Научная статья на тему 'СУВТЕЖАМКОР ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ УСУЛИНИНГ ҒЎЗАНИ ЎСИБ-РИВОЖЛАНИШИ ВА ПАХТА ТОЛАСИНИНГ ТЕХНОЛОГИКХЎЖАЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ'

СУВТЕЖАМКОР ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ УСУЛИНИНГ ҒЎЗАНИ ЎСИБ-РИВОЖЛАНИШИ ВА ПАХТА ТОЛАСИНИНГ ТЕХНОЛОГИКХЎЖАЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

124
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пахта / эгат / суғориш / технология / соз тупроқ / суғориш меъѐри / коэффициент / сув тақсимоти / cotton / furrow / irrigation / technology / loam / irrigation rate / coefficient / water distribution

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ферузбек Холдинович Абдулхақов, Саидахрор Анваржанович Исашов, Пўлатжон Иномжон Ўғли Турсунов

Мақолада ғўзани Андижон-36 навини парваришлашда сувтежамкор томчилатиб суғориш технологиясини ғўзани ўсиб-ривожланиши ва пахта толасининг технологик кўрсатгичлари баҳоланган. Дала ва лаборатория тажрибалари 2018-2020 йилларда Андижон вилоятининг оч-тусли бўз, механик таркибига кўра ўрта-оғир қумоқ тупроқлари шароитида ўтказилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Ферузбек Холдинович Абдулхақов, Саидахрор Анваржанович Исашов, Пўлатжон Иномжон Ўғли Турсунов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article evaluates the efficiency of the technology of growing cotton using subsurface irrigation with microporous tubes humidifiers. Field and laboratory experiments were carried out in 2018 in the conditions of heavy loamy meadow soils of the Andijan region of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «СУВТЕЖАМКОР ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ УСУЛИНИНГ ҒЎЗАНИ ЎСИБ-РИВОЖЛАНИШИ ВА ПАХТА ТОЛАСИНИНГ ТЕХНОЛОГИКХЎЖАЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ»

СУВТЕЖАМКОР ТОМЧИЛАТИБ СУГОРИШ УСУЛИНИНГ ГУЗАНИ УСИБ-РИВОЖЛАНИШИ ВА ПАХТА ТОЛАСИНИНГ ТЕХНОЛОГИК-ХУЖАЛИК КУРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ

Ферузбек Холдинович Абдулхаков

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти мустакил

изланувчи

Саидахрор Анваржанович Исашов

Пахта селексияси уругчилиги ва етиштириш аротехнологиялар илмий тадкикот

институти докторант

Пулатжон Иномжон ^ли Турсунов

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти магистранти

АННОТАЦИЯ

Маколада гузани Андижон-36 навини парваришлашда сувтежамкор томчилатиб сугориш технологиясини гузани усиб-ривожланиши ва пахта толасининг технологик курсатгичлари бахрланган. Дала ва лаборатория тажрибалари 2018-2020 йилларда Андижон вилоятининг оч-тусли буз, механик таркибига кура урта-огир кумок тупроклари шароитида утказилган.

Калит сузлар: пахта, эгат, сугориш, технология, соз тупрок, сугориш меъёри, коэффициент, сув таксимоти.

ABSTRACT

The article evaluates the efficiency of the technology of growing cotton using subsurface irrigation with microporous tubes - humidifiers. Field and laboratory experiments were carried out in 2018 in the conditions of heavy loamy meadow soils of the Andijan region of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: cotton, furrow, irrigation, technology, loam, irrigation rate, coefficient, water distribution.

КИРИШ

^ишлок хужалик экинлари, хусусан, гузадан мул ва сифатли хрсил олишда, сувни уз вакти ва меъёрида етарли таъминланишига боглик. Кейинги йилларда дунёда иклимни глобал исиши таъсирида экологик мувозанатнинг бузилиши натижасида сув

June, 2022

1061

Academic Research in Educational Sciences ISSN: 2181-1385

Volume 3 | Issue 6 | 2022 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

танкислиги юзага келмокда. Маълумотларга кура кишлок хужалик экинларини сугоришга ярокли булган сув микдори, 2013 йилга нисбатан 2019-2020 йилларда сувнинг хажми 35-40 фоизга камайиб кетган.

Хрзирги кунда бутун дунё, айникса, Марказий Осиёда сув захираларининг танкислиги муаммоси сувнинг жуда куп максадларда ва иктисодиётнинг турли сохаларида ишлатилиши натижасида янада долзарб ахамият касб этмокда.

Ушбу шароитда сувнинг хар бир томчисидан имкон кадар самарали фойдаланиш талаб этилади. Бу талаб, айникса, сувни энг куп истеъмол киладиган соха-кишлок хужалиги учун ута долзарб дир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Сунги 3 йил давомида Президентимиз томонидан чикарилаётган карорлар мамлакатимиз кишлок хужалигида сув ва ер ресурсларидан окилона фойдаланиш, экинлардан юкори хосил етиштириш максадида тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириб бориш, дехкончилик маданиятини янада юксалтириш учун истикболли томчилатиб сугориш усулларини ишлаб чикиш, такомиллаштириш хамда кенг жорий этишга имкон яратиб бермокда.

Шу фармон ва карорларни амалга оширишда дехкон фермер хужаликлари ерларида сув ва ер ресурсларидан окилона фойдаланиш, экинлардан юкори хосил етиштириш максадида тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириб бориш, дехкончилик маданиятини янада юксалтириш учун сув тежамкор томчилатиб сугориш усулларини ишлаб чикиш, такомиллаштириш хамда кенг жорий этиш максадида биз Андижон вилоятининг оч-тусли буз, механик таркибига кура урта огир кумок, сизот сувлари сатхи 3,5-5,0 метр чукурликда жойлашган тупроклар шароитида гузанинг Андижон-36 навининг макбул сугориш тартибларини таъминловчи такомиллашган сувтежамкор томчилатиб сугориш технологиясини аниклаш хамда гуза навларининг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсирини урганиб, фермер ва сув хужалиги ташкилотлари учун илмий-амалий тавсиялар ишлаб чикишдир.

Тажриба утказиш услуби. Дала тажрибаси 2018-2020 йиллар давомида Андижон вилоятининг Избоскан тумани Лугумбек кдшлогида жойлашган "Фахриддин замин инвест" фермер хужалиги даласида утказилди. Тажриба даласининг тупроги ос-тусли буз, механик таркибига кура урта огир, сизот сувлари сатхи 3,5-5,0 метрда жойлашган.

June, 2022

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 6 | 2022 ISSN: 2181-1385_Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Тажриба тизими

1-жадвал

№ СуFориш усули Экиш схемаси Чекланган дала нам с^ими (ЧДНС), % Тупрокка чукур ишлов бериш

Андижо-36

1 Эгатлаб сугориш (назорат) 60-10x1 70-70-60

2 Томчилатиб сугориш 60-10x1 70-70-60

3 Томчилатиб сугориш 60-10x1 70-70-60 Хайдовдан олдин 80 см чукурликда юмшатиш

4 Томчилатиб сугориш 60-10x1 70-75-60

5 Томчилатиб сугориш 60-10x1 70-75-60 Хайдовдан олдин 80 см чукурликда юмшатиш

Тажриба вариантлари бир ярусда 4 кайтарикда жойлаштирилган. Вариант

майдони эгат узунлиги 100 м, эни 4,8 м. 100 х 4,8 м =480 м Булакча майдони

2 2 2 2 480 м х 5 = 2400 м Тажриба даласини умумий майдони. 2400 м х 4 = 9600 м

ёки 1,15 га. Х,ар бир булакча 8 катордан иборат булиб, 4 таси хдсобий каторлар,

хар икки томонидаги 2 тадан каторлар хдмоя каторлари хдсобланади. (1-

жадвал)

Тажриба натижалари. Сувтежамкор томчилатиб суFориш усуллини Fy3a навларининг усиши ва ривожланиши. Дастлаб тупрокнинг катламлари буйича морфологик тузилиши, механик таркиби, хажм огирлиги хамда сув сигимлари аникланди. Вегетация даврининг боши ва охирида тупрокдан бир метр калинликгача намуна олиш йули билан тупрок-сув утказувчанлиги урганилди, генетик катламлар буйича тупрок намуналари олиниб, улардаги умумий азот, фосфор ва калий микдорлари аникланди. Гузанинг гуллаш, гуллаш-мева тугиш, пишиш фазаларида 0-15 см, 15-30 см катламларида тупрок намуналари олиниб, улардаги хдракатчан азот, фосфор ва калий микдорлари урганилди.

Гузанинг униб чикган кундан хисоблаб 1 июл, август, сентябр ойларида гузаниг буйи, симподиал шохлари, шонаси ва кусак сонлари хисобга олинди.

June, 2022

1063

3,6,9-симподиал шохларидан 50 дона чанокдаги пахта олиниб, уртача 1 дона чанокдаги пахта огирлиги урганилди. Пахта толаси технологик ташхисидан утказилди. Минг дона чигитни массаси, ундаги ёг микдори аникланди.

Сувтежамкор томчилатиб сугориш усулида сугориш тупрокнинг хаво, сув, иссиклик ва озука режимлари, гузанинг усиб-ривожланишига ижобий таъсир этди.

Гузанинг униб чикиш ва бошлангич фазаларидаги ривожланиш муддати агроиклим шароитларига карамасдан тажриба йилларида унчалик узгариш булгани йук. Тажриба йилларида иклим шароити узгариб турсада, томчилатиб сугориш усулида сугориш гузани усув-амал даврига ижобий таъсир этди. Гузанинг буйи мавсум бошланишида хамма вариантларда бир хил булди (1-жадвал)

Маълумотлардан куринадики эгат олиб сугорилган назорат вариантга нисбатан томчилатиб сугорилган яъни хайдовдан олдин чукур юмшатиш 5-вариантда чинбарглар сони уртача 50 та усимликда 0.5 донага, шоналар сони 0.8 донага, хосил шохлари 0.8 донага ва кусаклар сони 4.5-5 донага ортганлиги кузатилди.

Сувтежамкор томчилатиб суFориш усуллини Fy3a навларининг усиши ва ривожланишига таъсири.

2-жадвал

№ Усимлик буйи,см Чин барглар сони,дона Шона-лар сони, дона Х,осил шохлар сони, дона Кусаклар сони, дона Шундан очилганла ри, Дона

1 1.06 1.07 1.08 1.06 1.07 1.07 1.08 1.08 1.09 1.09

2 12,3 56,3 82,0 3,6 7,0 5,6 13,8 6.5 9,4 5,4

3 11,8 57,5 84,4 3,7 7,8 6,8 14,2 9,1 13,8 6,9

4 12,5 57,8 86,9 3,6 7,6 6,6 14,9 8,9 13,4 6,7

5 13,1 57,6 89,1 3,5 8,4 6,7 14,8 9,0 13,7 6,9

6 13,2 57,9 83,7 3,6 7,8 6,4 14,6 9,5 14,4 7,1

Х,ар ойнинг биринчи санасида гузани усиш-ривожланишини урганиш максадида, фенологик кузатув ишлари утказилди. Фенологик кузатув ишлари хар бир вариантда 50 та усимликда амалга оширилди.

Сувтежамкор томчилатиб суFориш технологиясида пахта толасининг сифат курсаткичлари. Пахтачиликнинг асосий вазифаси бу пахта толасини зарур хажмда ва тукимачилик саноати учун тип ва саноат навлари буйича етиштиришдир. Биринчи нав пахта хомашёси сентябрь-октябрь ойларида, яъни йигиштириб олингач бир-

June, 2022

1064

икки ой мобайнида кайта ишланса (келаси йил июнь-июль ойларида) биринчи навдан тола чикиши 30-31, иккинчи навдан учинчи ва туртинчи навлардан 9 фоизгача камаяди (Акчурин Котов 1985)

Маълумки, жахон бозорида пахта толасининг сифати яхши булса, пахта толасига харидорлар хам куп булади.

Пахта толасининг сифат курсаткичлари Андижон вилояти пахта саноатида тахлил килинди ва тахлил натижаларига кура, урганилаётган томчилатиб сугориш технологиясини гузанинг "Андижон-36" навини пахта толасининг сифат курсаткичларига таъсирини аникланди, тадкикот натижаларига кура энг юкори тола чикиши сувтежамкор томчилатиб сугорилган 5-вариантда яъни хайдовдан олдин чукур юмшатилганда гузани "Андижон-36" навида тола чикиши 36,8% ни, тола узунлиги 33,6 ммни, 1000 дона чигит огирлиги 133 граммни, микронейр 4,5 ни, нисбий узилиши 29.4 гс/текс ни ташкил этиб, бу курсатгич эгатлаб сугорилган назорат вариантида тола чикиши 1,3 % га, тола узунлиги 0.2 мм га, 1000 дона чигит огирлиги 133 грамм га, микронейр 0.1 га, нисбий узилиши 1.1 гс/текс га камайгани аникланди.

Юкоридагилардан келиб чикиб куйидагича хулоса килиш мумкин:

- эгат олиб сугорилган назорат вариантга нисбатан томчилатиб сугорилган 5-вариантда яъни хайдовдан олдин чукур юмшатилганда чинбарглар сони уртача 50 та усимликда 0.5 донага, шоналарсони 0.8 донага, хосил шохлари 0.8 донага ва кусаклар сони 4.5-5 донага ортганлиги кузатилди.

Пахта толасининг сифат курсаткичларига сувтежамкор томчилатиб суFориш

технологиясининг таъсири

3-жадвал

Вариантлар Fуза навлари Сугориш технологиялари Тола чикиши, % Тола узунлиги, мм 1000 дона чигит вазни (грамм) Микронейр Нисбий узилиши, (гс/текс)

1 \D 3 i Эгатлаб сугориш (назорат) 35,5 33,5 120 4,4 28,3

2 И Томчилатиб сугориш 36,7 33,5 134 4,5 29,3

3 1 <c Томчилатиб сугориш 36,7 33,5 134 4,5 29,3

4 Томчилатиб сугориш 36,7 33,5 121 4,5 28,2

5 Томчилатиб сугориш 36,8 33,6 135 4,5 29,4

- пахта толасининг сифат курсаткичлари Андижон вилояти пахта саноатида тахлил килинди ва тахлил

June, 2022

1065

Academic Research in Educational Sciences ISSN: 2181-1385

Volume 3 | Issue 6 | 2022 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

натижаларига кура, урганилаётган томчилатиб сугориш технологиясини гузанинг "Андижон-36" навини пахта толасининг сифат курсаткичларига таъсирини аникланди, тадкикот натижаларига кура энг юкори тола чикиши томчилатиб сугорилган 5-вариантда яъни хайдовдан олдин чукур юмшатилганда гузани "Андижон-36" навида тола чикиши 36,8% ни, тола узунлиги 33,6 ммни, 1000 дона чигит огирлиги 135 граммни, микронейр 4,5 ни, нисбий узилиши 29.4 гс/текс ни ташкил этиб, бу курсатгич эгатлаб сугорилган назорат вариантида тола чикиши 1,3 % га, тола узунлиги 0.2 мм га, 1000 дона чигит огирлиги 120 грамм га, микронейр 0.1 га, нисбий узилиши 1.1 гс/текс га камайгани аникланди. (3-жадвал)

REFERENCES

1. Ахмедов А. "Сувтежаш технологиялари" // Узбекистан кишлок хужалиги журнали, 2008 йил 8-сон. - б. 37.

2. Безбородов Г.А. ва бошкалар - Гузани сугоришнинг сувтежовчи технологиялари ва маъдан угитлар билан озиклантиришнинг самарали усуллари"- // ПСУЕАИТИ "Дала экинлари селекцияси, уругчилиги ва агротехнологияларининг долзарб йуналишлари" мавзусидаги халкаро илмий-амалий конференцияси материаллари туплами, 2016 йил. II-кисм. - б. 111-115.

3. Исашев А., Мамаджанова Н. "Тажриба даласининг сувистеъмоли".// Agroilm.-Тошкент, 2018.- № 4(54), - б. 73-74.

4.Камбаров Б.Ф., Цой О.Г., Курбонов З.М. «Методика техники и технологии поливов». //Режим орошения и техника мониторинга//. Тароз, 2002, - с. 82 - 88.

4. Allen, R. G., Clemmens, A. J., Burt, C. M., Solomon, K. and O'Halloran, T., Prediction accuracy for project wide evapotranspiration using crop coefficients and reference evapotranspiration. J. Irrig. Drain. Eng., 2005, 13, p. 24-36.

5. Allen, R. G. et al., A recommendation on standardized surface resistance for hourly calculation of reference ET0 by the FAO 56 Penman-Monteith method. Agric. WaterManage., 2006, 81. - p. 1-22.

6.Surin V.A., Sabitov A.U., Zuxriddinov S.S. Orositelnaya system. vtorskoesvidetelstvo №1658918 A 01 G 25/06 g. Moscow 1991

7.Surin V.A., Sabitov A.U., Zuxriddinov S.S. Technique samotechnogopoliva on terrasirovannyxsklonax. Land Reclamation and Water Resources Moscow №4, 1995.st 24 ... 26

8. Isashov, А., Khamrokulov, A., Mirfozilov, N., Abdulhaqov, F. - o INFLUENCE OF THE IRRIGATION REGIME ON THE RICE DEVELOPMENT PHASES -"ONLINE-CONFERENCES" PLATFORM. - 2021. - С. 42-45.

9. Xojimatov, A., Xakimov, A., Xusanov, D. D., & Abdulhaqov, F. X. -Monitoring the operation of vertical drainage during reclamation of irrigated

lands - Актуальные научные исследования в современном мире

(12-2), 136-139.

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.