Научная статья на тему 'Юмшоқ буғдойда ўтказилган оддий ва мураккаб дурагайлаш ишлари натижалари'

Юмшоқ буғдойда ўтказилган оддий ва мураккаб дурагайлаш ишлари натижалари Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
117
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
юмшоқ буғдой / нав / тизма / дурагай / оддий дурагайлаш / бекросс дурагайлаш / топкросс дурагайлаш / қўш дурагайлаш. / bread wheat / variety / line / hybrid / simple crosses / back crosses / top crosses / double crosses.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Дилмуродов Шерзод Дилмуродович, Зиядуллаев Зохиджон Файзуллаевич

Ушбу тадқиқотда юмшоқ буғдойнинг турли экотипларга мансуб бўлган нав ва тизмалари иштирокида оддий ва мураккаб дурагайлаш ишлари олиб борилган. Дурагайлаш натижасида олинган дурагай авлодларида донлар ҳосил бўлиш самарадорлиги аниқланган. Мақсадга мувофиқ янги навлар яратишда дурагайлаш усуллари самарадорлиги ва донор навлар белги ҳусусиятларини эътиборга олиш ишлари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESULTS OF SIMPLE AND COMPLEX HYBRID WORKS CARRIED OUT ON BREAD WHEAT

This article presents data on the work of simple and complex hybridization involving varieties and lines of common wheat belonging to different ecotypes. Based on the results of hybridization, the resulting hybrid generation determined the efficiency of grain formation. It also talks about the effectiveness of hybridization methods in creating new varieties and about paying attention to the properties of donor varieties.

Текст научной работы на тему «Юмшоқ буғдойда ўтказилган оддий ва мураккаб дурагайлаш ишлари натижалари»

ЮМШОЦ БУГДОЙДА УТКАЗИЛГАН ОДДИЙ ВА МУРАККАБ ДУРАГАЙЛАШ ИШЛАРИ НАТИЖАЛАРИ

Дилмуродов Шерзод Дилмуродович Зиядуллаев Зохиджон Файзуллаевич

Дон ва дуккакли экинлар илмий тадцицот институты

Ушбу тад;ик;отда юмшок; бугдойнинг турли экотипларга мансуб булган нав ва тизмалари иштирокида оддий ва мураккаб дурагайлаш ишлари олиб борилган. Дурагайлаш натижасида олинган дурагай авлодларида донлар хосил булиш самарадорлиги ани;ланган. Ма;садга мувофик; янги навлар яратишда дурагайлаш усуллари самарадорлиги ва донор навлар белги хусусиятларини эътиборга олиш ишлари ха;ида суз юритилган.

Калит сузлар: юмшок; бугдой, нав, тизма, дурагай, оддий дурагайлаш, бекросс дурагайлаш, топкросс дурагайлаш, куш дурагайлаш.

РЕЗУЛЬТАТЫ ПРОСТЫХ И СЛОЖНЫХ ГИБРИДНЫХ РАБОТ ПРОВОДИМЫХ НА

МЯГКИХ ПШЕНИЦАХ

В даной статье приведены данные проведённых работ простой и сложной гибридизации с привлечением сортов и линий мягкой пшеницы принадлежащие различным экотипам. По итогам гибридизации у полученого гибридного поколения определилась эффективность формирования зёрен. Так же говорится о эффективности методов гибридимзации при создании новых сортов и о уделении внимания на свойства сортов доноров.

Ключевые слова: мягкая пшеница, сорт, гибрид, линия, простые скрещивание, бекросс, топкросс, двойные скрещивание.

RESULTS OF SIMPLE AND COMPLEX HYBRID WORKS CARRIED OUT ON BREAD

WHEAT

This article presents data on the work of simple and complex hybridization involving varieties and lines of common wheat belonging to different ecotypes. Based on the results of hybridization, the resulting hybrid generation determined the efficiency of grain formation. It also talks about the effectiveness of hybridization methods in creating new varieties and about paying attention to the properties of donor varieties.

Key words: bread wheat, variety, line, hybrid, simple crosses, back crosses, top crosses, double crosses.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10027

Дунёда ахоли сонининг ортиб бориши билан бир каторда нон ва ун махсулотларига булган талабнинг ортиб бориши билан бирга унинг сифатига булган эхтиёж хам ортиб бормокда. Бу муаммони селекция ишлари натижасида хосилдор ва дон сифати ю;ори навлар яратиш билан бартараф этиш мумкин.

Кишлок; хужалик экинларидан хар йили ю;ори ва сифатли хосил олиб, ахолини эртанги ёки йил давомида мул-кул ози;-ов;ат махсулотлари, саноатни эса хом ашё билан етарли даражада таъминлашда муайян шароитнинг, дехкончилик талабларига мос келадиган серхосил нав (дурагай)лар яратиш хамда уларни хужаликларга кенг жорий этиш катта рол уйнайди. Танлаб олинган донор нав ва намуналардан

фойдаланиб турли йуналишда дурагайлаш утказиш ва дурагай ашёлар яратиш, селекцияга янги дурагай ашёлар етказиб бериш селекционер олимлар олдидаги долзарб вазифалардан бири хисобланади.

Хозирги пайтда республиканинг сугориладиган ерларида экиш учун кузги юмшо; бугдойнинг янги навлари ю;ори хосилдорлик хусусиятига эга булсада, уларда таш;и мухитнинг но;улай шароитлари таъсирида йиллар буйича бир маромда хосил бермаслиги ва дон сифатининг пастлиги кузатилмо;да. Шу сабабли хосилдор ва дон сифати ю;ори булган янги навларни яратиш долзарб вазифалардан биридир. Шунингдек Республикамизнинг сугориладиган майдонлари учун хар бир вилоятнинг тупро;-и;лим шароитига мос навларни яратиш ва танлаш хамда уларни ишлаб чи;аришга жорий этиш лозим. Бунинг учун жахон коллекция намуналари хамда махаллий навлардан фойдаланиб ма;садли чатиштириш утказиш, юмшо; бугдойнинг занг касалликларига, исси;лик, ;ургок;чилик, гармсел, шурга чидамли, хосилдор ва дон сифат курсакичлари ю;ори булган дурагай авлодларини яратиш долзарб масала булиб ;олмо;да.

М.М.Якубцинер ва бош;аларнинг маълумоти буйича ТгШсыш Ь. туркумининг 28 та тури мавжуд. Улар туртта генетик гурухга булинади: диплоид, тетраплоид, гексаплоид ва октоплоид турлар [1].

Узбекистонда ;адимда дех;ончиликнинг гуллаб яшнаган жойи хозирги Фаргона водийсининг Чуст вохаси хисобланиб, бу ерларда дех;ончилик айни;са бронза даврида яхши ривожланган (Лавронов 1969) [2]. Бу ривожланиш эрамизгача булган биринчи минг йилликнинг бошларига тугри келади. Г.А.Лавроновнинг (1969) ёзишича Н.В.Покровский юмшо; бугдойнинг 44 та тур хилларини ани;лаб берди. Булардан энг куп учрайдиганлари ;уйидагилардир: §гаесиш, erithrospermum eritroleucon, Гегги§1пеиш, meridionale, pseudoшeгidionale, hostianuш, pseudo-hostianuш, baгbaгossa, pseudo-barbarossa, tuгcicuш, pseudo-tuгcicuш, ва бош;алар.

М.Умарова тад;и;отларида келтирилган маълумотларга кура, Урта Осиё T.aestivuш ва T.coшpactuш тур хиллари куплиги билан Олд Осиё ва жануби-гарбий Осиёдан олдинда туради. Урта Осиёда табиий холда бугдойнинг 9 турига мансуб 263 хили учрайди, жумладан T.aestivuш, T.coшpactuш, T.durum, T.tuгgiduш, T.tuгanicuш, T.polonicuш, T.dicoccuш, T.spelta, T.jakubzineгi. Бу бугдой турлари ичида T.turanicum бошогининг йириклиги ёки 1000 та донининг вазни ва доннинг технологик сифати буйича алохида ахамият касб этади. Турон бугдойи (T.turanicum) га мансуб навлар ;адимдан Узбекистон, Туркманистон, Тожикистон, Козогистон, Киргизистон, Догистон, Покистон, Эрон, Иро;, Сурия, Туркия давлатлари худудида экилиб келинган. Узбекистонда турон бугдойининг Мисри бугдой, Лайлак богары, Сары-Туя-Тыш, Туя-Тыш, Пайгамбар бугдой навлари экилганлиги маълум [3].

Тажрибалар Каш;адарё вилоятининг Карши тумани Я.Омонов ММТП худудида жойлашган ДДЭИТИ Каш;адарё филиали тажриба даласида олиб борилди. Дурагайлаш ишларини олиб боришда юмшо; бугдойнинг 100 та донор навларидан фойдаланилди.

Дурагайлаш схемаси ;уйидагича куринишда олинди:

Оддий дурагайлаш: А х Б -«-»• АБ ^1)

Мураккаб дурагайлаш: АБ (р1) х С АБС ^1)

Куш дурагайлаш: АБ ^1) х СД АБСД (р1)

Дурагайлаш кучатзоридаги нав ва намуналардан фойдаланиб, ;имматли хусусиятларини инобатга олган холда дурагай комбинациялар жадвали тузиб чи;илди. Дурагайлаш ишлари турли хил дурагайлаш усулларидан фойдаланилди. Оддий чатиштириш, Бекросс, Топкросс, Куш дурагайлаш, 3 ва 4 хил навлар иштирокида мураккаб чатиштириш ишлари утказилди.

1-жадвал

Утказилган оддий чатиштиришларда олинган натижалар

(Карши, 2019 йил.

№ Комбинациялар Чатиштирилган бошоклар сони, дона Сана Таёрланган гуллар сони Олинган донлар сони

9 3 Гулларни бичиш Чанглатиш Дона %

1 Эгизио x Сарбон 2 1 апр 04.апр 60 22 37

2 Рапсодия x Сарбон 2 1 апр 04.апр 60 45 75

3 Антоновка x Юксалиш 2 1 апр 04.апр 60 44 73

4 Sel from Turkey (Akm)-P-263 x Гром 2 1 апр 04.апр 60 6 10

5 Куялник x AXE/TOSUNBEY 2 1 апр 04.апр 60 41 68

б Таня x WHEAR//INQALAB 91*2/TUKURU/3/PYN/BA U//ATTILA 2 1 апр 04.апр 60 54 90

7 Рапсодия x Турон 2 1 апр 04.апр 60 45 75

8 Бунёдкор x Сарбон 2 1 апр 04.апр 60 15 25

9 Безостая-1 x AXE/TOSUNBEY 2 1 апр 04.апр 60 34 57

10 Таня x AXE/TOSUNBEY 2 1 апр 04.апр 60 39 65

11 Омад/Шукрона x Sel from Turkey (Akm)-P-271 2 4 апр 07.апр 60 33 55

12 Омад/Шукрона x Бунёдкор/Яксарт//Болог на/3/Андижон-4/Бунёдкор//Омад/Х,исор ак 2 4 апр 07.апр 60 26 43

13 Бунёдкор/Бологна//Кеш-2016 x Бунёдкор 2 4 апр 07.апр 60 30 50

14 Бунёдкор/Бологна//Кеш-2016 x Sel from Turkey (Akm)-P-263 2 4 апр 07.апр 60 32 53

15 Заррин/Кеш-2016 x Sel from Turkey (Akm)-P-275 2 4 апр 07.апр 60 28 47

16 Бунёдкор/Бологна//Шукрона x Бунёдкор/Бологна 2 4 апр 07.апр 60 28 47

17 Бунёдкор/Бологна//Шукрона x Sel from Turkey (Akm)-P-263 2 4 апр 07.апр 60 15 25

18 Жайхун/Бунёдкор x Яксарт/Крошка//Х,исорак /3/Бунёдкор/4/Бунёдкор 2 4 апр 07.апр 60 32 53

19 Жайхун/Бунёдкор x Sel from Turkey (Akm)-P-270 2 4 апр 07.апр 60 46 77

20 Заррин/Бунёдкор x Бунёдкор 2 5 апр 08.апр 60 20 33

21 Заррин/Бунёдкор x Sel from Turkey (Akm)-P-271 2 5 апр 08.апр 60 42 70

22 Жайхун/Кеш-2016 x Sel from Turkey (Akm)-P-270 2 5 апр 08.апр 60 39 65

23 Жайхун/Кеш-2016 x Жайхун 2 5 апр 08.апр 60 24 40

24 SAULESKU #44/TR810200//IZGI/3/FозFо н x FозFон 2 5 апр 08.апр 60 13 22

25 SAULESKU #44/TR810200//IZGI/3/FозFо н x Sel from Turkey (Akm)-P-275 2 5 апр 08.апр 60 29 48

26 Бунёдкор/Бологна//FозFо н x Эгизио/Шукрона//FозFо н 2 5 апр 08.апр 60 13 22

27 Бунёдкор/Бологна//Бунёдкор x Бологна 2 5 апр 08.апр 60 21 35

28 Чиллаки/Шукрона x Sel from Turkey (Akm)-P-265 2 5 апр 08.апр 60 28 47

29 Чиллаки/FозFон x Sel from Turkey (Akm)-P-266 2 5 апр 08.апр 60 6 10

30 Заррин/Шукрона x Sel from Turkey (Akm)-P-275 2 5 апр 08.апр 60 44 73

Тад;и;от доирасида 60 та комбинацияда оддий чатиштириш ишлари утказилди. Бунёдкор/WHEAR/^NQALAB 91*2/TUKURU/3/PYN/BAU// ATTILA дурагай комбинациясида 93 фоиз дурагай донлар олишга эришилган булса, Туркистон/Юксалиш дурагай комбинациясида 17 фоиз дурагай донлар олишга эришилди. Дурагайлашда турли экотипларга мансуб, келиб чи;иши узо; формалардан фойдаланилди.

Куп навлар иштирокида дурагайлаш ишлари утказилганда турли хил хусусиятларига кура, донор навлар сифатида танлаб олинган навлар йиллар давомида мураккаб чатиштириш ;илиб борилди. Ю;орида келтирилган 4 та навлар иштирокидаги чатиштириш ишлари 3 йил давомидаги ишлар натижасидир. Ушбу йуналиш буйича 28 та комбинацияда дурагайлаш ишлари утказилди ва дурагай дон олишга эришилди. Жорий йилги мураккаб дурагайлаш ишларида Топкросс ва Бекросс дурагайлаш натижасида олинган F i авлодлардан фойдаланилди.

Топкросс дурагайлаш Fi дурагай кучатзорларида утказилди. Махсулдорлиги ва гетерозис ю;ори булган дурагайларда 12 та комбинацияда чатиштириш ишлари олиб борилиб, дурагай дон олишга эришилди.

Тад;и;от доирасида бекросс дурагайлаш ишлари хам утказилди. F i дурагай авлодлари туйинтирувчи ота ва она шакл билан узаро чатиштирилиб, янги дарагай авлодлар яратилди.

Дурагайлаш учун усимликларни гулларини бичиш ишлари (чангчиларини олиб ташлаш) апрель ойининг 1 кунидан бошланди ва 5 апрел куни тугалланди. Дурагайлашга тайёрланган усимликларни чанглатиш 3 кундан сунг бошланди ва апрел ойининг 8 кунида нихоясига етди. Дурагайлашда хар бир комбинация учун она усимликларнинг 2 дона бошогидан фойдаланилди. Х,ар бир бошо;дан 30 тадан дон урни (тугунчалар) ;олдирилди. Чатиштириш утказилган 220 комбинациянинг 120 тасида дурагай дон олишга эришилди. Жорий йилда ёгингарчиликлар куп булганлиги ва хаво хароратининг бироз пастлиги сабабли дурагай комбинацияларда донлар шаклланиши камайди. Олинган донлар асосан яхши тулишган ва муртаклари меъёрда ривожланганлиги кузатилди.

Тад;и;от давомида юмшо; бугдойнинг янги навларини яратиш ма;садида турли дурагайлаш усулларидан фойдаланилди.

Тад;и;от доирасида жорий йилда юмшо; бугдойнинг 120 та камбинациядаги дурагай авлодлари яратилди. Бунинг учун 2016-2018 йиллар олиб борилган лойихалар доирасида исси;лик, ;урго;чилик, занг касалликларига чидамли хосилдор ва дон сифат курсаткичлари ю;ори деб топилган нав ва намуналардан донорлар сифатида фойдаланилди. Чатиштириш ишларига юмшо; бугдойнинг жахон коллекция намуналари ва махаллий навлар жалб ;илинди.

Чатиштирилган комбинацияларда дурагай донлар хосил булиши 6 тадан 59 тагача булганлиги ани;ланди. Бу курсаткич фоиз хисобида 10-98 фоизни ташкил ;илганлиги кузатилди.

Тажриба натижаларига кура, 2 та комбинацияда дурагай донлар хосил булиши кам булиб 10 фоизни ташкил этди. Энг ю;ори дурагай донлар олиниши 4 та комбинацияда кузатилиб уларда 93-98 фоиз дурагай донлар олишга эришилди. Тажрибада Гром/WHEAR//INQALAB 91*2/TUKURU/3/PYN/BAU//ATTILA,

Краснодарская-99/AXE/TOSUNBEY, каби комбинацияларда 97 - 98 фоиз дурагай донлар олишга эришилди. Олинган дурагай донлар келгуси йили ота она усимликлар билан ёнма ён ;илиб экилади ва селекцион курсаткичлари буйича бахоланиб танлаш ишлари давом эттирилади.

АДАБИЁТЛАР:

1 Якубцинер М.М. "Оценка засухоустойчивости мировой коллекции яровой пшенице". -Москва. Колос. 1970, -С. 44 - 55.

2. ^aBp0H0B r.A. "Пmeннцa b Y36eKucTaHe". -TamKeHT. 1969 r. -C. 34.

3. YMapoBa M. "Y36eKHCTOHHH cyFopuAaguraH ep^apuga roMmo; Ba rçaTTu; 6yFgoïï ce^^u^cu yHyH 6om^aHFHH MaHÔa apaTum". HoM3og^HK gнcœpтaцнflcн. TomKeHT. 2008 H. -E. 23 - 28.

4. Mefi^ueB AKMaA XymBa^TOBHH, Eo^rçueB 3oxug TomTeMupoBHH. ^aHyôuïï MHHTa^a^ap mapouTuga rçaTTu; ôyFgoÏÏHuHr goH cu^ara ro;opu 6y^raH TH3Ma^apuHH TaHAam / / Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

5. ^RAMypogoB fflep3og ^uAMypogoBuH. KMmo; ôyFgoÏÏHuHr Ma^a^^ufi Maxcy^gop Tu3Ma^apu ce^^u^cu // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

6 ^u^MypogoB fflep3og ^uAMypogoBuH, EoHcyHoB Hyp3og EeKMypogoBuH. Pa;o6aT^u HaBcuHam KyHaT3opuga roMmo; ôyFgoÏÏHuHr 6uoMeTpuK кypcaткннAapннн ypraHum / / Life Sciences and Agriculture. 2020. № 1. 7. A6gya3uMoB AKÔap MyxTopoBuH, Ba^oeBa MaBAyga Eo6oMypogoBHa. YcyBHu 6om;apyBHu BocuTa (6нocтнмyAнтop) AapHuHr Ky3ru 6yFgoïï gacT^aÔKu 6uoMeTpuK KypcaTKuHAapura Ta^cupu // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

8 3ungyAAaeB 3oxug^»H Oafi3yAAaeBuH, A6gya3uMoB AKÔap MyxTopoBuH. Eaxppru 6yFgofi HaBAapuga 6omo; yAHaMAapu // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

9. Y3a;oB FyroM^oH 0;6yTaeBuH. Ky3ru ôyFgoÏÏHu pecypcTe^aMKop TexHo^orua acocuga eтнmтнpнAнmннннг goH ^ocuAgopAurura Ta^cupu // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

10. Xa3paTKy^oBa fflaxHo3a YcMoHoBHa, ToFaeBa Xo^uga Pa^a6oBHa. Ky3ru roMmo; 6yFgofi HaB Ba T^Ma^apuHuHr uccuK^uKKa 6apgomAHAHгннн 6ax,oAam // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.