Научная статья на тему 'ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРНИНГ ИҚТИСОДИЙ ЗАРАР КЕЛТИРИШ ВА ТАБИИЙ КУШАНДАЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИК ДАРАЖАЛАРИНИ АНИҚЛАШ'

ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРНИНГ ИҚТИСОДИЙ ЗАРАР КЕЛТИРИШ ВА ТАБИИЙ КУШАНДАЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИК ДАРАЖАЛАРИНИ АНИҚЛАШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
103
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
зараркунанда / ғўза / ширалар / ўргимчаккана / ферамонлар / энтомофаг / йиртқичлар / самарадорлик

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ж.Хайдаров, А.Жамолов, М.Мирзааҳмедов

Ушбу мақолада Қишлоқ хўжалик экинларидаги зараркунандаларни иқтисодий зарар миқдор мезони ва ферамон тутқичларни афзалликлари келтирилган. Натижада барча фермер хўжаликларини зараркунандалардан огоҳ этиш ва жамоатчиликка кенг жорий этиш назарда тутилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРНИНГ ИҚТИСОДИЙ ЗАРАР КЕЛТИРИШ ВА ТАБИИЙ КУШАНДАЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИК ДАРАЖАЛАРИНИ АНИҚЛАШ»

ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРНИНГ ЩТИСОДИЙ ЗАРАР КЕЛТИРИШ ВА ТАБИИЙ КУШАНДАЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИК ДАРАЖАЛАРИНИ

АНЩЛАШ

1 )> ]>#:

Ж.Хайдаров, А.Жамолов М.Мирзаа^медов

Усимликлар карантини ва химояси илмий - тадкикот институти

Фаргона филиали жамоаси https://doi.org/10.5281/zenodo.6758044

Аннотация: Ушбу маколада Кишлок хужалик экинларидаги зараркунандаларни иктисодий зарар микдор мезони ва ферамон туткичларни афзалликлари келтирилган. Натижада барча фермер хужаликларини

тъ

у

зараркунандалардан огох этиш ва жамоатчиликка кенг жорий этиш назарда

#

. ............- ..........г........ _

тутилган.

Калит сузлар: зараркунанда, гуза, ширалар, ургимчаккана, ферамонлар, энтомофаг, йирткичлар, самарадорлик.

>

*

Зараркунандаларнинг иктисодий зарар келтириш даражаси кишлок хужалиги экинлари, жумладан, гузанинг асосий зараркунандаларига карши и курашда захарли препарат (инсектицид ва акарицид)ларни куллашни тартибга солиш максадида урганилади.

Зараркунандалар экинларга тушган ва кураш эхтиёжи тугилган такдирда, уларнинг микдор курсаткичлари химоя ишларини режалаштириш ёки, зарарли турлар оммавий ривожланган йиллари, уларнинг микдорини кай даражага туширишни мулжаллаш максадида кулланилади. Бунда зараркунанда сонини унинг иктисодий зарар келтириш микдорига солиштириш йули билан неча марта ишлов бериш эхтиёжи аникланади. Масалан, зараркунанда микдори усимликка иктисодий зарар келтириш даражасидан 9-10 мартадан купрок учраса ва ишлатиладиган препаратнинг техник самарадорлиги 80% ни ташкил киладиган булса, экинга албатта 2 марта ишлов бериш режалаштирилади.

Гузанинг айрим зараркунанда (ургимчаккана, гуза битлари ва х)лари микдорини хисоблаш мураккаблигини ва куп вакт талаб этишини хисобга олиб, кейинги йилларда бундай зараркунандаларга карши ишлов бериш эхтиёжини оддий йул билан, яъни зарарланиш даражасига караб, амалга ошириш тавсия

этилди.

Шуни таъкидлаш зарурки, зараркунандалар келтирадиган иктисодий зарар мулжал курсаткичлари булиб, уларни куллаш усимликлар холати, хужалик ва экологик мухитларга хам бевосита богликдир.

Ы> 3 ]> <}>

--Г——--^о

^^ЬДД^Д 34 | ' I

Щ >

Гуза зараркунандалари зарар келтириш микдори курсаткичларида бир оз оралик булиб, куйи микдор нокулай мухит шароитида ва юкори микдор одатдаги мухитда кулланилади.

Зараркунандалар келтириши мумкин булган зарар микдорига караб иш юритиш масаласига рационал ёндошмок зарур. Масалан, гуза хосилдорлиги паст булганида (кам хосилли йилларда, янги навлар жорий килинганда ва х.)

зараркунандалар сони иктисодий зарар келтириш даражасига етмаган такдирда хам уларга карши ишлов бериш максадга мувофикдир. Экин холати нихоятда

* )>

,1 >

яхши булганда эса зараркунандалар куп зиён етказишидан чучимай, ишлов бермаслик лозим.

^ ►И

\>

ж Маълумки биологик кураш усули биринчи навбатда зараркунандаларнинг

табиатда бевосита учрайдиган кушандаларидан фойдаланишга асосланган. Зараркунандаларнинг табиий кушандалари турли-туман булиб, хар бир йирткич ва паразит хашарот уз имкониятларига яраша фаоллик даражасида зараркунандалар микдорини тартибга солиб туришга хиссасини кушади.

Зараркунандалар табиий кушандаларининг микдори бир хилда булмайди. Айрим турлар, масалан, канахур трипс, куп учраса, бошкалари камрок учраб, зараркунанда микдорини камайтиришда икинчи даражали хисобланади. Лекин уларнинг маълум бир ижобий роли сезилиб туради.

Энтомофаглар зараркунандалар микдорини канчалик камайтиришига караб, кимёвий кураш чораси бекор килиниши ёки кескин кискартирилиши

мумкин-

Х,ар бир табиий кушанданинг ахамияти зараркунанда микдорини маълум бир вакт орасида (масалан, 1 суткада) чегаралашда курсатадиган самарасига караб улчанади. Шунга асосланиб, агробиоценозда энтомофагнинг мутлок самарадорлиги аникланади.

Маълум зараркунанда турлари ёки комплекс усимликхур (фитофаг) зараркунандалар микдорини чегаралашни тартибга солиб турувчи энтомофаглар ролига бахо бериш, аввало уларнинг ахамияти ва мухимлигини хисобга олган холда, яъни табиий кушанда ёки комплекс энтомофаглар популяцияси куллаш амалга оширилади.

Энтомофагларнинг фойдали фаолияти йигиндиси оркали зарарли фитофаг микдорини чегаралашда йирткич хашаротлар мухим рол уйнайди. Масалан, 1 та стеторус кунгизи 1 кунда 110 дона ургимчакканага кирон келтиради. Дейлик, 1 туп усимликда 3 та кунгиз ва унинг шунча ургимчаккана билан озикланадиган личинкаси хам мавжуд булса, бунда уларнинг фаолияти йигиндиси 1 кунда (110х3)+(40х3)=330+120=450 та ургимчаккана йукотилишига тенг. Бунга канахур трипсни кушсак, у личинкаси билан бирга бир кунда 30+62=92 ургимчаккана билан озикланади. Уларнинг сони бир

Ж * !>

^й >

^ J

усимликда 3 тага тугри келганда, улар 1 сутка давомида 92x6=552 дона канани йукотишга кодир булади.

Стеторуслар, канахур трипс билан бирга хисобланганда, курсатилган микдорда бир усимликда, бир кунда 450+552=1002 та кана билан озикланади. Мабодо бунга олтинкуз фаолияти йигиндиси (1 кунда 120 та кана) кушилса, кампиломмалар, эолотрипслар ва ориуслар (1 кунда ушанча ургимчаккана) хам хисобга олинганда, уларнинг микдори хар бир усимликда 3 тага тугри келса, унда йукотилган каналар сони (150x3) + (150x3) = 900 тани ташкил этади.

J - ^ Г-

Юкорида келтирилган йирткичлар 1 кун озикланганда умумий йукотиладиган каналар сони 1002+900=1902 тага тугри келади.

Фараз килайлик, 100 туп гуза усимлигида уртача 200 та турли йирткичлар учрайди, унда бир кунда йукотилган каналар сони 21680 тага етади. Мабодо келтирилган йирткич турлари популяцияси 5 кун давомида фаолиятини давом эттириб турса, бунда улар 108400 та кана билан озикланади. Бу эса фойдали хашаротлар популяциясининг гуза агробиоценозида зараркунандалар микдорини тартибга солиш кобилиятидир.

Энтомо-акарифаглар популяцияси фаолиятининг бундай курсаткичи уларнинг гуза даласи экосистемасидаги хакикий ролини тушунишга имкон беради.

Агар кузатилган 100 та усимликнинг 3-5 чинбарг чикариш фазасида 15-20 тасида ургимчаккана кайд килинган булиб ва хар бир зарарланган усимликда 200-250 зараркунанда учраса, бунда зараркунанда микдори чегараси 3000-4000 канага тенг булади. Бу микдордаги ургимчаккана 2-3 кун ичида йукотилиши учун 35-40 йирткич булиши ёки 100 усимликда 4 та стеторус кунгизи ва 4 та

о о

личинкаси, 2-3 олтинкуз личинкаси хамда кампиломма, эолотрипс ва ориусларнинг 4 тадан зотлари булиши кифоядир.

Фойдали хашаротларнинг усимликларни кимёвий аралашувсиз химоя кила олиш микдори энтомофагларнинг самарадорлик даражаси (ЭСД) дейилади. Бу эса 100 усимликдаги 250-300 табиий кушанда микдори демакдир.

^ар бир зарарли турга нисбатан бу курсаткич алохида ахамиятга эга. Гуза тунламини биологик йул билан йукотиш учун комплекс паразитоидларнинг ахамияти катта. Улар зараркунанданинг турли ривожланиш даврларида тухум ва куртлари сонини камайтиради. Булар паразит пардасимонканотлилар,

пашшалар, касаллик кузгатувчи бир хужайралилар (протозоидлар),

J "1 > ^^ ' Jr I 1 >

бактериялар, вируслар ва х.

Гуза тунламининг паразитлар билан зарарланиш курсаткичи уртача 3035% булиб, 100 туп гузада 200 та хаммахур йирткич учраса, унда зараркунандага карши кимёвий кураш чорасидан воз кечиш мумкин. Гуза битларини биологик йул билан камайтириш учун зараркунанда

*

Ж ^ » !>

популяциясининг биринчи ривожланиш даврида еттинуктали ва узгарувчан

>

хонкизи кунгизлари ва олтинкузлар мухим рол уйнаса, кейинрок афидиид яйдокчиларининг ахамияти каттадир. Бунда энтомофагларнинг самарадорлик даражаси беда ва полиз битлари колонияларида 40-50% паразит билан

зарарланиб, мумиёлашган битлар учраши ва 100 гуза тупида 40-50 та йирткич кайд килиниши билан белгиланади.

Назорат ва кузатиш натижасида тупланган маълумотлар зараркунанда ва

*

касалликларга карши курашнинг самарали муддатларини белгилашга имкон беради. Гуза тунлами капалакларининг учиш муддатларини белгилашда, гуза тунлами тухумига карши трихограмма чикариш муддатларини белгилаш учун куйилган феромон елимли тузокларга кечаси уртача 2-3 капалак туша бошлагандан 5-6 кун сунгра зараркунанданинг биринчи наслига (июн), кечаси уртача 1,5-2 капалак тушгандан 3-4 кундан сунг, шу усулда иккинчи (июл) ва учинчи наслига (август) карши трихограмма чикарилади.

Феромон тузокларда юкорида курсатилган микдордаги капалаклар

>

*

ушланганда хар 100 туп усимликка уртача 2-3 тадан зараркунанда тухуми тугри

»

келади.

*

з>й: .......

■1Ж.' и

И*'

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Адашкевич Б.П., Шийко Э. Разведение и хранение энтомофагов. Ташкент: "Узбекистан", 1983. - 99 с.

2. Адашкевич Б. П. Биологическая защита крестоцветных овощных культур от вредных насекомых. Ташкент: "Фан", 1983. -200 с.

3. Алимухамедов С., Адашкевич Б., Одилов З., Хужаев Ш. Гузани Р биологик усулда химоя килиш. Тошкент: "Мехнат",1990. -173 б.

4. Бондаренко Н.В. Биологическая защита растений. Издание 2-е переработанное и дополненное. Москва: Агропромиздат, 1986. - 278 с.

5. Вейзер Я. Микробиологичекие методы борьбы с вредными насекомыми (болезни насекомых). Монография. Перевод с чешского. ЧССР. 1966. М., «Колос», 1972.-640 с.

6. Гулий В.В., Рыбина С.Ю. Вирусные болезни насекомых и их диагностика. Кишинев: "Штиинца". 1988. -127 с.

7. Коппел Х., Мертинс Дж. Биологическое подавление вредных насекомых. М.: "Мир", 1980. - 427 с.

8. Рубцов И.А. Биологический метод борьбы с вредными насекомыми. Москва, 1948.- 411 с.

1М ] - )> >

& > |

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.