу мақолада ҳозирги кунда қишлоқ хўжалик экинларидан арпанинг эртапишар ҳамда ҳосилдор навларга бўлган талаб ошганлиги сабабли эртапишар ва ҳосилдор нав ва тизмалар устидан тадқиқотлар олибборилиб натижалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Нурислом Даврон Ўғли Қуйлийев, Диёр Турдиқулович Жўраев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SELECTION OF EARLY AND HARVEST VARIETIES AND SYSTEMS OF AUTUMN BARP

This article presents the results of research on early-maturing and high-yielding varieties and ridges due to the growing demand for early-maturing and high-yielding varieties of barley.

Текст научной работы на тему «КУЗГИ АРПАНИНГ ЭРТАПИШАР ҲАМДА ҲОСИЛДОР НАВ ВА ТИЗМАЛАРИНИ ТАНЛАШ»

КУЗГИ АРПАНИНГ ЭРТАПИШАР ХДМДА ХОСИЛДОР НАВ ВА

ТИЗМАЛАРИНИ ТАНЛАШ

Нурислом Даврон ^ли ^уйлийев

Таянч докторант

Илмий рахбар: Диёр Турдицулович Жураев

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада хозирги кунда кишлок; хужалик экинларидан арпанинг эртапишар хамда хосилдор навларга булган талаб ошганлиги сабабли эртапишар ва хосилдор нав ва тизмалар устидан тадкикотлар олибборилиб натижалари келтирилган.

Калит сузлар: Эртапишар, хосилдор, арпа, нав ва тизмалар, кургокчилик, стерсс, ташки мухит.

SELECTION OF EARLY AND HARVEST VARIETIES AND SYSTEMS OF

AUTUMN BARP

Нурислом Даврон уFли ^уйлийев Basic doctoral student

Scientific adviser: Diyor Turdikulovich Juraev

ABSTRACT

This article presents the results of research on early-maturing and high-yielding varieties and ridges due to the growing demand for early-maturing and high-yielding varieties of barley.

Keywords: Early ripening, yielding, barley, cultivars and ridges, drought, sterss, external environment.

КИРИШ

Кишлок хужалиги экинларидан бир йилда икки марта хосил олиш учун эртапишар серхосил, арпа навларига булган талаб кун сайин ортмокда. Хрзирги кунда Республикамизда экилаётган арпа навлари уртапишар навлар гурихига киради, шу сабабли ертапишар навлар яратиш ертапишар хамда хосилдор арпа навларини яратиш долзарб муоммо хисобланади. Айрим экотиплари чекланган иссиклик шароитида хам хосил бериш имкониятига эга, у хар хил тупро; кескин узгарувчан об-хово шароитида хам енгил куникиб кетади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Эртапишар навларни яратишда униб чикиш бошоклаш даврини этиборга олиш жуда мухимдир. Галлачиликда канча эрта бошоклаш даври бошланса ушбу навда эрта гуллаш ва дон тулиш даври бошланади. Айникса бу курсаткич сув танкис минтакаларда ва ёгингарчилик кам худудларда ута мухимдир [2].

Арпа навларини Республикамизда курук ва иссик харорат, фотосинтетик радиация йигиндиси юкори булиши натижасида донда оксил микдорининг ошиб кетиши ва пивобоплик сифати тушиб кетишга олиб келади[1].

МУХОКАМА

Дон ва дуккали экинлари илмий тадкикот институти ^ашкадарё филиали сугориладиган тажриба майдони даласида агроэкологик нав синаш кучатзорида арпанинг 20 та нав ва тизмалари эртапишар ва хосилдорлик курсаткичлари буйича экиб, андоза навлари сифатида Воха, Султон, Кдмаши, Чимкургон навлари ва 16 та тизмалар 3 кайтарикда 30 м майдонга экилди ва фенологик биометрик курсаткичлари буйича тахлиллар олиб борилди. Бунда асосан арпанинг хосилдорлик хамда эртапишарлик курсаткичларига эьтибор каратилди. Марказий Осиё республикаларида сугориладиган майдонларни кенгайтириш дон ишлаб чикаришни устиришда ишончли база хисобланади, аммо бунда янги эртапишар, серхосил навлар зарур булади[3]. Нав ва тизмаларни ривожланиш фазалари тахлил килинганда униб чикиш фазаси 15-16 октябр кунларига тугри келди. Нав ва тизмалар униб чикиш орасида фарк кузатилмади. Фенологик кузатувлар натижасида шуни куришимиз мумкин нав ва тизмаларни туплаш фазаси униб чиккандан сунг 34-37 кундан кейин 24-28 ноябрь кунларига тугри келди.

(1-жадвал)

Кузги арпанинг агроэкологик ва ракобатли нав синаш кучатзори фенологик кузатув натижалари (Карши 2019-2020)

Plot s Номи ва келиб чикиши б ш ии = * S » ? • Тупла ш, сана * 1 Î g § 2 Бошок лаш, сана лашга ча булган Тулик пиши ш, сана

1 Во^а (ст) 15 окт 28 ноя 1 мар 30 мар 167 26 май

2 KR18_BYT_Naz-17 15 окт 25 ноя 9 дек 20 мар 157 26 май

3 KR18_IBYT-2 15 окт 26 ноя 29 янв 18 мар 155 25 май

4 KR19_SEL50-26 16 окт 25 ноя 19 фев 28 мар 165 27 май

5 Султон (ст) 15 окт 24 ноя 30 дек 19 мар 156 27 май

6 KR18_BYT_Naz-19 16 окт 28 ноя 20 фев 25 мар 161 26 май

7 KR18_IBYT-3 15 окт 25 ноя 21 фев 27 мар 164 29 май

8 KR19_SEL50-27 16 окт 27 ноя 24 фев 1 апр 168 29 май

9 Камаши (ст) 15 окт 28 ноя 18 фев 20 мар 158 26 май

10 KR18_BYT_Naz-7 16 окт 25 ноя 2 мар 30 мар 167 29 май

11 KR19_SEL50-13 15 окт 27 ноя 17 фев 27 мар 165 26 май

12 KR19_SEL50-40 16 окт 26 ноя 25 фев 4 апр 171 26 май

13 Чимкургон (ст) 15 окт 24 ноя 17 фев 27 мар 164 26 май

14 KR18_BYT_-14 16 окт 24 ноя 17 фев 19 мар 155 27 май

15 KR19_SEL50-22 15 окт 25 ноя 20 фев 26 мар 163 24 май

16 KR19_SEL50-41 15 окт 23 ноя 20 фев 1 апр 169 27 май

17 KR17BRaqYT-P-29 15 окт 28 ноя 25 фев 5 апр 173 25 май

18 KR18_IBYT-1 16 окт 28 ноя 23 фев 8 апр 176 30 май

19 KR19_SEL50-23 15 окт 21 ноя 8 янв 28 мар 165 27 май

20 KR19_SEL50-42 16 окт 25 ноя 7 янв 26 мар 162 25 май

Уртача 15 26 17 27 „„ „ 164 27 май курсаткич окт ноя мар мар Эгн юкори 16 28 30 8 апр 176 30 май курсаткич окт ноя дек Энг паст 15 21 7 18 155 24 май

курсаткич окт ноя янв мар

Найчалаш фазасини тахлил килинганда 30 декабрдан 17 мартгача булган давиргача найчалаш фазаси кузатилди. Чунки арпа тизмаларида найчалаш фазасига тез утган тизмалар дуварак тизмалар эканлиги аникланди, март ойида найчалашга утган тизмалар кузги эканлиги фенологик кузатувлар натижасида кузатилди.

Арпанинг сугориладиган ерларда етиштириш учун эртапишар навларини яратиш ва уларнинг уругчилигини йулга куйиш долзарб вазифадир. Бугунги кунда арпа селекцияси олдида долзарб муаммолардан бири кимматли хужалик белгилари мажмуига эга янги навларни яратиш ва ишлаб чикаришга жорий этишдан иборат[5].

НАТИЖА

Тажрибадаги нав ва тизмаларнинг бошоклаш санасига 18 мартдан 8 апрелгача тулик бошокдаганлиги кайд этилди. Андоза нав "Султон" ва "Замаши" навларининг бошоклаш санаси 19-20 март, Чимкургон навида 27 март ойига тугри келди, ва Воха навида 30 март кунида бошоклаганлиги кузатилган булса, "KR18_IBYT-2" ва "KR18_BYT_-14" тизмаларининг бошоклаш санаси 18-19 март кунлари бошоклаш санасига утиб, униб чикиш-бошоклаш даври 155 кунни ташкил килганлиги кузатилди. Ушбу тизмалар андоза навга нисбатан эртарок бошоклаш фазасига утганлиги фенологик кузатувлар натижасида аникланди. Эртачи муддатда бошоклаган тизмалар ташки мухитнинг стресс омилларига чидамлилиги билан изохлашимиз мумкин.

Усув даври, кун

227 226 225 224 223 222 221 220 219

227

226

225 225

224

223

223

227

227

225

224

222

224 224

224

225

223

222

226

222

л? ^¿^¿У'^ ФЖ*.г & А)

«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 6

1-расм: Кузги арпанинг агроэкологик ва ракобатли нав синаш кучатзори

усув даври, кун (К^арши 2019-2020)

Нав ва тизмаларни пишиш даври тахлил килинганда андоза "Чимкургон" нави 26 май куни яьни униб чикиш-пишиш даври 224 кунда тулик пишиш фазасига утган булса "Воха", "Кдмаши" навларининг усув даври 225 кунни "Султон" нави эса 226 кунни ташкил килган булса, андоза навларидан усув даври киска булган тизмалар сони 6 та KR18_BYT_Naz-7, KR17BRaqYT-P-29, KR19_SEL50-42, KR19_SEL50-22, KR18_IBYT-2, KR18_BYT_Naz-19 ни ташкил килиб униб чикиш-пишиш даври 222-223 кунни ташкил килганлиги фенологик кузатувлар натижасида аникланди (1-расм).

Сугориладиган ерларнинг сув билан кам таъминланган минтакаларда ем-хашак учун ишлатиладиган эртапишар, серхосил ва сифатли дон берадиган, ташки мухитнинг биотик ва абиотик омилларига чидамли арпа навларини яратиш ва уругчилигини ташкил этиш ута мухим вазифа хисобланади[4].

Тажриба майдонида экиб урганилган арпа нав ва тизмаларининг хосилдорлик курсаткичларига кура тахлил килинганда кайтариклар буйича

Х,осилдорлик ц\га

2-расм: Кузги арпанинг агроэкологик ва ракобатли нав синаш кучатзори

хосилдорлик ц\га (^арши 2019-2020)

уртача 26-54 ц/га булиб, андоза навлари "Воха" навида 36,3 ц/га, "Султон" навида 46,7 ц/га, "Замаши" навида 45,5 ц/га "Чимкургон" навида 47 ц/га булганлиги кузатилди. Андоза навларидан хосилдорлик курсаткичи юкори булган тизмалар

www.scientificprogress.uz

сони 5 та "KR19_SEL50-40" 47,7 ц/га, "KR19_SEL50-23" 49,4, "KR19_SEL50-27" 53,2 ц/га, "KR18_BYT_Naz-7" 50,3 ц/га, "KR17BRaqYT-P-29" 50,4 ц/га булиб андоза навларидан кайтариклар буйича уртача 8,3 ц/га юкори хосил олингани аникланди (2-расм).

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда эртапишар ва хасилдорлик курсатгичи юкори булган нав ва тизмалар ажратиб олиниб селексиянинг кийинги боскичларига утказилди ва ташки мухитнинг сетресс омиларига бардошли, эртапишар хамда хосилдор навлар яратиш учун бошлангич ашё сифатида танлаб олинди.

REFERENCES

1. Амонов О, Сармонов Ш. Арпанинг халк хужалигидаги ахамияти. Узбекистон кишлок хужалиги журнали. 2017 йил 8 сони 37 бет

2. Маматкулов Т, Холдоров А.А, Аманов Ф.Б Узбекистоннинг жанубий худудларида бошокли дон экинлари селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологияларининг холати ва ривожлантириш истикболлари. Халкора илмий-амалий конференсия. ^арши 2018-й 75-76 Б

3. ^аршиева У.Ш, Хужабобойева С, Аманов Х Селекция ва уругчилик буйича илмий тадкикотларни ташкил етишнинг мухум йуналишлари Республика илмий-амалий канферинсия Тошкент-2013 й . арпа намуналарининг кишлок хужалиги учун ахамиятли белгиларини урганиш. 100-101 Б

4. Атабойева Х, Аодирхужайев О. Усимликшунослик Тошкент-2006 й 88-91 Б

5. Абдукаримов Д.Т. Донли экинлар селекцияси ва уругчилиги Тошкент-2010 йил 102 Б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.