Научная статья на тему 'КУЗГИ ЮМШОҚ БУҒДОЙНИНГ САРИҚ ЗАНГ КАСАЛЛИГИГА ЧИДАМЛИ ВА ДОН СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ЮҚОРИ БЎЛГАН ДОНОР НАМУНАЛАРИНИ ТАНЛАШ'

КУЗГИ ЮМШОҚ БУҒДОЙНИНГ САРИҚ ЗАНГ КАСАЛЛИГИГА ЧИДАМЛИ ВА ДОН СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ЮҚОРИ БЎЛГАН ДОНОР НАМУНАЛАРИНИ ТАНЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

379
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
юмшоқ буғдой / сариқ занг / нав намуна / дон сифати / чидамлилик / шаффофлик / bread wheat / yellow rust / lines / grain quality / resistanc / vitreousness.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Зафаржон Машрапович Зияев, Абдулла Зохиджон Ўғли Файзуллаев, Ойбек Эгамберди Ўғли Холлиев, Саидмурот Кимсанбоевич Бабоев

Мазкур мақолада халқаро кузги буғдойни ривожлантириш дастури асосида республикамизга интродукция қилинган кузги ва дуварак юмшоқ буғдой намуналарининг сариқ занг касаллиги (P. striiformis f. sp tritici) билан касалланиш даражаси ҳамда юқори дон сифатига эга намуналар устида олиб борилган тадқиқотлар натижалари келтирилган. Тадқиқот натижалари асосида юмшоқ буғдойнинг сариқ занг касаллигига чидамли ва дон сифат кўрсаткичлари юқори бўлган нав намуналар назорат нав синовида ўрганиш учун тавсия этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Зафаржон Машрапович Зияев, Абдулла Зохиджон Ўғли Файзуллаев, Ойбек Эгамберди Ўғли Холлиев, Саидмурот Кимсанбоевич Бабоев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SELECTION OF DONOR WINTER BREAD WHEAT LINES RESISTANT TO YELLOW RUST AND HIGH QUALITY GRAIN

The article presents the results of studies of the incidence of yellow rust (P. striiformis f. sp tritici) resistance of winter and facultative bread wheat lines introduced to the country on the basis of the International Winter Wheat Improvement Program, as well as high grain quality. Based on the results of the study, yellow rust resistant and high grain quality bread wheat lines were recommended for further testing in yield trials

Текст научной работы на тему «КУЗГИ ЮМШОҚ БУҒДОЙНИНГ САРИҚ ЗАНГ КАСАЛЛИГИГА ЧИДАМЛИ ВА ДОН СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ЮҚОРИ БЎЛГАН ДОНОР НАМУНАЛАРИНИ ТАНЛАШ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1300-1304

КУЗГИ ЮМШОК БУГДОЙНИНГ САРЩ ЗАНГ КАСАЛЛИГИГА ЧИДАМЛИ ВА ДОН СИФАТ КУРСАТКИЧЛАРИ ЮЦОРИ БУЛГАН ДОНОР НАМУНАЛАРИНИ ТАНЛАШ

Зафаржон Машрапович Зияев

УзР ФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти

Абдулла Зохиджон угли Файзуллаев

УзР ФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти

Ойбек Эгамберди угли Холлиев

УзР ФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти

Саидмурот Кимсанбоевич Бабоев

УзР ФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти

zafaruzripi@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада халкаро кузги буFдойни ривожлантириш дастури асосида республикамизга интродукция килинган кузги ва дуварак юмшок буFдой намуналарининг сарик занг касаллиги (P. striiformis f. sp tritici) билан касалланиш даражаси хдмда юкори дон сифатига эга намуналар устида олиб борилган тадкикотлар натижалари келтирилган. Тадкикот натижалари асосида юмшок буFдойнинг сарик занг касаллигига чидамли ва дон сифат курсаткичлари юкори булган нав намуналар назорат нав синовида урганиш учун тавсия этилган.

Калит сузлар: юмшок буFдой, сарик занг, нав намуна, дон сифати, чидамлилик, шаффофлик.

SELECTION OF DONOR WINTER BREAD WHEAT LINES RESISTANT TO YELLOW RUST AND HIGH QUALITY GRAIN.

ABSTRACT

The article presents the results of studies of the incidence of yellow rust (P. striiformis f. sp tritici) resistance of winter and facultative bread wheat lines introduced to the country on the basis of the International Winter Wheat Improvement Program, as well as high grain quality. Based on the results of the study, yellow rust resistant and high grain quality bread wheat lines were recommended for further testing in yield trials.

Keywords: bread wheat, yellow rust, lines, grain quality, resistanc, vitreousness.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1300-1304

КИРИШ

Маълумки республикамиз галла майдонлари сариц занг касаллигини эпидемияси учун цулай хисобланади. Кейинги йиллардаги кузатувлар шуни курсатмоцдаки сариц занг касаллиги кузда эрта муддатда экилган галла майдонларида цишлаб чицаётганлигини ва бу уз навбатида сариц занг эпидемияларининг хар 2-3 йилда такрорланишига олиб келмоцда. Бу эпидемияларнинг содир булишининг асосий сабабларидан бири катта майдонларда экиладиган бугдой навларнинг касалликка жуда берилувчан эканлигидир [4]. Турли чидамлилик генларини мужассам этган бугдой генотипларини топиш ва уларни генетика ва селекция услублари орцали сариц занг касаллигига чидамли навларни яратиш хозирги кундаги долзарб масалалардан хисобланади [1].

Дунёда етиштирилган бугдойнинг царийиб 95 фоиз цисмини юмшоц бугдой (T. aestivum) ташкил этади ва асосан нон ва нон махсулотлари ишлаб чицаришда хамда 5 фоиз цисмини эса цаттиц бугдой (T. dürum) ташкил этиб улардан асосан макарон ва цандолат махсулотлари ишлаб чицаришда фойдаланилади [2].

Навларнинг потенциал хосилдорлигини дон сифат курсаткичларини камайтирмаган холда амалга ошириш мураккаб вазифалардан хисобланади, чунки хосилдорликнинг ортиши билан дондаги оцсил мицдори камайиши кузатилади ва бу уз навбатида нонбоплик сифат курсаткичлари пасайиши олиб келади. Шунинг учун селекционерлар нав яратишда хосилдорлик ва касалликларга чидамлилик белгиларига цандай эътибор царатса дон ва нонбоплик сифат курсаткичларига хам шундай ахамият беришлари талаб этилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХ,ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тадцицот объекти сифатида ИКАРДА халцаро илмий марказидан келтирилган 360 та намуналардан фойдаланилди. Занг касалликларининг сунъий тарцатиш учун сариц занг касаллигига берилувчан нав Марокко нави цулланилди. Инокуляция ишлари март ва апрел ойларида дастлаб Марокко навида ва кейинчалик нав намуналарда олиб борилди. Тажрибалар 1м2 дан цайтарицсиз тарзда жойлаштирилди. Занг касалликларга чидамлилигини бахолаш Modified Cobb шкаласи буйича фоизда ва навларнинг гиперсезувчанлик реакцияси Roelfs услублари буйича олиб борилди [3]. Шунингдек дала тажрибаларини олиб боришда давомида фенологик кузатувлар ва биометрик тахлиллар цишлоц хужалик экинлари Давлат нав синаш комиссиясининг (1989) чицарган услуби буйича олиб борилди.

МУХфКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бугдойнинг сариц занг касаллигига чидамли навларни танлашда уларни сунъий касаллантириш майдончасида урганиш мухим ахамият касб этади, чунки бу

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1300-1304

HaBnapHuHr umna6 nu^apum mapouragaru yMpHHH yjaftrapumra x,aMga KacannuKKa ^apmu RHMeBHH KypamnapHu onguHu onumga epgaM 6epagu. By эсa y3 HaB6aTuga aTpo^ My^HTHH u^nocnaHumuHu onurn öupranHRga MaxcynoT TaHHapxuHu KaMaftumura xu3MaT ^unagu.

1-pacM. CyHtuft Kacannamupum MaftgoHuga capu^ 3aHr Kacannurura HugaMnu HaBnapHH TaHnam. 2020 ftun

Myannu^nap TOMOHugaH capu^ 3aHr Kacannurura HugaMnu HaB HaMyHanap cytHuft Kacannamupum MaftgoHHacuga 6ax,onaHu6 HugaMnu goHop nuHuanap TaHna6 onuHu6 ceneKu,ua ^apaeHura TaBcua этнnгaн [5]. Tag^u^oT HaTu^anapuga HaB HaMyHanapHuHr capu^ 3aHr Kacannurura Typnu xungaru HugaMnunuK Tatcupu KyjaTungu.Ta^p^aga ypraHunraH HaB HaMyHanapHuHr capu^ 3aHr Kacannurura HugaMnunuK gapa^acu 6yftuHa MatnyMoTnap 1-pacMga KenTupunraH. Ta^pu6aga 6yrgoftHu capu^ 3aHr Kacannurura HugaMnunuru Ba 6epнnyвнaнnнrн 4 rypyx,ra 6ynu6 ypraHungu. HaMyHanapHuHr 5 ^ou3 ^ucmu capu^ 3aHr Kacannurura ro^opu gapa^aga HugaMnu (R-10MR) экaнnнгн aHu^naHgu.

2-pacM. Tag^u^oraapga ypraHunraH HaMyHanapHuHr capu^ 3aHr Kacannurura

HugaMnunuK gapa^acu.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1300-1304

63 та яъни 18 фоиз нав намуналар уртача чидамлилик (10MR-50MR) реакциясини намойиш этган булса 278 та нав намуналарда сариц занг касаллигига уртача (30MS-50MS) ва кучли (50S-100S) даражада касалланганлиги кузатилди.

Олиб борилган тажриба натижаларига кура, касалликларга чидамлилик даражаси буйича танлаб олинган нав ва намуналарнинг униб чициш-бошоцлаш 164170 кунни, вегетация даври 214-220 кунни ташкил цилган булса, бошоцлаш-пишиш даври 45-54 кун оралигида булганлиги аницланди. Тажрирбада танлаб олинган нав ва намуналар орасида цисца униб чициш-бошоцлаш даврига эга булган нав ва намуналар 4WON-IR-257/5/YMH/HYS//HYS/TUR3055/3/DGA/4/VPM/MOS/6/Babaga-3 намунаси униб чициш-бошоцлаш даври 164 кун, вегетация даври 214 кун бошоцлаш-пишиш даври 52 кунни ташкил цилган булса,

ID800994.W/VEE/4/KVZ/CUT75/3/YMH//61.1523/DRC/6/AKULA/5/GOV/AZ//MUS/3/ DODO/4/BOW намунаси униб чициш-бошоцлаш 165 кунни, вегетация дари 216 кунни, бошоцлашдан пишигача булган кун эса 51 кунни ташкил этди.

Маълумки сугориладиган майдонларда бугдойнинг ётиб цолишга чидамли намуналарини танлаш мухим курсаткичлардан хисобланади. Тажрибада урганилган нав ва намуналарнинг усимликлар буйи 80,0 см.дан 105 см.гача булганлиги аницланди. Усимликларнинг буйи 90-100 см оралигида 160 та намуна, 101-110 см оралигида 38 та намуна, 110 см.дан юцори булган 1 та намуна, цолган барча 161 та намуна 90 см.дан паст эканлиги кузатилди. Тажриба натижаларига кура, хосилдорлик курсаткичлари танлаб олинган нав ва намуналарда 36 ц/га дан 59,5 ц/га оралигида булганлиги аницланди. Андоза Гром навида 45,3 ц/га ни ташкил цилган булса, энг юцори хосилдорликни SHI#4414/CR0WS7/GKSAGVARI/CA8055/6/4W0N-IR-257/5/YMH/HYS//HYS/TUR3055/3/DGA /4/VPM/MOS намунаси 59,5 ц/га ни ташкил цилганлиги аницланди.

Бугдойнинг 1000 та дон вазнининг ва шаффофлик курсаткичларининг юцори булиши ун чицими, оцсил ва клейковина мицдорлари ва сифатига ижобий таъсир курсатиши тажрибаларда аницланган. Шунингдек доннинг цаттицлиги ёки зичлиги цанча юцори булса нонбоплик сифатининг янада яхшиланишига олиб келади. Бизнинг утказган дала тажарибаларимизда урганилган намуналарда 1000 та дон вазни 35.8 гр дан 44.2 гр гача, дон шаффофлик курсаткичлари 78 фоиздан 91 фоизни ташкил этди. Дон вазни ва шаффофлик курсаткичлари юцори булган навларни махсулдорлик курсаткичларини кенгроц урганиш мацсадида келгуси йил учун танлаш ишлари утказилди.

ХУЛОСА

Махаллий шароитга яхши мослашган янги юмшоц бугдой навларини яратишда сариц занг касаллигига чидамли, эртапишар, ётиб цолишга чидамли юцори

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1300-1304

хосилдорликга эга булган намуналарни танлаш ва келгуси селекция ишларида донорлар сифатида фойдаланиш мацсадида 28 та янги намуналар назорат нав синови кучатзорига экиш учун тавсия цилинди. Шунингдек ушбу нав намуналардан келгусида нав яратишда ота-оналик шаклида фойдаланиш учун хам тадцицотлар фойдаланилади.

REFERENCES

1. Johnson, R. 1981. Durable disease resistance. In J.F. Jenkyn & R.T. Plumb, eds. Strategies for control of cereal diseases, p. 55-63. Oxford, UK, Blackwell.

2. International Grains Council [IGC] (2020). World Grain Statistics 2016. Available: https://www.igc.int/en/subscriptions/subscription.aspx (accessed May 21, 2020).

3. Rust deseases of wheat: concepts and methods of disease managment. Roelfs A.P, Singh R.P and Saari E.E 1992.. р.45

4. Ziyaev Z, R. Sharma, Morgounov A, Amanov A, Ziyadullaev Z, Khalikulov Z, Alikulov S "Improving Wheat Stripe Rust Resistance in Central Asia and the Caucasus" . BGRI 2010 Technical Workshop Oral Presentations Full Papers and Abstracts. May 30 - 31, 2010, St Petersburg, Russia.

5. Z.M. Ziyaev, A.A. Amanov, A.I. Morgounov, O.A. Amanov and R.C. Sharma (2015) Breeding strategies towards to decreasing stripe rust epidemics in Uzbekistan. Borlaug Global Rust Initiative Technical Workshop. September 17-20, 2015. Sydney, Australia. Published online.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.