Научная статья на тему 'ҒЎЗАНИ МУЛЧАЛАБ ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШДА СУВ ИСТЕЪМОЛИ МЕЪЁРИ'

ҒЎЗАНИ МУЛЧАЛАБ ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШДА СУВ ИСТЕЪМОЛИ МЕЪЁРИ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Ключевые слова
ғўза / томчилатиб суғориш / мулча / тупроқ намлиги / сув сарфи / суғориш тартиби / ҳосилдорлик / самарадорлик

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Сардор Оллониёзов Пўлат Ўғли, Гаппаров Самандар Маматқулович, Утаев Абдуҳолиқ Абдурашидович, Джумаев Зиядулла Таштемирович

Олиб борилган дала тадқиқотларида автоморф тупроқлар шароитида ғўзани турли материаллар ёрдамида мулчалаб томчилатиб суғоришда сувдан фойдаланиш самарадорлиги ўрганилган. Бунда ғўзани мулчалашда қора, шаффоф ҳамда кузги буғдой сомонидан фойдаланилган. Натижада томчилатиб суғориш технологиясини қўллаш билан тупроқ юзасини мулчалаш натижасида сувдан фойдаланиш самарадорлигининг ортиши асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технологиям материалов , автор научной работы — Сардор Оллониёзов Пўлат Ўғли, Гаппаров Самандар Маматқулович, Утаев Абдуҳолиқ Абдурашидович, Джумаев Зиядулла Таштемирович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗАНИ МУЛЧАЛАБ ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШДА СУВ ИСТЕЪМОЛИ МЕЪЁРИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ГУЗАНИ МУЛЧАЛАБ ТОМЧИЛАТИБ СУГОРИШДА СУВ

ИСТЕЪМОЛИ МЕЪЁРИ

1Сардор Оллониёзов Пулат уFли, 2Гаппаров Самандар Маматкулович, 3Утаев Абдух,олик Абдурашидович, 4Джумаев Зиядулла Таштемирович

Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти, таянч докторанти 2Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти "Сугориш технологиялари ва техникаси" лабораторияси мудири, PhD, катта илмий ходим 3Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти "Ирригация тизими ва сугориш тармокларини ишлатиш" лабораторияси мудири, PhD, катта илмий ходим 4Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти катта илмий ходим, PhD

https://doi. org/10.5281/zenodo.11403649

Аннотация. Олиб борилган дала тадцицотларида автоморф тупроцлар шароитида гузани турли материаллар ёрдамида мулчалаб томчилатиб сугоришда сувдан фойдаланиш самарадорлиги урганилган. Бунда гузани мулчалашда цора, шаффоф %амда кузги бугдой сомонидан фойдаланилган. Натижада томчилатиб сугориш технологиясини цуллаш билан тупроц юзасини мулчалаш натижасида сувдан фойдаланиш самарадорлигининг ортиши асосланган.

Калит сузлар: гуза, томчилатиб сугориш, мулча, тупроц намлиги, сув сарфи, сугориш тартиби, %осилдорлик, самарадорлик.

Аннотация. В проведенных полевых исследованиях изучена эффективность использования воды при капельном орошении хлопчатника с помощью различных материалов в условиях автоморфных почв. Для мульчирования хлопка использовалась черная, прозрачная и осенняя пшеничная солома. В результате оно основано на повышении эффективности использования воды за счет мульчирования поверхности почвы с применением технологии капельного орошения.

Ключевые слова: хлопок, капельное орошение, мульча, влажность почвы, расход воды, способ орошения, урожайность, эффективность.

Abstract. In the conductedfield studies, the effectiveness of water use in drip irrigation of cotton with the help of different materials was studied in the conditions of automorphic soils. Black, transparent and autumn wheat straw were used for mulching the cotton. As a result, it is based on increasing the efficiency of water use as a result of mulching the soil surface with the use of drip irrigation technology.

Keywords: cotton, drip irrigation, mulch, soil moisture, water consumption, irrigation method, productivity, efficiency.

Кириш. Глобал иклим узгариши, ах,оли сонининг ва иктисодиёт тармокларининг усиши, уларнинг сувга булган талаби йил сайин ошиб бориши туфайли сув ресурсларининг такчиллиги йилдан-йилга кучайиб бормокда. Жах,онда сув ресурсларининг камайиши ва сувга булган талабнинг кескин ортиши натижасида кишлок хужалик экинларини етиштиришда сув тежамкор сугориш технологияларини куллаш етакчи уринлардан бирини эгалламокда. Дунё микёсида гуза мух,им ва энг куп сув талаб этадиган кишлок хужалик экинларидан бири эканлиги хдмда «2030 йилга бориб глобал сув танкислиги 40 фоизни ташкил этишини х,исобга олсак», гузани сугоришда сувни тежайдиган такомиллаштирилган сугориш усуллари ва тадбирларини амалиётга жорий этишни такозо этади. Шу жихдтдан

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

плёнка остига экилган гузани томчилатиб сугориш усулларидан фойдаланиш мухим ахамиятга эга хисобланади. Жахонда кишлок хужалиги экинлари, жумладан, гузани етиштиришда сув тежовчи сугориш усуллари ва технологияларини ишлаб чикиш, мавжуд сугориш усуллари ва тадбирларини такомиллаштиришга каратилган илмий-тадкикот ишлари олиб борилмокда [1, 5].

Минтакамизда сув ресурсларининг камайиши ва иктисодиёт тармоклари буйича сувга булган талабнинг кескин ортиши натижасида кишлок хужалик экинларини етиштиришда инновацион сув тежамкор сугориш технологияларни куллашни, сугориш меъёри ва муддатларини асослашни хамда сув тежамкор сугориш технологияларини экиннинг сувга булган талабидан келиб чикиб хисоблаш усулларини такомиллаштиришни такозо этмокда. Шу жихатдан сув тежовчи сугориш технологияларини жорий килиш, тупрок юзасидан буладиган физик бугланишни камайтириш максадида турли материаллар ёрдамида мулчалаш ва томчилатиб сугориш усулларидан фойдаланиш буйича комплекс дала тадкикотларини олиб бориш мухим ахамиятга эга хисобланади [1, 8].

Тадкикот материаллари ва услублари. Дала тадкикотлари иккита вариантдан, яъни томчилатиб сугориш тизими ва эгатлаб сугориш технологиясидан иборат булиб, хар бир вариантлар уч такрорликдан ташкил топган [6].

Тажриба даласида гузани эгатлаб сугориш назорат вариантлари хдмда томчилатиб сугориш тажриба вариантларида сугориш олди тупрок намлиги чекланган дала нам сигимига (ЧДНС) нисбатан эгатлаб сугоришда 70-70-60 фоизда, томчилатиб сугоришда эса 75-75-60 фоизда олиб борилди. Гуза катор орасига ишлов бериш асосан назорат эгатлаб сугорилган вариантларда 8 марта, томчилатиб сугориш вариантларида эса томчилатиб сугориш тизими монтаж ишлари бажарилгунга кадар 3 марта амалга оширилди. Тажриба даласида гуза анъанавий эгатлаб сугориш назорат вариантларида вегетация даври давомида 5 марта сугорилган булса, томчилатиб сугориш тажриба вариантларида 18 марта амалга оширилди [2, 3, 8].

Лаборатория тахлили ва дала тажрибалари "Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур" (1964, М: Колос) ва "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (УзПИТИ, Тошкент, 2007) каби услубий кулланмалар асосида олиб борилди. Х,осилдорлик буйича олинган маълумотларига Б.А.Доспехов (1985) услубида математик ишлов берилиб статистик бахоланди [4, 6].

Та^лил ва натижалар. ^ишлок хужалиги экинлари учун керак булган сув режими усимликнинг биологик хусусиятлари, табиий ва хужалик шарт-шароитларига боглик холда белгиланадиган сугориш меъёрлари, муддатлари ва сонини хосил килувчи сугориш режими билан аникланади.

Тажриба даласида гузанинг умумий сув истеъмолини аниклашда биз сув баланси усулидан фойдаланиб [7], гузани вегетация даври давомида сугориш учун сарфланган сув микдори, самарали ёгинлари микдори, тупрокдаги вегетация даври бошидаги ва охиридаги намлик курсаткичлари фарки асосида хисобланди. Шунингдек гузанинг умумий сув истеъмолини аниклаш учун бир нечта усулларни таккослаймиз [2].

Тадкикотлар натижасида бевосита далада улчов олиш, метеорологик ва хисобий усуллар натижаларидан фойдаланилди. Бундай аниклаш усулларидан бири, академик А.Н.Костяков томонидан таклиф килинган куйидаги эмпирик тенгламадан фойдаланилади

[5].

E = kw Y, м3/га; (1)

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Бу ерда: E-сув истеъмоли, м3/га; kw -сув истеъмол коэффициенти, Y-лойихавий хосилдорлик, ц/га.

Сизот сув сатхи ер юзасига якин (0-2 метр) жойлашган худудлар учун энг макбул усул бу - сугориш даласининг сув мувозанат тенгламаси усулига асосланган сув баланси услуби хисобланади [5]:

E=^P+AW+M+Wgr-Wf, м3/га; (2)

Бу ерда: ц-ёгиндан фойдаланиш коэффициенти; Р-вегетация давридаги ёгин микдори, м3/га; AW-усимликнинг илдиз катлам тупрогидан фойдаланадиган нам микдори, м3/га; М-мавсумий сугориш меъёри, м3/га; Wgr -илдиз катлам тупрогига сизот сувларидан капилляр кучлар таъсирида келиб кушиладиган сувлар микдори, м3/га; Wf-сугориш сувининг ер усти ва фаол катлам остига булган ташлама исрофи, м3/га.

Бундай изланишларни амалга ошириш учун эса албатта лизиметрлар ёки буглатгичлар асосида тадкикотлар олиб боришни тааб килади. Сув балансида усимликларнинг усиш омиллари хисобланган иссиклик энергияси, метеорологик ва бошка омилларнинг хисобга олинмайди. Бу курсаткичлар иссиклик мувозанати усулида инобатга олинади.

Иссиклик мувозанати усули тупрокнинг усти катламида иссиклик ва нам алмашинувини хисобга олувчи иссиклик мувозанати тенгламасини хисобга олишга асосланган [9]:

R=LE+J+P; (3)

Бу ерда: R-радиацион мувозанат; LE-буглантиришга сарфланган иссиклик микдори (E-бугланиш, L-яширин бугланиш иссиклиги); J-тупрокни киздиришга сарфланадиган иссиклик; P-иссикликнинг турбулент окими.

Шунингдек, кишлок хужалиги экинларининг мавсумий сув истеъмолини аниклашда албатта худуднинг геологик ва гидрогеологик шароитлари инобатга олиниши зарур. С.Ф.Аверьянов томонидан таклиф килинган тенгламада сизот сувлари чукурлигини инобатга олувчи коэффициентга асосланади.

Гуза етиштирилган тажриба даласида умумий бугланиш ва транспирация (эвапотранспирация) микдорларини хисоблашда Н.И.Иванов формуласидан фойдаланилади [5].

E0=0,0018 0,8(25+t)2(100-b); (4)

Бу ерда: t-ойлик уртача хаво харорати, °С; b-хавонинг нисбий намлиги, %.

Даланинг сув баланси усули буйича экиннинг умумий сув истеъмоли А.Н.Костяков формуласи буйича аникланади[5].

E=aP+W+M+Wгр+Wтaш; (5)

Бу ерда: E-экиннинг умумий сув истеъмоли; аР-экиннинг ёгиндан фойдаланиш микдори; а-усимликнинг ёгиннинг канча кисмини узлаштиришини курсатувчи коэффициент; Р-ёгин микдори; W-усимлик илдизининг тупрок катламидан намликни ишлатиш микдори; W=Wн-Wк-тупрoк сув зонасининг вегетация бошида ва охиридаги киймати; М-сугориш меъёри, м3/га; Wгр-сизот сувларидан усимлик томонидан узлаштирилган сув микдори.

Гузанинг вегетация даври давомидаги умумий сув истемолини аниклаш максадида олиб борилган кузатув маълумотлари шуни курсатадики тупрокнинг 0-200 см катламидаги намлик микдори, ёгин микдори ва вегетация даври давомида гузани сугоришнинг брутто микдори хисоб-китоб килиниб гузанинг йиллик умумий сув истеъмоли хисобланди.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Г.А.Безбородов ва Ю.Эсанбековлар томонидан Тошкент вилоятининг автоморф, типик буз тупроклари шароитида гузанинг С-6524 навини томчилатиб сугориш буйича олиб борган дала тадкикот натижаларида гузанинг умумий сув истеъмоли 4290 м3/га (1993 й), 4580 м3/га (1994 й), 4726 м3/га (1995 й) ни, 3 йилда уртача 4532 м3/га ни ташкил килган [4].

Шунингдек, Ю.Г.Безбородов томонидан хам гуза катор ораларини кора полиэтилен плёнка билан мулчалаб сугориш буйича олиб борган тадкикотларида гуза майдонининг умумий сув истеъмоли 4990 м3/га ни ташкил килган [4].

Э.Д.Чолпанкулов томонидан Самарканд вилоятида

"СРЕДАЗГИ11РОВОДХЛОПОК" нинг таснифи буйича автоморф ва сизот сувлари сатхи усимлик илдиз тизимига таъсир килмайдиган тупроклар шароитида гузани эгатлаб ва томчилатиб сугоришда гузанинг сув истеъмолини иссиклик баланси, актинометр, градиент ва фотометрик услублар ёрдамида тадкикотлар олиб борган. Мазкур тадкикот натижалари буйича томчилатиб сугорилган вариантларда гузанинг умумий сув истеъмоли 5300 м3/га ни ташкил килиб, бунда физик бугланиш 25 фоизни, 1325 м3/га ни ташкил килган.

Олинган маълумотлар тахлили шуни курсатадики, эгатлаб сугориш (Фактик улчовлар) олиб борилган вариантларида умумий сув истеъмоли 7900 м3/га ни ташкил килди. Шундан эгатлаб сугориш оркали берилган сув микдори 5600 м3/га ни, вегетация даври давомидаги ёгин микдори 82,9 мм ни, тупрокдаги нам захирасидан фойдаланиш микдори эса 1471 м3/га ни ташкил килди (Дала тадкикотлари буйича гузанинг умумий сув истеъмоли 1 ва 2-расмларда келтирилган).

Томчилатиб сугориш тажриба вариантларида умумий сув истеъмоли 6540 м3/га ни ташкил килиб, шундан томчилатиб сугориш тизими оркали берилган сув микдори 3870 м3/га ни, вегетация даври давомида ёккан ёгин микдори 82,9 мм ни, тупрокдаги нам захирасидан фойдаланиш микдори эса 1841 м3/га ни ташкил килди.

Шаффоф плёнка билан мулчалаб томчилатиб сугорилган вариантларда умумий сув истеъмоли 6247 м3/га ни ташкил килиб, шундан томчилатиб сугориш тизими оркали берилган сув микдори 3620 м3/га ни, вегетация даври давомида ёккан ёгин микдори 82,9 мм ни, тупрокдаги нам захирасидан фойдаланиш микдори эса 1798 м3/га ни, кора плёнка билан мулчалаб томчилатиб сугорилган вариантларда умумий сув истеъмоли 6189 м3/га ни ташкил килиб, шундан томчилатиб сугориш тизими оркали берилган сув микдори 3620 м3/га ни, вегетация даври давомида ёккан ёгин микдори 82,9 мм ни, тупрокдаги нам захирасидан фойдаланиш микдори эса 1740 м3/га ни, кузги бугдой сомони билан мулчалаб томчилатиб сугорилган вариантларда умумий сув истеъмоли 6355 м3/га ни ташкил килиб, шундан томчилатиб сугориш тизими оркали берилган сув микдори 3620 м3/га ни, вегетация даври давомида ёккан ёгин микдори 82,9 мм ни, тупрокдаги нам захирасидан фойдаланиш микдори эса 1906 м3/га ни ташкил килди.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM OZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

9000 -

8000 -—-

7000 -1-

I ' il il il il

0

Эгатлаб сугориш Анъанавий Шаффоф плёнка К,ора плёнка Сомон билан

(Фактик улчовлар) томчилатиб билан мулчалаб билан мулчалаб мулчалаб

сугориш томчилатиб томчилатиб томчилатиб

сугориш сугориш сугориш

■ Сугориш меъёри, брутто мЗ/га ■ Умумий сув истеъмоли, мЗ/га

1-расм. Сугориш меъёри ва умумий 2-расм. Тупрокдаги намлик

сув истеъмоли узгариш динамикасини захирасидан фойдаланилган микдор ва

умумий сув истеъмоли

1-жадвал. Пахта хосилдорлиги ва 1 ц хосил олиш учун умумий сув истеъмоли

№ Курсаткичлар Эгатлаб сугориш (Фактик улчовлар ) Анъанавий томчилати б сугориш Шаффоф плёнка билан мулчалаб томчилати б сугориш ^ора плёнка билан мулчалаб томчилати б сугориш Сомон билан мулчалаб томчилати б сугориш

1 Пахта хосилдорлиги ц/га 36,7 42,5 46,6 44,5 44,8

2 1 ц хосил олиш учун умумий сув истеъмоли, м3 215,3 153,9 134,1 139,1 141,9

3 1 ц пахта хосили олиш учун сарфланган мавсумий сув микдори, м3 152,6 91,1 77,7 81,3 80,8

Хулоса. Олиб борилган дала тадкикотларида эгатлаб сугорилган (фактик улчовлар) вариантларда 1 ц пахта хосили етиштириш учун умумий сув истеъмоли 215,3 м3 ни ташкил килган булса, анъанавий томчилатиб сугориш вариантларида 1 ц пахта хосили етиштириш учун умумий сув истеъмоли 153,9 м3 ни, шаффоф плёнка билан мулчалаб томчилатиб сугориш вариантларида бу курсаткич 134,1 м3 ни, кора плёнка билан мулчалаб томчилатиб сугориш вариантларида 1 ц пахта хосили етиштириш учун умумий сув истеъмоли 139,1 м3 ни, кузги бугдой сомони билан мулчалаб томчилатиб сугорилган вариантларда эса 1 ц пахта хосили етиштириш учун умумий сув истеъмоли 141,9 м3 ни ташкил килди.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2024 йил 5 январдаги П^-5-сонли "^ишлок хужалигида сув тежовчи технологияларни жорий этишни рагбатлантириш механизмларини кенгайтириш чора-тадбирлари тугрисида" ги карори.

2. Авлиёкулов А.Э. Гуза навларини сугориш муддатлари, меъёрлари ва мавсумий сув сарфининг пахта хосилига таъсири "Тупрорк унумдорлигини оширишнинг илмий-амалий асослар" ^алкаро илмий-амалий конференция маърузалари асосидаги маколалар туплами. Тошкент-2007 йил. 328-329 бет.

7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0

■I .1 .1 .1 .1

Эгатлаб сугориш Анъанавий Шаффоф плёнка Кора плёнка Сомон билан

(Фактик улчовлар) томчилатиб билан мулчалаб билан мулчалаб мулчалаб

сугориш томчилатиб томчилатиб томчилатиб

сугориш сугориш сугориш

■Тупроцдаги намлик зах,ирасидан фойдаланилган миедори, мЗ/га ■ Умумий сув истеъмоли, мЗ/га

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

3. Артукметов З.А., Шералиев Х.Ш. Экинларни сугориш асослари.//Т. 2006 йил. 148-153 - бет.

4. Безбородов Г.А. "Совершенствование оросительной сети и техники полива хлопчатника в предгорной зоне Узбекистана" мавзусидаги техника фанлари доктори унвонини олиш учун диссертация иши. Тошкент, 1994.

5. Хамидов М.Х., Шукурлаев Х.И., Маматалиев А.Б. ^ишлок хужалиги гидротехника мелиоратсияси, Олий укув юртлари учун дарслик. -Т.: «Шарк», 2009: -380 б.

6. Дала тажрибаларини утказиш услублари Тошкент 2007 й. 148-б.

7. Икрамов Р.К. Принципы управления водно-солевым режимом орошаемых земель Средней Азии в условиях дефицита водных ресурсов. -Т.: Гидроингео, 2001. - С. 4655.

8. Шамсиев А.С. ^атор орасини мульчалаб сугориш оркали гузанинг сув истеъмолини макбуллаштириш мавзусидаги кишлок хужалиги фанлари доктори унвонини олиш учун диссертация иши. Тошкент, 2015 йил.

9. Эвапотранспирация растений, публикации ФАО по ирригации и дренажу 56. Тошкент 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.