Научная статья на тему 'Сувтежамкор тупроқ орасидан суғориш усулининг ғўзани ўсиб-ривожланиши ва пахта толасининг технологик-хўжалик кўрсаткичларига таъсири'

Сувтежамкор тупроқ орасидан суғориш усулининг ғўзани ўсиб-ривожланиши ва пахта толасининг технологик-хўжалик кўрсаткичларига таъсири Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
115
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пахта / эгат / суғориш / технология / соз тупроқ / суғориш меъёри / коэффициент / сув тақсимоти / хлопчатник / борозда / полив / технология / суглинок / поливная норма / коэффициент / водораспределение

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Исашов А., Исашов С А., Абдулхақов Ф.Х.

Мақолада ғўзани тупроқ остидан суғориш усулида микротешикли найчалар намлагичлар ёрдамида етиштириш технологиясини ғўзани ўсиб-ривожланиши ва пахта толасининг технологик кўрсатгичлари баҳоланган. Дала ва лаборатория тажрибалари 2019-2020 йилларда Андижон вилоятининг оғир ўтлоқи соз тупроқлари шароитида ўтказилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Исашов А., Исашов С А., Абдулхақов Ф.Х.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье дана оценка эффективности технологии выращивания хлопчатника с использованием внутрипочвенного орошения микропористыми трубками увлажнителями. Полевые и лабораторные опыты проводились в 2018 году в условиях тяжелосуглинистых луговых почв Андижанской области Республики Узбекистан

Текст научной работы на тему «Сувтежамкор тупроқ орасидан суғориш усулининг ғўзани ўсиб-ривожланиши ва пахта толасининг технологик-хўжалик кўрсаткичларига таъсири»

QISHLOQ XO'JALIGI FANLARI / AGRICULTURAL SCIENCES

УДК 621.317 Исашов А., Исашов С А., Абдулхаков Ф.Х.

СУВТЕЖАМКОР ТУПРОЦ ОРАСИДАН СУГОРИШ УСУЛИНИНГ ГУЗАНИ УСИБ-

РИВОЖЛАНИШИ ВА ПАХТА ТОЛАСИНИНГ ТЕХНОЛОГИК-ХУЖАЛИК

КУРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ

Исашов. А - к.хф.д.профессор; Исашов.С.А - докторант; Абдулхаков Ф.Х. - мустакил изланувчи (Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти)

В статье дана оценка эффективности технологии выращивания хлопчатника с использованием внутрипочвенного орошения микропористыми трубками - увлажнителями. Полевые и лабораторные опыты проводились в 2018 году в условиях тяжелосуглинистых луговых почв Андижанской области Республики Узбекистан.

Ключевые слова: хлопчатник, борозда, полив, технология, суглинок, поливная норма, коэффициент, водораспределение.

The article evaluates the efficiency of the technology of growing cotton using subsurface irrigation with microporous tubes - humidifiers. Field and laboratory experiments were carried out in 2018 in the conditions of heavy loamy meadow soils of the Andijan region of the Republic of Uzbekistan.

Key words: cotton, furrow, irrigation, technology, loam, irrigation rate, coefficient, water distribution.

Кириш. ^ишлок хужалик экинлари, хусусан, гузадан мул ва сифатли хосил олишда сувни уз вакти ва меъёрида етарли таъминланишига боглик. Кейинги йилларда дунёда иклимни глобал исиши таъсирида экологик мувозанатнинг бузилиши натижасида сув танкислиги юзага келмокда. Маълумотларга кура кишлок хужалик экинларини сугоришга ярокли булган сув микдори, 2013 йилга нисбатан 2019-2020 йилларда 35-40 фоизга камайиб кетган.

Х,озирги кунда бутун дунё, айникса, Оролбуйи минтакасида сув захираларининг танкислиги муаммоси сувнинг жуда куп максадларда ва иктисодиётнинг турли сохаларида ишлатилиши натижасида янада долзарб ахамият касб этмокда.

Ушбу шароитда сувнинг хар бир томчисидан имкон кадар самарали фойдаланиш талаб этилади. Бу талаб, айникса, сувни энг куп истеъмол киладиган соха-кишлок хужалиги учун ута долзарбдир [1-5].

Сунгги 3 йил давомида Президентимиз томонидан чикарилаётган карорлар мамлакатимиз кишлок хужалигида сув ва ер ресурсларидан окилона фойдаланиш, экинлардан юкори хосил етиштириш максадида тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириб бориш, дехкончилик маданиятини янада юксалтириш учун истикболли томчилатиб сугориш усулларини ишлаб чикиш, такомиллаштириш хамда кенг жорий этишга имкон яратиб бермокда.

Шу фармон ва карорларни амалга оширишда дехкон фермер хужаликлари ерларида сув ва ер ресурсларидан окилона фойдаланиш, экинлардан юкори хосил етиштириш максадида тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириб бориш, дехкончилик маданиятини янада юксалтириш учун истикболли тупрок орасидан сугориш усулларини ишлаб чикиш, такомиллаштириш хдмда кенг жорий этиш максадида 2019-2020 йилларда Андижон вилоятининг утлоки-буз, механик таркибига кура урта кумок, сизот сувлари сатхи 2,0-2,5 метр чукурликда жойлашган тупроклар шароитида гузанинг Андижон-35 хамда Андижон-36 навларининг макбул сугориш тартибларини таъминловчи такомиллашган сув тежамкор тупрок остидан сугориш технологиясини аниклаш хамда гуза навларининг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсирини урганиб, фермер ва сув хужалиги ташкилотлари учун илмий-амалий тавсиялар ишлаб чикиш буйича дала тажрибалари утказилди.

Тажриба утказиш услуби. Дала тажрибаси 2018-2021 йиллар давомида Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти илмий ишлаб чикариш тажриба даласида утказилди. Тажриба даласининг тупроги утлоки-буз, механик таркибига кура урта кумок, сизот сувлари сатх,и 2,0-2,5 метрда жойлашган.

1-жадвал

Тажриба тизими

н в ^ Чекланган дала

Варна! лар т.р Вариантлар Гуза навлари нам сигими (ЧДНС), % Экиш схемаси

1 Эгатлаб сугориш (назорат) 60х10х1

2 Тупрок орасидан сугориш Андижон-35

3 Эгатлаб сугориш (назорат 90х10х1

4 Тупрок орасидан сугориш 70х70х60

5 Эгатлаб сугориш (назорат 60х10х1

6 Тупрок орасидан сугориш Андижон-36

7 Эгатлаб сугориш (назорат 90х10х1

8 Тупрок орасидан сугориш

Тажриба вариантлари бир ярусда 4 кайтарикда жойлаштирилган. 1 чи булакчалар майдони-720 м2, узунлиги 100 м ва эни 7,2 м. 2 чи булакчалар майдони-480 м2 узунлиги 100 м ва эни 4,8 м. Тажриба даласининг умумий майдони 1,94 га. Х,ар бир булакча 8 катордан иборат булиб, катор ораси 4 та вариантда 60 см, 4 та вариантда 90 см., шундан уртадаги 4 таси х,исобий каторлар, х,ар икки томонидаги 2 тадан каторлар х,имоя каторлари х,исобланади (1-жадвал).

Тажриба натижалари. Тупрок остидан суFориш усулида Fуза навларинг усиши ва ривожланиши. Дастлаб тупрокнинг катламлари буйича морфологик тузилиши, механик таркиби, х,ажм огирлиги хдмда сув сигимлари аникланди. Вегетация даврининг боши ва охирида тупрокдан бир метр калинликгача намуна олиш йули билан тупрок-сув утказувчанлиги урганилди, генетик катламлар буйича тупрок намуналари олиниб, улардаги умумий азот, фосфор ва калий микдорлари аникланди. Гузанинг гуллаш, гуллаш-мева тугиш, пишиш фазаларида 0-15 см, 15-30 см катламларида тупрок намуналари олиниб, улардаги хдракатчан азот, фосфор ва калий микдорлари урганилди.

Гузанинг униб чиккан кунидан х,исоблаб 1 июль, август, сентябрь ойларида гузанинг буйи, симподиал шохлари, шонаси ва кусак сонлари х,исобга олинди. 3,6,9-симподиал шохларидан 50 дона чанокдаги пахта олиниб, уртача 1 дона чанокдаги пахта огирлиги урганилди. Пахта толаси технологик ташхисидан утказилди. Минг дона чигитни массаси, ундаги ёг микдори аникланди.

Тупрок остидан сугориш усулида сугориш тупрокнинг х,аво, сув, иссиклик ва озика режимлари, гузанинг усиб-ривожланишига ижобий таъсир этди.

Гузанинг униб чикиш ва бошлангич фазаларидаги ривожланиш муддати агроиклим шароитларига карамасдан тажриба йилларида унчалик узгариш булгани йук. Тажриба йилларида иклим шароити узгариб турсада, томчилатиб сугориш усулида сугориш гузани усув-амал даврига ижобий таъсир этди. Гузанинг буйи мавсум бошланишида хдмма вариантларда бир хил булди (2-жадвал).

Маълумотлардан куринадики, эгат олиб сугорилган назорат вариантга нисбатан тупрок остидан сугорилганда, вариантларда чинбарглар сони уртача 50 та усимликда 0,5 донага, шоналар сони 0,8 донага, х,осил шохлари 0,8 донага ва кусаклар сони 4,5-5 донага ортганлиги кузатилди.

2-жадвал

Тупрок остидан суFориш усулининг Fуза навларининг усиши ва ривожланишига

таъсири

№ Усимлик буйи, см Чин барглар сони, дона Шона лар сони, дона Х,осил шохлари сони, дона Кусаклар сони, дона Шундан очилган лари, дона

1.06 1.07 1.08 1.06 1.07 1.07 1.08 1.08 1.09 1.09

1 12,3 56,3 82,0 3,6 7,0 5,6 13,8 6.5 9,4 5,4

2 11,8 57,5 84,4 3,7 7,8 6,8 14,2 9,1 13,8 6,9

3 11,5 56,1 82,3 3,4 7,3 5,9 13,9 6,3 9,3 5,1

4 12,5 57,8 83,7 3,6 7,6 6,6 14,6 9,5 14,4 7,1

5 11,1 55,6 81,8 3,1 7,2 6,0 14,0 6,9 10,0 4,1

6 13,2 57,9 86,9 3,6 8,4 6,4 14,9 8,9 13,4 6,7

7 11,0 55,4 82,6 3,2 7,5 5,9 13,7 6,8 10.3 5,7

8 13,1 57,6 89,1 3,5 7,8 6,7 14,8 9,0 13,7 6,9

Х,ар ойнинг биринчи санасида гузани усиш-ривожланишини урганиш максадида, фенологик кузатув ишлари утказилди. Фенологик кузатув ишлари х,ар бир вариантда 50 та усимликда амалга оширилди (2-жадвал).

Маълумотлардан куринадики, эгат олиб сугорилган назорат вариантга нисбатан тупрок остидан сугорилган вариантларда чинбарглар сони уртача 50 та усимликда 0,5 донага, шоналарсони 0,8 донага, х,осил шохлари 0,8 донага ва кусаклар сони 4,5-5 донага ортганлиги кузатилди.

Тупрок остидан суFориш технологиясида пахта толасининг сифат курсаткичлари.

Пахтачиликнинг асосий вазифаси бу пахта толасини зарур хджмда ва тукимачилик саноати учун тип ва саноат навлари буйича етиштиришдир. Биринчи нав пахта хомашёси сентябрь-октябрь ойларида, яъни йигиштириб олингач бир-икки ой мобайнида кайта ишланса (келаси йил июнь-июль ойларида) биринчи навдан тола чикиши 30-31, иккинчи навдан учинчи ва туртинчи навлардан 9 фоизгача камаяди (Акчурин Котов 1985).

Маълумки, жах,он бозорида пахта толасининг сифати яхши булса, пахта толасига харидорлар х,ам куп булади.

Пахта толасининг сифат курсаткичлари Андижон вилояти пахта саноатида тах,лил килинди ва тах,лил натижаларига кура, урганилаётган тупрок остидан сугориш технологиясини гузанинг "Андижон-35" ва "Андижон-36" навларини пахта толасининг сифат курсаткичларига таъсирини аникланди(3-жадвал). Тадкикот натижаларига кура юкори тола чикиши тупрок остидан сугорилганда экиш схемаси (60х10х1см) булган гузанинг "Андижон-35" навида тола чикиши 36,8% ни, тола узунлиги 33,6 мм ни, 1000 дона чигит огирлиги 133 граммни, микронейр 4,5 ни, нисбий узилиши 28,2 гс/текс ни ташкил этиб, назорат вариантида паст булганлиги аникланди.

3-жадвал

Пахта толасининг сифат курсаткичларига тупрок остидан суFориш технологиясининг

таъсири

Вариантлар Тола чикиши, (%) Тола узунлиги, (мм) 1000 дона чигит вазни,(г) Микро-нейр Нисбий узилиши, (гс/текс)

Андижон-35

Эгатлаб сугориш (назорат) 36,5 33,4 120 4,5 28,2

Тупрок остидан сугориш 36,8 33,6 133 4,5 29,3

Андижон-36

Эгатлаб сугориш (назорат) 36,4 33,4 120 4,5 28,2

Тупрок остидан сугориш 36,7 33,5 134 4,5 29,3

Юкоридагилардан келиб чикиб куйидагича хулоса килиш мумкин:

- эгат олиб сугорилган назорат вариантга нисбатан тупрок остидан сугорилган вариантларда чинбарглар сони уртача 50 та усимликда 0.5 донага, шоналарсони 0.8 донага, х,осил шохлари 0.8 донага ва кусаклар сони 4.5-5 донага ортганлиги кузатилди;

-пахта толасининг сифат курсаткичлари Андижон вилояти пахта саноатида тах,лил килинди ва тах,лил натижаларига кура, урганилаётган тупрок остидан сугориш технологиясини гузанинг "Андижон-35" ва "Андижон-36" навларини пахта толасининг сифат курсаткичларига таъсирини ани;ланди,тадки;от натижаларига кура (2020 йил ) энг юкори тола чикиши тупрок остидан сугорилганда экиш схемаси (60х10х1) булган гузани "Андижон-35" навида тола чикиши 36,8% ни, тола узунлиги 33,6 ммни, 1000 дона чигит огирлиги 133 граммни, микронейр 4,5 ни, нисбий узилиши 28.2 гс/текс ни ташкил этиб, эгатлаб сугорилган назорат вариантида тола чикиши 1,3 % га, тола узунлиги 0.2 мм га, 1000 дона чигит огирлиги 133грамм га, микронейр 0.1 га, нисбий узилиши 1.1 гс/текс га камайгани аникланди (3-жадвал).

АДАБИЁТЛАР

1. Ахмедов А. Сувтежаш технологиялари // Узбекистон кишлок хужалиги журнали, 2008 йил 8-сон. - б. 37.

2. Безбородов Г.А. ва б. Гузани сугоришнинг сувтежовчи технологиялари ва маъдан угитлар билан озиклантиришнинг самарали усуллари // ПСУЕАИТИ "Дала экинлари селекцияси, уругчилиги ва агротехнологияларининг долзарб йуналишлари" мавзусидаги халкаро илмий-амалий конференцияси материаллари туплами, 2016 йил. II-кисм. - б. 111-115.

3. Исашев А., Мамаджанова Н. Тажриба даласининг сув истеъмоли.// Agroilm.- Тошкент, 2018.- № 4(54), - б. 73-74.

4.Камбаров Б.Ф., Цой О.Г., Курбонов З.М. Методика техники и технологии поливов //Режим орошения и техника мониторинга//. Тароз, 2002, - с. 82 - 88.

4. Allen, R. G., Clemmens, A. J., Burt, C. M., Solomon, K. and O'Halloran, T., Prediction accuracy for project wide evapotranspiration using crop coefficients and reference evapotranspiration. J. Irrig. Drain. Eng., 2005, 13, p. 24-36.

5. Allen, R. G. et al., A recommendation on standardized surface resistance for hourly calculation of reference ET0 by the FAO 56 Penman-Monteith method. Agric. WaterManage., 2006, 81. - p. 1-22.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.