Научная статья на тему 'НЎХАТ СЕЛЕКЦИЯСИДА ЭРТАПИШАР МАНБАЛАРНИ ТАНЛАШ'

НЎХАТ СЕЛЕКЦИЯСИДА ЭРТАПИШАР МАНБАЛАРНИ ТАНЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

91
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мош / нав ва намуналар / эртапишарлик / фаза / дуккак / маҳсулдорлик / ўсув даври. / varieties and specimens / early ripening / phase / legume / yield / growth period

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Хасан Жиянқул Ўғли Рустамов, Дилшод Есиргапович Мусирманов

Мақолада Нўхат селекцияси йўналишида дунѐнинг турли мамлакатларидан келтирилган жаҳон генофондида мавжуд 72 та нав ва намуналарда иқлим шароитга мослашувчанлик ҳамда ўсимликда эртапишарлик кўрсаткичи фазаларда ўтиши бўйича тадқиқотлар давомида олинган тажриба натижалари намоѐн қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Хасан Жиянқул Ўғли Рустамов, Дилшод Есиргапович Мусирманов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SELECTION OF EARLY SOURCES IN CHICKPEA SELECTION

The article presents the results of experiments conducted in the field of chickpea selection in 72 varieties and samples from different countries of the world on the adaptation to climatic conditions and the transition of the plant to early maturity.

Текст научной работы на тему «НЎХАТ СЕЛЕКЦИЯСИДА ЭРТАПИШАР МАНБАЛАРНИ ТАНЛАШ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-926-930

НУХАТ СЕЛЕКЦИЯСИДА ЭРТАПИШАР МАНБАЛАРНИ ТАНЛАШ

Хасан Жиян^ул yFли Рустамов

Усимликлар генетик ресурслари илмий тадкикот институти стажёр

тадкикотчиси r.hasan@gmail.com

Дилшод Есиргапович Мусирманов

Усимликлар генетик ресурслари илмий тадкикот институти к.хффдок.

dilshod.musirmanov.84@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Нухат селекцияси йуналишида дунёнинг турли мамлакатларидан келтирилган жахон генофондида мавжуд 72 та нав ва намуналарда иклим шароитга мослашувчанлик хамда усимликда эртапишарлик курсаткичи фазаларда утиши буйича тадкикотлар давомида олинган тажриба натижалари намоён килинган.

Калит сузлар: мош, нав ва намуналар, эртапишарлик, фаза, дуккак, махсулдорлик, усув даври.

SELECTION OF EARLY SOURCES IN CHICKPEA SELECTION.

ABSTRACT

The article presents the results of experiments conducted in the field of chickpea selection in 72 varieties and samples from different countries of the world on the adaptation to climatic conditions and the transition of the plant to early maturity.

Keywords: varieties and specimens, early ripening, phase, legume, yield, growth period

КИРИШ

Республикада ахолини кишлок хужалик махсулотлари билан етарлича таъминлаш борасида аграр сохадаги ислохотларни янада чукурлаштириш, озик -овкат хавфсизлигини таъминлашга каратилган тадбирларнинг самарали тизимини яратиш далзарб муаммолардан бири булиб колмокда. Бошокли дон экинлар хосилдорлигини ва дон сифатини купайтиришда хдмда лалмикор

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-926-930

ерларнинг тупрок унумдорлигини оширишда дуккакли дон экинларининг бекиёс ахамиятини эътиборга олган холда уларнинг юкори хосилли, эртапишар, касалликлар ва курFOкчиликка чидамли, шохлари жипслашган, баланд буйли, механизация билан уриб олишга мослашган, тукилувчанлиги паст булган, оксилга бой манбаларини яратишни илмий асосда ташкил этиш ута мухим вазифа хисобланади.

Д.А.Мусаев ва бошкаларнинг такидлашича Буюк чех олими Грегор Мендель узининг нухат усимлигида олиб борган куп йиллик тажрибалари натижасида биология тарихида биринчи булиб ирсийланишнинг учта фундаментал конунларини кашф этди. У генетиканинг асосий ва энг самарали услуби булмиш - дурагайлаш йули билан ирсиятни урганиш методини яратди. Дуккакли дон экинлари, донли экинларга нисбатан оксилга бой, хазм булиши осон, сифатли, арзон дон хосили беради ва туганак бактериялар ёрдамида хаводаги азотни узлаштириш хусусиятига эга. [3; 9 б.]

Нухатнинг дони таркибида 30 % гача оксил, 47-60 % крахмал, 4-8 % гача ёF, 2,3-5% кул элементлари, турли витаминлар мавжуд булиб, кувватбахшлиги ва туйимлилиги жихатидан чорва моллари гуштига якин туради. [1; 2 б.]

Дуккакли дон экинларини етиштириш кишлок хужалигидаги учта асосий муаммони хал килишга имкон беради: 1) Дон етиштиришни купайтириш; 2) Ахолининг усимлик оксилига булган талабини кондириш; 3) Тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириш.

Олимларнинг такидлашларича Узбекистан лалмикор ерларида нухатнинг усув даври нав усиш шароитига караб 60 - 65 кунга боради, киска кунда биринчи гул пастрокда, узун кунда эса юкорирок жойлашиб очилади. Гуллари кун давомида очилади лекин аксариати эрталаб гуллайди. [2; 49-50 б.]

Бу борада Хукуматимизнинг ПФ-5853-сонли карорида Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ва озик-овкат тармоFини истикболда баркарор ривожлантириш сохада давлат сиёсатини янгича ёндошувлар асосида юритишни талаб килмокда. Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегияси ушбу вазифаларни амалга оширишга хизмат килади.

Кейинги йилларда дунё микёсида иклимнинг глобал узгариши, жумладан KурFOкчиликнинг тез-тез такрорланиши, касалликларнинг катта зиён келтириш холатлари окибатида кимматли хужалик белги ва хусусиятларига эга нухат навлари узининг белги ва хусусиятларини йукотиб бормокда. Бу муаммолар ечимини топиш учун нухат буйича ICARDA, ICRISAT халкаро илмий

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-926-930

марказлари хамда Х,индистон, Туркия, Покистон, АКШ, Канада, Россия, Украина, Узбекистон ва бошка давлатларда кенг микёсда илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда.

Бугунги куннинг долзарб муоммоларидан бири нухат экинининг оксилга бой, курFOкчиликка бардошли, кимматли хужалик белгиларига эга, хосилдорлик курсатгичи юкори булган янги навлар яратиш талаб этилмокда. Шунингдек халкоро илмий марказлар билан хамкорликда кимматли хужалик белгиларига эга булган нав ва тизмаларни интрадукция килиш, иклим шароитга мослашувчанлик, курFOкчиликка чидамлилигини урганиш хамда хосилдорлиги юкори булган кимматли манбаларни танлаш ва бошлаетич манбаалар яратиш мухим ахамиятга эга хисобланади.

Юкорида келтириб утилган фикрлардан келиб чиккан холда тадкикотлар Усимликлар генетик ресурслари илмий тадкикот институтида ICARDA халкора илмий маркази билан хамкорликда нухатнинг 72 та нав ва намуналари олиб келинди.

ТАДКИКОТЛАР ДАВОМИДА ФОЙДАЛАНИЛГАН УСЛУБЛАР.

Дала ва лаборатория тажрибалари Бутунроссия Усимликшунослик илмий-тадкикот институтининг «Дала тажрибаларини утказиш услублари» буйича, усимликларда фенологик кузатувлар ва биометрик улчовлар «К,ишлок хужалик экинлари навларини синаш давлат комиссиясининг услуби» асосида амалга оширилди. Урганилган 72 та нав ва намуналар коллекция кучатзорида хар бири 1 м майдон хисобидан 1 кайтарикда экилди. Андоза нав сифатида Зумрад навидан фойдаланилди.

Экспериментал маълумотларнинг статистик тахлили Доспехова Б.А. усулида амалга оширилади. (1985).

ТАДКИКОТ НАТИЖАЛАРИ

Тадкикотлар давомида нухат нав ва намуналарнинг усув даври давомийлиги тахлилдан утказилди. Нухат селекциясида эртапишар манбаларни яратиш мухим хисобланиб, бунда эртапишар навлар гуллаш фазасига утгандан сунг пишишгача булган муддат киска булиши билан характерланади, кеч пишар навларда иссиклик таъсири узок кузатилади.

Тажрибаларимизда Жахон генофондидан олинган географик келиб чикиши турлича нухат нав намуналарида, усимликнинг усув даври курсаткичлари фазаларда утиши урганилди.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-926-930

Эртапишар, дон тулишиш даври киска кунларда утадиган нухат навларини яратиш лалми ерларда дон хосилдорлигини ошириш хамда турли йилларда руй берадиган иссиклик ва курFOкчилик каби нокулай об-хаво шароитларида хам баркарор дон хосилдорлигини таъминлайди.

Усув даврининг давомийлиги нухат усимлигининг генетик жихатдан ирсий тузилишига боFлик булиши билан бирга, унинг кандай шароитда устирилаётганлигига, яъни тупрок-иклим шароитларига, етиштириш агротехнологиясига бевосита боFлик булади. Нухат навларида усув даври давомийлиги иссикликка, курFOкчиликка, зарарли хашарот ва замбуруFли касалликларга чидамлилик хамда доннинг сифат курсаткичлари каби мухим белги ва хусусиятлари билан чамбарчас боFлик булиб, узгармас микдор хисобланмайди ва етиштириш шароити, асосан, навнинг генетик хусусиятлари билан белгиланади. Эртапишарликни белгилашда униб чикиш-гуллаш даврининг давомийлиги мухим ахамиятга эга хисобланади.

Нухат нав ва намуналарининг эртапишарлик курсаткичларини бахолаш

№ Нав ва коталикла р номи Униб чициш кун и Униб Ч1ЩИШ- шохлани III KVHII Шохланиш - гуллаш KVHII Гуллаш дуккак хосил к;илиш KVHII Дуккак ^осил цилиш пишиш KVHII Униб чикиш-пишиш кун

1 Зумрад ст 13.04.2 1 7 29 22 18 75

2 6274 7.04.21 8 42 12 15 77

3 16758 8.04.21 15 31 20 14 80

4 16767 9.04.21 8 35 15 15 73

5 16736 6.04.21 14 26 18 12 70

6 16762 7.04.21 9 27 19 10 65

7 16761 6.04.21 16 28 18 13 75

8 16736 5.04.21 10 31 21 12 74

9 16751 6.04.21 11 39 13 15 78

10 16742 7.04.21 19 31 13 15 78

11 16744 9.04.21 13 34 12 13 72

12 16756 11.04.2 1 8 36 13 15 72

13 16736 8.04.21 11 33 18 14 76

14 16740 7.04.21 11 39 14 15 79

Марказий Осиёда нухат усимлигининг эртапишарлиги асосан тулик усув даврига караб белгиланади. Нухат селекциясида нав ва намуналарнинг униб

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-926-930

чикиш-шохланиш куни 7-19 кунлар оралотида кузатилган булса, шохланиш-гуллаш куни 26-42 кунлар оралотида булди. Тажрибалар давомида асосий намуналарда ушбу фазанинг утиши андоза навга нисбатан узун булганлиги кузатилган булсада, иссиклик таъсири асосий кузатиладиган гуллаш - дуккак хосил килиш фазасида анзоза навга нисбатан киска булган к-6274, к-16758, к-16767, к-16736, к-16762, к-16761, к-16751, к-16742, к-16744, к-16756, к-16740 намуналари танлаб олинди. Ушбу намуналарда андоза навга нисбатан 2 -10 кунгача гуллаш-дуккак хосил килиш куни киска утганлиги кузатилди.

Нав ва намуналарнинг усув даврида эртапишар, уртапишар ва кечпишар нав ва намуналарни талаб олишда дуккак хосил килиш - пишиш фазаси мухим ахамиятга эга хисобланади. Ушбу фазанинг утиши тахлил килинганда андоза "Зумрад" навида дуккак хосил килиш - пишиш куни 18 кунни ташкил этган булса, урганилган 72 та нав ва намуналардан 13 тасида дуккак хосил килиш -пишиш куни андоза навга нисбатан 3 - 8 кунгача киска даврни ташкил этганлиги кузатилди. Дуккак хосил килиш - пишиш куни энг киска кунни ташкил этган намуна сифатида к-16762 намунаси 10 кун эрта пишиб етилганлиги кузатилди.

Нав ва намуналарда бутун усув даври тахлилдан утказилганда андоза "Зумрад" навида 75 кунни ташкил этган булса, андоза навга нисбатан 1 - 10 кунгача эрта пишиб етилган к-16767, к-16736, к-16736, к-16744, к-16756 намуналари танлаб олинган булса, энг эртапишар намуна усув даври 65 кунни ташкил этган к-16762 намунасида кузатилди.

ХУЛОСА

Хулоса урнида такидлаб утиш мумкунки нухат селекциясида эртапишарлиги буйича танлаб олинган намуналар селекция жараёнларида махсулдор, стресс омилларда чидамли хамда хосилдор манбааларни танлаб олиш учун селекциянинг кейинги боскичларига жалб килинди

REFERENCES

1. К.Т.Исаков, Умурзаков А.А. "Лалмикор майдонларда нухат етиштириш" Тавсиянома. 2 бет.

2. Д.Т.Абдукаримов "Дала экинлари селекцияси ва уруFчилиги" Китоб. Самарканд 2012 йил. 49-50 бет.

3. Д.А.Мусаев, Ш.Турабеков, ва бошкаларнинг фикрича "Генетика ва селекция асослари" Китоб. Тошкент «Университет» 2011 9 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.