Научная статья на тему 'ВЫБОР ИСТОЧНИКОВ, УСТОЙЧИВЫХ К ЗАБОЛЕВАНИЯМ ЖЕЛТОЙ И БУРОЙ РЖАВЧИНЫ В СЕЛЕКЦИИ ОСЕННЕЙ ПШЕНИЦЫ'

ВЫБОР ИСТОЧНИКОВ, УСТОЙЧИВЫХ К ЗАБОЛЕВАНИЯМ ЖЕЛТОЙ И БУРОЙ РЖАВЧИНЫ В СЕЛЕКЦИИ ОСЕННЕЙ ПШЕНИЦЫ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
58
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЕЛЕКЦИЯ / ЖЕЛТАЯ РЖАВЧИНА / БУРАЯ РЖАВЧИНА / МУЧНАЯ РОСА / РАЗНОВИДНОСТИ И ОБРАЗЦЫ / SELECTION / YELLOW RUST / BROWN RUST / FLOUR-DEW / VARIETY AND SPECIMENS / САРИқ ЗАНГ / қўНғИР ЗАНГ / УН-ШУДИРИНГ / НАВ ВА НАМУНАЛАР

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Мусирманов Дилшод Есиргапович, Алиқулов Сафар Менглиқулович, Бекмирзаев Фарход Хурсанович

Мақолада занг касалликлари билан ишловчи сунъий касаллантириш майдончасида, ҳалқаро илмий марказлар орқали четдан келтирилган нав ва линияларнинг сариқ ва қўнғир занг касалликларга чидамлилигини баҳолаш асосида, юқори чидамлилик хусусиятига эга бирламчи манбаларни танлаш олиш бўйича натижалар намоён қилинган.В статье представлены результаты выбора первоисточников с высокой устойчивостью к болезням желтой и бурой ржавчины на основе оценки устойчивости импортных сортов и линий к желтой и бурой ржавчине в области искусственного заражения болезнями ржавчины.The article presents the results of the selection of primary sources with high resistance properties on the basis of evaluation of resistance to yellow and brown rust diseases of imported varieties and lines in the field of artificial disease with rust, through international scientific centers

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ВЫБОР ИСТОЧНИКОВ, УСТОЙЧИВЫХ К ЗАБОЛЕВАНИЯМ ЖЕЛТОЙ И БУРОЙ РЖАВЧИНЫ В СЕЛЕКЦИИ ОСЕННЕЙ ПШЕНИЦЫ»

DOI: 10.24411/2181- 0761/2021-10021

УДК: 652.33

ВЫБОР ИСТОЧНИКОВ, УСТОЙЧИВЫХ К ЗАБОЛЕВАНИЯМ ЖЕЛТОЙ И БУРОЙ РЖАВЧИНЫ В СЕЛЕКЦИИ ОСЕННЕЙ ПШЕНИЦЫ

Мусирманов Дилшод Есиргапович Алицулов Сафар Менглицулович Бекмирзаев Фарход Хурсанович

Научно-исследовательский институт генетических ресурсов растений

В статье представлены результаты выбора первоисточников с высокой устойчивостью к болезням желтой и бурой ржавчины на основе оценки устойчивости импортных сортов и линий к желтой и бурой ржавчине в области искусственного заражения болезнями ржавчины.

Ключевые слова: селекция, желтая ржавчина, бурая ржавчина, мучная роса, разновидности и образцы.

КУЗГИ БУFДОЙ СЕЛЕКЦИЯСИДА САРИЦ ВА ЦУ^ИР ЗАНГ КАСАЛЛИКЛАР ЧИДАМЛИ

МАНБАЛАРНИ ТАНЛАШ

Ма;олада занг касалликлари билан ишловчи сунъий касаллантириш майдончасида, х,ал;аро илмий марказлар оркали четдан келтирилган нав ва линияларнинг сари; ва кунгир занг касалликларга чидамлилигини бах,олаш асосида, ю;ори чидамлилик хусусиятига эга бирламчи манбаларни танлаш олиш буйича натижалар намоён килинган.

Калит сузлар: селекция, сари; занг, кунгир занг, ун-шудиринг, нав ва намуналар.

SELECTION OF SOURCES RESISTANT TO YELLOW AND BROWN RUST DISEASES IN THE

AUTUMN WHEAT BREEDING

The article presents the results of the selection of primary sources with high resistance properties on the basis of evaluation of resistance to yellow and brown rust diseases of imported varieties and lines in the field of artificial disease with rust, through international scientific centers

Key words: selection, yellow rust, brown rust, flour-dew, variety and specimens.

Галла етиштиришда х,ар йили экинлар х,осилининг уртача 20-30 фоизини, баъзан ундан х,ам куп кисмини касалликлар йукотади ёки мах,сулот сифатига жиддий таъсир утказади. Россия мамлакатида эса бугдой касалликларидан йукотиладиган х,осил уртача 14 % ни ташкил этади [3; 34-40-б.]. Шунинг учун касалликларга чидамли

навларни яратиш селекциянинг асосий вазифаларидан бири булиб келмокда. Селекция материалига бах,о беришда усимликларнинг иммунитетига эътибор берилади.

Олимларнинг такидлашича галла экинларида сарик; занг касаллигининг зарари натижасида, дунё буйича йилига

20 млн. тонна х,осил йуцотилиши кузатилмоцда [2; 475-481-6.].

Занг касаллиги галла экинларида энг куп тарцалган булиб, нав ва линияларнинг бу касалликка чидамлилиги, усимликларнинг

морфологик ва физиологик хоссаларига боглицдир. Экинларнинг туксиз, мумсимон губор билан цопланган навлари занг касаллигига чидамли булади. Барг эпидермисининг хужайра деворчалари цалин, барг юзасида огизчалар камроц булган бугдой навлари бу касалликка анча чидамли хисобланади.

Узбекистон Республикаси

Вазирлар Махкамасининг баённомасига асосан 2011 йилдан бошлаб Усимликлар генетик ресурслари илмий-тадцицот институтидаги занг касалликлар билан ишловчи сунъий касаллантириш майдончаси ташкил этилган булиб, селекция жараёнларида урганилаётган нав ва линияларнинг занг касалликларга чидамлилик даражаси урганилмоцда.

Тадцицотлар давомида занг касалликлари билан ишловчи суъний касаллантириш майдончасида "Халцаро кузги бугдойни яхшилаш" (1ШШ1Р) дастури асосида келтирилган сугориладиган майдонлар учун кузги юмшоц бугдойнинг 208 та х,амда Американинг Канзас университети билан хамкорликда куп йиллик бугдойнинг 40 дан ортиц нав ва линиялари олиб келиниб, дала шароитида занг касалликлар билан ишловчи суъний касаллантириш майдончасида сариц ва цунгир занг касалликларга чидамлилиги бах,оланди.

Тажрибаларни экиш октябрь ойининг 1-2 ун кунлигида амалга оширилди. Нав намуналар коллекция кучатзорида 1м2 майдончаларда, уруг меъёри 350 дона х,исобида экилди. Майдончалар орасидаги масофа 20 см. Инфекцион фон х,осил цилиш учун эса

стандарт сифатида цабул цилинган касалликларга чидамсиз навлардан фойдаланилди. Агротехник тадбирлар "Лалмикорликда дехццончилик илмий тадцицот институти" (1994) (х,озирда ДДЭИТИ Галлаорол илмий-тажриба станцияси) томонидан ишлаб чицилган услублар асосида, касаллик цузгатувчи замбуруг споралари Дон Дуккакли экинлар илмий тадцицот институти Кашцадарё филиалининг занг касалликлари билан ишловчи лабораториясидан олинди ва урганилаётган намуналарни

инокуляция цилиш учун шароит яратилди. Бунда х,ар йили сариц ва цунгир занг споралари йигиб вакумда сацланиб, споралар замбуруг ривожланиши учун цулай булган шароитда касалликка ута чидамсиз булган навини инокуляция цилиш йули билан инфекцион фон пайдо цилинди. Сунъий касаллантириш майдончаси ташкил этиш, умум цабул цилинган услуб буйича олиб борилди, бунда касаллантириш феврал ойининг охирги ва мартнинг биринчи декадасида, тунги х,аво х,арорати 9-110С, намлик 100% шароитда утказилди. Кунгир занг касаллиги спораларини инокуляция цилиш ишлари апрель ойининг биринчи ва иккинчи декадасида амалга оширилди. Занг касалликларга чидамлилигини дала шароитида бах,олаш modified Cobb шкаласи ёрдамида фоизда бах,оланди, (0-100% Peterson ва бошцалар. 1948) ва навларнинг гиперсезувчанлиги Roelfs (1992) услуби буйича белгилаб борилди.

Усимликларнинг сариц ва цунгир занг касалликларга чидамлилиги тегишли шкалалар ёрдамида барг юзасининг зарарланган цисмига цараб фоиз х,исобида бах,оланди. Занг касалликлари билан ишловчи сунъий касаллантириш майдончасини ташкил этиш учун ёмгирлатиб сугориш масламаси урнатилди. Сариц занг

касаллиги споралари билан инокуляция ;илиш феврал ойининг охири, март ойининг биринчи декадасига тугри келди, и;лим шароити тунги х,аво х,арорати 9-110С, намлик 80-100% шароитда ёгингарчиликдан кейин утказилди. Кунгир занг касаллиги спораларини инокуляция ;илиш эса апрель ойининг биринчи ва иккинчи декадасида куннинг кечги ва;ти амалга оширилди. Занг касаллиги замбуруги спораларининг аралашмаси

усимликларга пуркашдан 2-3 соат олдин тайёрланиб инокуляция утказилди. Сунъий касаллантириш майдончасини инокуляция ;илиш давомида намликни оптемал меъёрда са;лаб туриш учун сугориш тадбирлари амалга оширилди.

Хавонинг нисбий намлигини ошириш учун касаллик ю;тирилаётган усимликларнинг усти полиэтилен плёнкадан ясалган мосламалар билан 34 соат беркитиб куйилди.

Нав ва линияларнинг занг касалликларга чидамлилигини бах,олаш, чидамсиз нав сифатида экилган

Нав ва намуналарнинг занг касал

навларда касаллантириш 70-80 фоиздан ошгандан сунг дастлабки бах,олаш утказилди, кейинги бах,олаш оратиги 10 кундан сунг амалга оширилди.

Тад;и;отлар давомида

урганилаётган куп йиллик бугдой линиялари сари; ва кунгир занг касаллигининг энг куп таркалган турларига чидамлилиги бах,оланди. Андоза нав сифатида бир йиллик юмшо; бугдойнинг Безостая навидан фойдаланилди. Тад;и;от натижаларига кура андоза Безостая навида сари; занг касаллиги билан касалланиш 80 фоизни ташкил этган булса, кунгир занг касаллиги билан 40 фоизгача касалланганлиги кузатилди. Сарик ва кунгир занг касалликларга

чидамлилиги буйича танлаб олинган линияларда касалланиш белгилари факатгина битта WHEAT-AGROPYRON PONTICUM PARTIAL AMPHIPLOID1 линиясида 10S фоизгача касалланган булса, колган барча линияларда касаллик белгилари кузатилмади.

1 жадвал арга чидамлилигини ба^олаш

№ Нав ва линиялар. Сарик; занг, % Ку^ир занг, %

1 BEZOSTAYA (андоза) 80S 40S

2 TAM110/PI401201//JAG &2137/3/PI5200-54/4/PI401168/5/(TAM110/PI401201/JAG) &2137 0 R

3 (KEQIANG/NANDA2419)/AG.INTERMEDIUM//WHEAT2 R R

4 HEZUO#2/AG.INTERMEDIU... 0 0

5 WHEAT-AGROPYRON PONTICUM PARTIAL AMPHIPLOID1 10S R

6 WHEAT-AGROPYRON PONTICUM PARTIAL AMPHIPLOID2 R R

7 T.DURUM/AG.ELONGATUM R R

8 TH.INTERMEDIUM R R

9 PI634318/PI4146671 0 0

10 MADSEN//CHINESE SPRING/PI5317181 R R

11 VILMORIN 27*2/AG.INTERMEDIUM 0 R

12 TAM110/PI401201//JAG &21372 10MR R

Изо%: 0-ута чидамли, R - чидамли, MR - уртача чидамли, MS - уртача берилувчан, S - берилувчан.

YpraHH^raH ®3mh Kyn hh^hk öyFgoHHHHr 43 Ta HaB Ba .flHHHflcHgaH 36 Tacu capu; 3aHr Kaca^urura yTa HugaM^u ^HHHH^ap cu^araga TaH^aö o^HHgu.

fflyHHHrgeK ym6y fiu^ga HK^HM mapouTHHHHr cepëFHH Ke^umu HaTH^acuga TaöHHH mapoHTga yHmygupuHr Kaca^HrHHHHr

puBo^^aHumura O^H6 Ke^gu, HaTH^aga

HaB Ba HaMyHa^apHHHr Kaca^j

HaB Ba ^HHHH^apHH ymöy Kaca^HK 6u^aH Kaca^^aHum gapa^acuHH öa^o^amra hmkohhhthh ro3ara Ke^Tupgu. HaB Ba ^HHHH^apHHHr Kaca^^HK^apra HugaM^u 6y^raH MaHÖa^ap TaH^aö o^HHgu Ba ce^e^HA ^apaëHura ^a^ö K;H.flHHgH. AHgo3a Be30CTan HaBH yH mygupuHr Kaca^^uru öu^aH 20 ^OH3rana 3apap^aHraH^uru aHHK^aHgu.

2 madean

ra HHgaM^H^HrHHH 6ax,o.nam

№ HaB HOMH Capun; 3aHr, % K^yHFHp 3aHr, % yH- mygupuHr, %

1 Bezostaya 20MS R 30

2 MH^^aKH (CT) 80S 100S 20

3 2180*K/2163//?/3/W1062A*HVA114/W34106/HP 1731 R R 10

4 MERCATO//92.001E7.32.5/SLVS R R 0

5 ARESO/ROELFS F2007 R R 0

6 PANTHEON/BLUEGIL2/6/SERI.1B*2/3/KAUZ*2/BOW//KAUZ /4/PBW343*2/KUKUNA/5/WHEAR 10MR R 0

7 KS82W409/SPN//TAM106/TX78V3630/3/ADYR 10MR R 10

8 GAHAR//DUMBRAVITA/SPELTA2/3/BILLING(N566/OK94P59 7) R R 10

9 GAHAR//DUMBRAVITA/SPELTA2/3/BILLING(N566/OK94P59 7) R R 0

10 OSMANGAZI*3/3/CHIL//ALD/PVN/6/TAST/SPRW//ZAR/5/Y UANDONG 3/4/PPB868/CHRC/3/PYN//TAM101-/AMIGO R R 20

11 KS82142/PASTOR/3/ATTILA*2/PBW65*2//YANAC R R 0

12 PREMIO/WBLL1//BECARD #1 R R 0

13 F00429GP1/3/AGRI/NAC//ATTILA R R 10

14 ATTILA/2*PASTOR//YUMAI 29 20MR R 10

15 KS13DH002722 R R 20

16 KS13DH0030-32 R R 10

17 KS13DH0037-66 R R 0

18 KS13DH0039-99 10MR R 0

19 KS14DH0012-12 R R 0

20 GTP RADA 10MR R 0

Ma^^yMKH KeHHHru fiu^^apga MaM^aKaTHMH3HHHr cyropu^aguraH

ep^apuga экн^aётгaн Fa^a экнн^apнga 3aHr Kaca^^HK^apu Kyn^u puBo^^aHumu HaTH^acuga KaTTa 3apap Ke^TupMo;ga. fflyHHHr ynyH x,aM Kyn hh^hk öyFgofi HaB

Ba ^HHHH^apHHHr capu; Ba ;yHFup 3aHr Kaca^^HK^apura HugaM^H^uruHH

ypraHum acocufi Maca^a^apgaH öy^uö ^ucoö^aHagu.

Kyn hh^hk öyFgofi ^HHun^apuga Kaca^^HK^apra HugaM^u^HK xycycu^TH

юкори, ушбу линияларни селекция жараёнларига жалб килган х,олда, иклим шароитларга мослашган, х,осилдор, эртапишар, иссикликка чидамли аммо занг касалликларига чидамсиз булган бир йиллик юмшок бугдой навлари билан чатиштириш асосида дурагай авлодлар олинмокда. Шунингдек "Халкаро кузги бугдойни яхшилаш" (IWWIP) дастури асосида келтирилган сугориладиган майдонлар учун 208 та нав ва линияларнинг эртапишарлик курсаткичи буйича ажралиб чиккан намуналарда, занг касалликларга х,амда ун-шудиринг касалликларга

чидамлилик даражаси бах,оланди.

Тадкикот натижаларига кура танлаб олинган нав ва линияларда касалланиш 10 фоиздан ошмаган манбалар танлаб олинди. Шунингдек ушбу йилда ёгингарчилик микдорининг май ойида уртача куп йилликка нисбатан юкори булиши тажриба далаларида занг касалликлар билан

биргаликда ун-шудиринг

касаллигининг х,ам кучли

ривожланишига олиб келди. Нав ва линиялар занг касалликларга х,амда ун-шудиринг касалликларга комплекис чидамлилик курсаткичига эга булган 16 та намуналар танлаб олинган булса, андоза навларда ун-шудиринг билан касалланиш даражаси 20-30 фоизни ташкил этди. Андоза навлар сифатида олинган Чиллаки навида сарик занг билан касаллашиш 80 фоиз, кунгир занг билан 100 фоиз, Безостая нави сарик занг балан касалланиш 20 фоизни ташкил этган булса, кунгир занг балан касалланиш

кузатилмади.Касалликларга чидамлилик курсаткичи буйича ажралиб чиккан манбалар селекция жараёнида ота-она шакллари сифатида фойдаланиш учун х,амда касалликларга чидамли янги навларни яратиш учун селекциянинг кейинги боскичларига утказилди.

АДАБИЁТЛАР:

1. Crumpaker D.W., Allradr R.W. A dialel cross analaysis of heading date in wheat Hilgardia 1962.

2. Kosina, P., Reynolds, M., Dixon, J. and Joshi, A. Stakeholder perception of wheat production constraints, capacity building needs, and research partnerships in developing countries. -Euphytica: 2007. - Р. 475-481.

3. Санин С.С. Защита пшеницы от болезней в современных интенсивных технологиях ее возделывания в центральном регионе России //

Зернобобовые и крупяные культуры. - Россия: 2013. - № 2. - С. 34-40.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.