Научная статья на тему 'ХАЙДОВДАН КЕЙИНГИ ЧУҚУР ЮМШАТИШ АГРОТЕХНИКАСИ БИЛАН ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ УСУЛИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ПАХТА ХОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ'

ХАЙДОВДАН КЕЙИНГИ ЧУҚУР ЮМШАТИШ АГРОТЕХНИКАСИ БИЛАН ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ УСУЛИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ПАХТА ХОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

134
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мақбул суғориш тартиби / экиш схемаси / суғориш усули / вегетация / юмшатиш агротехникаси / optimal irrigation regime / planting scheme / irrigation method / vegetation / mitigation agrotechnics

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ферузбек Холдинович Абдулхақов, Достонбек Рустамжон Ўғли Махмудов, Муслимбек Мухаммадамин Ўғли Олимжонов

Ушбу мақолада ғўзанинг Андижон-36 навини парваришлашда хайдовдан кейинги чуқур юмшатиш агротехникаси билан томчилатиб суғориш усулини қўллашнинг пахта хосилдорлигига таъсири ёритиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Ферузбек Холдинович Абдулхақов, Достонбек Рустамжон Ўғли Махмудов, Муслимбек Мухаммадамин Ўғли Олимжонов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article describes the effect of drip irrigation on the yield of cotton in the care of Andijan-36 variety of cotton with the use of post-harvest deep softening agrotechnics.

Текст научной работы на тему «ХАЙДОВДАН КЕЙИНГИ ЧУҚУР ЮМШАТИШ АГРОТЕХНИКАСИ БИЛАН ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ УСУЛИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ПАХТА ХОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

ХАЙДОВДАН КЕЙИНГИ ЧУЦУР ЮМШАТИШ АГРОТЕХНИКАСИ БИЛАН ТОМЧИЛАТИБ СУГОРИШ УСУЛИНИ ЦУЛЛАШНИНГ ПАХТА ХОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Ферузбек Холдинович Абдулхаков

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти ассистенти

Достонбек Рустамжон ^ли Махмудов

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти магистранти

Муслимбек Мухаммадамин ^ли Олимжонов

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти магистранти

АННОТАТСИЯ

Ушбу маколада гузанинг Андижон-36 навини парваришлашда хайдовдан кейинги чукур юмшатиш агротехникаси билан томчилатиб сугориш усулини куллашнинг пахта хосилдорлигига таъсири ёритиб утилган.

Калит сузлар: макбул сугориш тартиби, экиш схемаси, сугориш усули, вегетация, юмшатиш агротехникаси

ABSTRACT

This article describes the effect of drip irrigation on the yield of cotton in the care of Andijan-36 variety of cotton with the use of post-harvest deep softening agrotechnics.

Keywords: optimal irrigation regime, planting scheme, irrigation method, vegetation, mitigation agrotechnics

КИРИШ

Андижон вилоятининг оч-тусли буз, механик таркибига кура урта-огир кумок, сизот сувлари сатхд 3,5-5 метр чукурликда жойлашган тупроклар шароитида гузанинг "Андижон-36" навининг макбул сугориш тартибларини таъминловчи такомиллашган сув тежамкор томчилатиб сугориш

1585

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

технологиясини аниклаш хамда хайдовдан кейин чукур юмшатиш, уни гуза навининг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсирини урганиб, фермер ва сув хужалиги ташкилотлари учун илмий-амалий тавсиялар ишлаб чикишдир.

Андижон вилоятининг оч-туслии буз тупроклари шароитида, гузанинг «Андижон-36» навининг макбул сугориш тартибларини таъминловчи такомиллашган сув тежамкор томчилатиб сугориш технологияси, хайдовдан кейин 80 см чукурликда юмшатишни самародорлигини аниклашдан иборат.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Томчилатиб сугориш технологиясининг оч-тусли буз, механик таркибига кура урта-огир кумок, сизот сувлари сатхи 3,0-3,5 метр чукурликда жойлашган тупроклар шароитида кулланилишида гуза навининг усиши, ривожланиши ва хосиолдорлигига, толанинг технологик сифат курсаткичлари хамда иктисодий самарадорлигига таъсири хисобланади.

Дала, лаборатория тадкикотлари ва фенологик кузатувлар Пахта селекцияси, уругчилигини етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институтининг "Дала тажрибаларни утказиш услублари" (УзПИТИ, 2007 йил), "Методы агрохимических и агрофизических исследований в поливных хлопковых районах" услубий кулланмалари асосида бажарилди.

Олинган маълумотлар аниклиги ва ишончлилиги умумкабул килинган Б.А.Доспеховнинг куп омилли услуби хамда SPSS (Statistical Package for Social Science) компьютер дастури ёрдамида математик-статистик тахлил килинди.

НАТИЖАЛАР

Андижон вилоятининг оч-тусли буз, урта механик таркиб урта огир тупроклари шароитида сувтежамкор томчилатиб сугориш технологияларини куллашда гузани "Андижон-36" навларидан юкори хосил олишга хамда дарё сувларини иктисод килиш ва атроф мухитни ифлосланишининг олдини олишга эришилди (1 -жадвал).

1 -жадвал.

Тажриба тизими.

Тупрокнинг Тупрокка

№ СуFориш усули Экиш суFоришдан ишлов бериш

схемаси олдинги

намлиги,

1586

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

H^HCra HiicöaTaH % XHCOÖuga

AHßH^o-36

1 3raraa6 cyropurn (Ha3opar) 60-10x1 70-70-60

2 ToMHunaTHÖ cyropum 60-10x1 70-70-60

3 ToMHunaTHÖ cyropum 60-10x1 70-70-60 XafigoBgaH KefiuH 80 cm nyKypnuKga MMmaium

4 ToMHunaTHÖ cyropum 60-10x1 70-75-60

5 ToMHunaTHÖ cyropum 60-10x1 70-75-60 XafigoBgaH KefiuH 80 cm nyKypnuKga MMmaium

OnuHraH MatnyMoraapgaH KypuHHÖ TypuöguKH, ypTana yn fiunga (2-^agBan) Ta^puöa ganacHHH aMan gaBpu öomuga TynpoKHHHr x,a^M orupnuru 0-30 cm

3 3

xafigoB KaraaMuga 1,27 r/cM , 30-50 cm xafigoB octh KaraaMuga 1,29 r/cM , Ba nacTKH 50-100 cm KaraaMnapuga ypTana 1,30 r/cM hh TamKun этgн. YcyB gaBpuHHHr oxupura Kenuö, Ha3opaT эгaraa6 cyropunraH BapuaHTga TynpoKHHHr xa^M orupnuru 0-30 cm xafigoB KaraaMuga 1,31 r/cM Ba xafigoB octh KaraaMuga

-5

30-50 cm xafigoB octh KaraaMuga 1,33 r/cM , nacTKH 50-100 cm KaraaMnapga 1,34 r/cM hh TarnKun этgн. TynpoK ocTugaH cyropunraH экнm cxeMacu (60x10x1) öynraH BapuaHTga

2 -^agBa^.

ToMHH^aTHÖ cyFopnm TexHO^oruHcuHHHr TynpoK xa^M Maccacura

-5

Tatcupu., r/cM

KaraaM, cm Вегетaцнa öomuga BereTa^a oxupuga, Ba Duaffraap öyfiuna

1 2 3 4 5

1587

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

2021 fiun

0-30 1.28 1,32 1,28 1,30 1,29 1,32

0-50 1.28 1,34 1,30 1,33 1,30 1,34

0-70 1.32 1,36 1,32 1,34 1,29 1,33

0-100 1.32 1,35 1,31 1,34 1,30 1,34

MatnyMoTnapgaH KypuHuö TypuöguKH, ypTana yn fiunga (3-^agBan) Ta^puöa ganacuHH aMan gaBpu öomuga, TynpoKHH FoBaKnuru 0-30 cm xaögoB KarnaMuga 52,8%, 0-50 cm xafigoB octh KarnaMuga 52.5 % Ba nacTKH 0-70 Ba 0100 cm KarnaMnapuga ypTana 51.8 % hh TamKHn этgн. YcyB gaBpuHHHr oxupura Kenuö, эгaraa6 cyFopunraH Ha3opaT BapuaHTga TynpoKHH FoBaKnuru TynpoKHH 030 cm xafigoB KarnaMuga 50.4% Ba x,afigoB octh KarnaMuga 30-50 cm xafigoB octh KarnaMuga 50.2%, nacTKH 50-100 cm KarnaMnapga 50.1% hh TamKHn этgн. ToMHunarnö cyFopunraH экнm cxeMacu (60x10x1) öynraH BapuaHTga TynpoKHH FOBaKnuru 0-30 cm ga 53.0%, 30-50 cm ga 52.8% Ba 50-100 cm ga 52.2% hh TaKun KHngu. 3-^agBan.

3-^agBa^.

ToMHH^aTHÖ cyFopnm TexHO^orHHCHHHHr Tynpo^HHHr FOBaK^urura

TatcnpH, %

KaraaM, cm BereTauuA öomuga Вeгeтaцнa oxupuga, BapuaHTnap öyfiHHa

1 2 3 4 5 6 7 8

2021 hh^

0-30 52.2 50.8 52.0 50.5 52.0 50.3 52.0 50.5 52.0

0-50 52.3 50.4 52.3 50.4 52.3 50.5 52.3 50.7 52.3

0-70 52.2 50.3 52.2 50.3 52.2 50.3 52.2 50.3 52.2

0-100 52.2 50.5 52.2 50.4 52.2 50.4 52.2 50.5 52.2

CyB yTKa3yBHaHHHK TynpoKHHHr MyxuM cyB-$H3UK xycycutfraapugaH öupu öynuö, y TynpoKHHHr cyBHH CHHrgupum Ba nacTKH KarnaMnapra yTKa3um KOÖHnuaTHHH TaBCH^nafigu - ymöy ^apaeH ^нnbтpaцнa geö TymyHunagu. CyB yTKa3yBHaHHHK TynpoKHHHr MexaHHK TapKuöu, CTpyKTypacu, nupuHgu MHKgopu, KOBymMacu Ba mypTOÖnuK gapa^acura öoFnuK xpnga Typnuna öynagu. TagKUKOT onuö öopunraH on-Tycnu öy3 TynpoKnap ypTana cyB yTKa3yBHaHnuKKa эгa öynuö, x,ap xun cyFopum pe^HMnapu Tatcupuga yHHHr KUHMaraapu BapuaHTnap öyfiHHa

1588

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

турли микдорларни ташкил этади. Тупрокнинг сув утказувчанлиги унинг донадорлиги ва говаклигини белгиловчи мухим омилларидан бири хисобланади Сув утказувчанлик асосан икки боскичдан шимилиш ва филтрланишдан иборат булиб, дастлаб сув шимилиб тупрок туйинади, сунгра сув тупрок катламининг пастки кисмига маълум тезликда сизиб утади. Сув утказувчанлик тупрокнинг маълум майдони юзасидан муайян вактда сингиб утадиган сув хажми билан улчанади ва одатда мм/соат билан ифодаланади. Сув утказувчанлик тупрокнинг умумий говаклиги ва унинг улчамига боглик Масалан, енгил механик таркибли тупрокларда йирик ковакликлар куп булганидан, сув утказувчанлик, хам доимо юкоридир. Кумок ва соз тупрокларда коваклик микдори ва унинг улчами тупрокнинг структура холатига боглик. Сувга чидамли булган увокли структурали ана ундай тупрокларда хам сув утказувчанлик юкори булади. Огир механик таркибли ва кесакли чангли структурали тупрокларда сув утказувчанлик паст.

Тупрокнинг сув утказувчанлиги тупрок гронулометрик таркиби, ва кимёвий хоссасига, унинг структура холатига, зичлиги, говаклиги, намлиги хамда намланиш давомийлигига боглик. Сув утказувчанлик огир механик гранулометрик таркибли тупрокларда хамиша енгил таркибли тупрокларга нисбатан паст булади. Сув утказувчанлик вакт бирлиги ичида тупрок кундаланг кесим юзаси оркали утадиган сув хажмига боглик равишда узгаради.

Тупрокнинг сув утказувчанлиги тупрокни нам сингдирган холда узидан сувни утказишидир. Тупрокнинг сув утказувчанлик хусусияти экинларни сугориш муддатлари ва меъёрларини аниклашда, тупрокдаги тузларни ювилишини урганишда зарур булган мухим курсатгичдир.

Тажриба майдонларида тупрокнинг сув утказувчанлиги хар йили бахорда чигит экишдан олдин хамда кузда сугориш технологиялари буйича «ички ва ташки халкалар» усулида 6 соат давомида аникланди. Аникланган маълумотлар 4- жадвалда келтирилган.

Тадкикотлардан олинган натижаларга кура, мавсум давомида тупрокни зичлашиши натижасида унинг сув утказувчанлиги хам пасайиб борди.

2018-2020 йилларда уртача тажриба даласининг амал даври бошида 6 соат мобайнида 927,9 м /га тенг булди. Амал даври охирига келиб эгат олиб сугорилган назорат вариантда уртача 781м3/га, томчилатиб сугорилган экиш схемаси (60х10х1) булган вариантда тупрокнинг сув утказувчанлиги 6 соат

1589

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

MoöafiHuga ypTana 935.3M3/ra hh, Ha3opaT эгaт onuö cyFopunraH BapuaHTra

-5

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

HucöaTaH 154m /ra ra WKopu öyngu.

4- жадвал

Тупрок остидан суFориш технологиясини тупрокнинг сув утказувчанлиги

таъсири

Муддат, соат Вегетация бошида Вегетация охирида

м3/га 1 вариант 2-вариант 3- вариант 4- вариант 5- вариант

м3/га м3/га м3/га м3/га

2018 йил

1 243.2 198.2 245.2 196.2 244.2 198.2

2 234.6 194.5 236.5 194.9 233.5 194.5

3 146.4 108.1 146.7 110.1 146.7 108.1

4 115.1 106.7 115.2 106.9 115.2 106.7

5 96.3 87.1 97.3 87.1 97.3 87.1

6 92.3 86.4 94.4 87.1 93.4 89.2

6 соат давомида 927.9 781.0 935.3 779.2 931.4 781.6

МУ^ОКАМА

Арид зоналарида кишлок хужалик экинлари учун зарур булган сув тартибига факатгина сугоришлар оркали эришиш мумкин. Сугоришларнинг меъёри ва сони эса усимликни тури ва навига, иклимий, гидрогеологик ва тупрок-мелиоратив шароитларга боглик холда Рыжов С.Н. рухсат этилган намлик меъёри формуласи оркали аникланади:

m = iwmHC - W0AK )l0öJh + к, м3/га

бунда: Wчднс- тупрокнинг чекланган дала нам сигими, тупрок огирлигига % хисобида;

Wфак- сугоришолди тупрокнинг фактив намлиги, тупрок огирлигига % хисобида;

-5

J- тупрокнинг хажмий огирлиги, г/см ;

h- хисобий катлам, м;

-5

к- сугориш давомида бугланишга кетган сув сарфи, м /га (хисобий катламдаги намлик етишмовчилигидан 10 %).

1590

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

Сугоришлар сони барча тажрибаларда берилган сугоришолдитупрок намлигига, етиштирилаётган экинларнинг биологик хусусиятларига ва

сугоришлар меъёрига богликдир.

5-жадвал

Томчилатиб суFориш технологиясини пахта хосилдорлигига таъсири

2020 йил

Гузанинг Андижон-35 нави

1 29.5 29.9 29.1 30.3 29.7

2 32.5 32.1 32.1 32.5 32.3

3 30.4 30.1 30.6 30.0 30.3

4 48.5 47.9 48.6 47.8 48.2

5 49.2 50.4 50.0 49.6 49.8

НСР05= = 4,7 ц/га

5-жадвалдан куринадики 2018 йилда "Андижон-36" нави экилган вариантда эгатлаб сугорилган назорат вариантда 4 маротаба сугорилди мавсумий сугориш меъёри 4900 м /гани ташкил этди. Томчилатиб сугорилган вариантда эса 36 маротаба сугорилди мавсумий сугориш меъёри 2208 м /гани ташкил этди. Бу курсатгичлар назорат вариантга нисбатан 2 баробарга сув тежалди. 2019-2020 йилларда шунга якин маълумотлар олинди.

ХУЛОСА

Тадкикотлардан олинган натижаларга кура, мавсум давомида тупрокни зичлашиши натижасида унинг сув утказувчанлиги хам пасайиб борди.

2018-2020 йилларда уртача тажриба даласининг амал даври бошида 6 соат мобайнида 927,9 м /га тенг булди. Амал даври охирига келиб эгат олиб сугорилган назорат вариантда уртача 781м3/га, томчилатиб сугорилган экиш схемаси (60х10х1) булган вариантда тупрокнинг сув утказувчанлиги 6 соат мобайнида уртача

935.3м3/га

ни, назорат эгат олиб сугорилган вариантга

-5

нисбатан 154м /га га юкори булди.

Кишлок хужалик экинларини сув таъминоти шароитларига боглик холда турлича муносабат билдиради. Барча экинларни максимал хосилдорлигига, конуниятларга буйсунган холда, усимликни усиши ва ривожланишининг барча даврлари давомида узлуксиз сув билан кониктириш оркали эришилади.

1591

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1585-1592

REFERENCES

1. Kostyakov A.N. Osnovy melioratsii.-M.Selxozgiz, 1960, 622 p

2. Surin V.A., Sabitov A.U., Zuxriddinov S.S. Orositelnaya system. vtorskoe svidetelstvo №1658918 A 01 G 25/06 g. Moscow 1991

3. Surin V.A., Sabitov A.U., Zuxriddinov S.S. Technique samotechnogo poliva on terrasirovannyx sklonax. Land Reclamation and Water Resources Moscow №4, 1995.st 24 ... 26

1592

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.