Научная статья на тему 'ТУПРОҚ МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИНИ ЯХШИЛАШДА СУВ ТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯЛАР'

ТУПРОҚ МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИНИ ЯХШИЛАШДА СУВ ТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
103
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кимёвий мелиорант SPERSAL / эгатлаб суғориш / тупроқ / шўрланиш / сув тежамкор технология. / химический мелиорант SPERSAL / полив по бороздам / почва / засоление / водосберегающие технологии.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дониёров Т.О., Авлакулов М., Турсунов Ғ.Ж.

Мақолада SPERSAL кимёвий мелиорантини қўллаб, ўртача шўрланган ерларда тупроқ мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва шўр ювишга сарфланадиган сув тежамкорлиги масалалари бўйича ўтказилган дала тажрибалари натижалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Дониёров Т.О., Авлакулов М., Турсунов Ғ.Ж.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье представлены результаты полевых опытов по улучшению мелиоративного состояния среднезасоленных почв с применением химического мелиоранта SPERSAL и экономия воды затрачиваемой на промывку почв.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚ МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИНИ ЯХШИЛАШДА СУВ ТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯЛАР»

УУК 631.671:633.51

Дониёров Т.О., Авлакулов М., Турсунов Г.Ж.

ТУПРОЦ МЕЛИОРАТИВ ^ОЛАТИНИ ЯХШИЛАШДА СУВ ТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АХДМИЯТИ

Дониёров Т.О. - к.х.ф.ф.д., доцент; Авлакулов М. - профессор (Карши му^андислик-иктисодиёт институти); Турсунов F. Ж. - магистр ("ТИКХММИ" Миллий тадкикот университети хузуридаги Карши ирригация ва агротехнологиялар институти)

В статье представлены результаты полевых опытов по улучшению мелиоративного состояния среднезасоленных почв с применением химического мелиоранта SPERSAL и экономия воды затрачиваемой на промывку почв.

Ключевые слова: химический мелиорант SPERSAL, полив по бороздам, почва, засоление, водосберегающие технологии.

The article presents the results of field experiments on improving the reclamation state of moderately saline soils using the SPERSAL chemical ameliorant and saving water spent on soil leaching.

Key words: chemical ameliorant SPERSAL, furrow irrigation, soil, salinity, water-saving technologies.

Кириш. Мамлакатимиз ах,олиси сонининг ортиб бориши, уларнинг озик-овкат ва бошка мах,сулотларига булган кунлик эхтиёжининг ошиши ердан янада купрок, мул ва сифатли х,осил олишга ундайди. Бу эса сув ресурсларига булган талабни оширади. Кейинги даврларда яккол сезилаётган глобал иклим узгариши таъсирида тоглардаги музликлар майдонининг камайиши хдмда Марказий Осиёнинг асосий дарёлари хисобланган Амударё ва Сирдарёнинг сувлилик даражасининг камайиши кутилмокда. Дунё мамлакатларига назар ташлайдиган булсак, Исроилда сугориладиган майдонлар 100 фоиз сувни тежовчи технологияларга утказилган. АКШда бу курсаткич 38,2 фоизни, Мисрда 36 фоизни, Козогистонда 14 фоизни, Туркияда 12 фоизни, Хитой Халк Республикасида 11 фоизни ташкил этади [1].

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 11 декабрдаги ПК-4919-сон "Кишлок хужалигида сувни тежайдиган технологияларни жорий этишни янада жадал ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорида тобора кучайиб бораётган сув такчиллиги х,амда сув ресурсларига булган талабнинг усиб бориши шароитида кишлок хужалигида сувдан фойдаланиш самарадорлигини кескин ошириш вазифалари белгиланиб, 2021 йилда 160 минг гектар пахта, 30 минг гектар мевали экинлар, 15 минг гектар узум ва 5 минг гектар бошка экинлар майдонларида томчилатиб сугориш, 14 минг гектардан ошик донли экинлар, 2 минг гектар сабзавот ва полиз х,амда 2 минг гектар озукабоп экинлар етиштириладиган майдонларда ёмгирлатиб сугориш, 623 гектар пахта етиштириладиган майдонларда дискрет сугориш технологиясини жорий килиш топшириги белгиланган [2].

Республикамизда турли даражада шурланган майдонларида шур ювиш учун кушимча 2500-6000 м3/га сув сарфланиши талаб килинади. Бундай муаммолар сугориладиган ерларнинг мелиоратив х,олатини яхшилашда сув тежамкор янги технологиялар устида ишлашга ундайди.

Биз Карши туманининг уртача даражада сулфат-хлорли турда шурланган, огир механик таркибли утлоклашиб бораётган такирсимон тупроклари шароитида "Бухоро-6" навли гузанинг сугориш техникасини такомиллаштириш, тупрокнинг сув-туз тартибига SPERSAL кимёвий мелиорантнинг таъсирини илмий асослаш максадида куйидаги вариантлар [3] буйича илмий тадкикот ишлари олиб бордик:

1. Оддий усулда чигит экиш, намлик танкислиги буйича эгатлаб сугориш (назорат).

2. Плёнка остига чигит экиш, ЧДНС га нисбатан 70-70-60 % тартибда 25 % ортик меъёр билан сугориш.

3. Тупрокка кимёвий мелиорант (5 кг/га) куллаш, плёнка остига чигит экиш, ЧДНС га

нисбатан 70-70-60 % тартибда 25 % ортик меъёр билан сугориш.

4. Плёнка остига чигит экиш, ЧДНС га нисбатан 70-70-60 % тартибда 50 % ортик меъёр билан сугориш.

5. Тупрокка кимёвий мелиорант (5 кг/га) куллаш, плёнка остига чигит экиш, ЧДНС га нисбатан 70-70-60 % тартибда 50 % ортик меъёр билан сугориш.

Тадкикот учун кичик майдончали (майдончалар улчами 1440 м2), нишаблиги 0,002 ва эгатлар узунлиги 200 м, оралиги 0,9 м булган тажриба даласи танланган, у сизот сувлари сатх,и экин майдони сатх,идан 2,2-2,5 м пастда жойлашган очик зовур билан туташган. ^айтариклар сони 4 тани ташкил этган. Тупрокнинг сугоришдан олдинги намлиги шу минтакада кабул килинган ва ижобий натижаларга эришилган "Бухоро-6" нави учун ЧДНС га нисбатан 70-70-60 % тизим кабул килинди [3].

ЧДНС 21,6 % ва тупрок хджмий массаси 1,44 г/см3 эканлигини инобатга олиб, шу катламни сугориш учун намлик ЧДНС га нисбатан 70-70-60 % тартибда С.Н.Рижовнинг формуласи ёрдамида х,исоблаганимизда гуллаш-шоналашгача булган даврда 0-70 см катлам учун 780 м3/га. Гуллаш-шоналаш ва пишиш давригача булган сугоришлар 0-100 см лик катлам учун 1083 м3/га га тенг эканлигини аникладик [3].

Таркибига кура SPERSAL кимёвий мелиорантининг асоси полимер бутенедиотик полимален кислотасидан ташкил топган булиб, 30 % гомополимер, 6 % чизикли сулфат алкилбензол ва бошка 64 % инерт моддалардан иборат [4].

SPERSAL кимёвий мелиорантининг физик-кимёвий таъсири мох,ияти куйидагича: SPERSAL кимёвий мелиоранти тупрокка сепилганда, тупрок сингдириш комплексида натрий катионининг сикиб чикарилиши натижасида кальций ва магний катионлари алмашинув реакцияси юз беради [6].

Усимлик илдиз катлами тупрогида х,осил булган хлорли, натрий сульфид, натрий бикарбонат каби тузлар экинни сугориш учун берилган сув ёрдамида эриб, пастки катламларга тушади.

SPERSAL кимёвий мелиоранти сепилганда тупрокда алмашинув реакцияси руй беради. Шур ювиш олдидан шурланиш даражаси ва турига мос равишда SPERSAL кимёвий мелиоранти зарур микдорини тупрокка сепиб, шур ювилганда, берилаётган сув ва усимлик илдиз катлами жойлашган тупрокни шурсизлантириш учун сарфланаётган солиштирма харажатлар микдори камаяди. Яъни, шур ювиш меъёрини камайиши учун маълум шароит яратилади. Тупрок сув-физик хоссаларининг узгариши х,исобига сувнинг тупрокка шимилиш жадаллиги ортади, шунингдек сугориш техникаси элементлари х,ам узгаради.

Тажриба учун SPERSAL кимёвий мелиорантининг тупрокка сепилиши меъёри Швейцариянинг "Сибо-Новартис" фирмаси тавсиясига биноан 5 кг/га кабул килинди.

Тажриба маълумотларидан куринадики, вегетация даври охирида бах,орги даврга нисбатан тупрокнинг 0-100 см катламидаги тузлар микдори камайишининг энг катта курсаткичи таккослаш даврида 50 % га оширилган меъёрларда сугорилган 4 вариантда ва кушимча 5 кг/га SPERSAL кимёвий мелиоранти кулланилган 5 вариантларда кузатилди. Бу вариантларда тузлар умумий микдори 2,4-2,5 марта, хлор-ион - 2,3-2,6 марта, натрий ва калий микдори 0,83-1,81 камайганлиги кузатилди.

1-жадвал

1 ц пахта хом ашёси олиш учун кетган суFориш суви сарфлари [3]

Тажриба вариантлари 1- йил 2- йил 3- йил

Мавсумий сугориш меъёри, м3/га Х,осилдорлик, ц/га 1 ц х,осил учун сугориш суви харажатлари, м3/ц Мавсумий сугори] меъёри, м3/га Х,осилдорлик, ц/га ц х,осил учун сугор суви харажатлари, м3/ц Мавсумий сугориш меъёри, м3/га Х,осилдорлик, ц/га 1ц х,осил учун сугориш суви харажатлари, м3/ц

1 7100 27,8 255,4 6370 29,6 215,2 7190 31,5 228,2

2 6960 41,4 168,1 6220 40,2 154,7 6760 42,2 160,2

3 6960 43,6 159,6 6220 42,7 145,7 6760 44,3 152,6

4 6330 42,4 149,3 5780 41,6 138,9 6310 39,6 159,3

5 6330 45,5 139,4 5780 44,3 130,5 6310 45,4 139,0

Урта 6509 39,5 169,2 5866 37,9 157,4 6522 39,4 168,1

Тузлар гепотетик таркиби х,исоби, каралаётган даврдаги улар микдорининг узгариши куйидагиларни курсатди. Урганилаётган тупрок катламида сувда эрувчи тузлар куйидагича камайиш тартибида жойлашган: CaSO4, №С1, Na2SO4, MgSO4 ва Са(НСОз)2, тупрокда MgCl2 кузатилмади. Вегетация даврида деярли барча вариантларда сувда эрувчи тузларнинг камайганлиги кайд этилди. 1 вариантдаги Na2SO4 микдорининг 1, 3 ва 1, 8 марта ошганлиги бундан мустасно. Са (НСОз)2 ва Na2SO4 микдорларида жуда кам узгариш кузатилди. 5 ва 6 вариантлар тупрокларида CaSO4 микдори тегишлича 3,7 ва 3,9 марта камайди; MgSO4 - 2,3; 4,4 ва 4 марта, №С1 - 2,3 ва 2,6 марта камайганлиги аникланди [7].

Жадвалдаги маълумотлардан куриниб турибдики 25 % га оширилган меъёрларда сугорилган 2 вариантда ва кушимча 5 кг/га SPERSAL кимёвий мелиоранти сепилган 3-вариантда хдмда 50 % га оширилган меъёр билан сугорилган 4- вариантда ва кушимча 5 кг/га микдорида мелиорант кулланилган 5- вариантларда мавсумий сугориш меъёрлари камайган. Чунки, тажриба участкасининг тупроги огир кумок. Бундай турдаги тупроклар сувни узида узок муддат тутиб тура олиши х,исобига сугоришлар оралигидаги муддат 1719 кундан 27-28 кунгача узайган. Натижада, назорат варианти 2-4-1 схема асосида 7 марта сугорилган булса, 25 % га оширилган меъёрда сугорилган 2-вариантда 1-3-1 схема буйича 5 марта, худди 2-вариант тартиби буйича сугорилиб, кушимча 5 кг/га SPERSAL кимёвий мелиоранти кулланилган 3-вариантда х,ам 1-3-1 схема буйича 5 марта сугорилган. 50 % га оширилган меъёрда сугорилган 4-вариантда 1-2-1 схема буйича 4 марта, худди 4-вариант тартиби буйича сугорилиб кушимча 5 кг/га SPERSAL кимёвий мелиоранти кулланилган 5-вариантда х,ам 1-2-1 схема буйича 4 марта сугорилган [5].

Утказилган тажрибаларнинг 2-вариантида 6960 м3/га сув сарфланиб, уртача уч йиллик пахта х,осили 41,27 ц/га, 3-вариантда х,ам 6960 м3/га сув сарфланиб, х,осилдорлик 43,5 ц/га ни ташкил этган. 4- ва 5- вариантларда бу курсаткичлар мос равишда 41,2 ва 45,0 ц/га булган.

Келтирилган маълумотлар асосида 1 ц пахта х,осили етиштириш учун сугориш суви сарфлари буйича энг катта сув сарфи назорат вариантида 232,9 м3/ц булса, 2- ва 3-вариантларда 161,0 ва 152,6 м3/ц, 4- ва 5- вариантларда бу курсаткич 149,27 ва 136,3 м3/ц га тугри келди [5].

Юкоридаги маълумотларга асосланиб шуни айтишимиз мумкинки, сугориш меъёрини ЧДНС га нисбатан 25 % га ошириб сугорилганда тупрокдаги тузлар микдорининг камайиши х,исобига х,осилдорлик ошган. Худди шу тартибда сугорилиб, кушимча 5 кг/га SPERSAL кимёвий мелиоранти кулланилганда х,осилдорлик яна 2,23 ц/га микдорга купайгани аникланди. Бу кусаткич сугориш меъёрини 50 % га ошириб сугорилган 4-вариантда сезиларли узгариш кузатилмади. Худди шу тартиб буйича сугорилиб, кушимча мелиорант кулланилганда эса х,осилдорлик сезиларли даражада ошганлиги кузатилди.

Хулоса. Огир механик таркибли уртача даражада сулфат-хлорли турда шурланган тупрокли ерларда сугориш учун бериладиган сувни дефицитдан 25 - 50 фоизга ошириб 1-сугоришдан олдин кушимча 5 кг/га SPERSAL кимёвий мелиоранти кулланилганда тупрокнинг мелиоратив х,олати яхшиланади ва х,осилдорлик х,ар гектарига 3-5 ц/га микдорга ошади.

Ушбу маълумотлар Кашкадарё вилоятининг Касби тумани "Чиллабулок" СИУ га карашли "Махмудов Алпомиш" фермер хужалигининг 5 (беш) га майдонида ва Миришкор туманининг огир механик таркибли, уртача шурланган тупроклари шароитида 2019 йилда "Миришкор чашмаси" номли СИУ га карашли "Умидуллаев Шамшодбек" фермер хужалигининг "Бухоро-6" гуза нави экилган 6 (олти) гектарли майдонларида ишлаб чикаришга жорий килинган ва жобий натижалар олинганлиги тугрисида Узбекистон Республикаси Сув хужалиги вазирлигининг маълумотномаси олинган.

Демак, SPERSAL кимёвий мелиорантини 1-сугориш олдидан тупрокка 5 кг/га микдорида сепиб, дефицитдан 25 % ва 50 % оширилган меъёрларда сугориш ташкил килинганда сулфат-хлорли уртача шурланган тупрокли ерларнинг мелиоратив х,олати яхшиланади ва ноусув даврида шур ювиш учун сарфланадиган 3500-4500 м3/га сув тежалади. Шунинг учун х,ам, мазкур усулни "Тупрок мелиоратив х,олатини яхшилашда сув тежамкор технологиялар" сирасига киритиш мумкин.

АДАБИЁТЛАР

1. https://water. gov.uz/uz/page/5/40

2. Уразкелдиев А.Б. Кишлок хужалик экинларини сугориш усуллари ва сув тежамкор сугориш технологиялари [Матн] : илмий нашр / «Агробанк» АТБ.-Тошкент: "ТАСВИР" нашриёт уйи, 2021. - 48 б.

3. Дониёров Т.О. "Такирсимон тупроклар сув-туз режимига кимёвий мелиорантнинг таъсири ва гузани сугориш техникасини такомиллаштириш" мавзусидаги к.х.ф.ф.д. дисс. автореферати. -Т.: 2020. 46 б.

4. Азимбаев С.А. «Первичные испытания препарата SPERSAL для повышения производительной способности засоленных земель Узбекистана на 1995-1996 гг.» Отчет: Института водных проблем АН РУ. Т. 1996.-76 с.

5. Авлакулов М., Дониёров Т.О. Гузани эгатлаб сугоришда кимёвий препаратларни куллаш оркали тупрок сув-туз режимини бошкариш. //Инновацион технологиялар Илмий техник журнали 2021. Махсус сон. Карши 2021 й. 31-35 б.

6. Икрамов Р.К., Дониёров Т.О. Эффективность мелиоранта SPERSAL на засолённых почвах Каршинской степи. Материалы Х международной конференции "Veda a vznik" 2013/2014. Praha. 22-26 c.

7. Дониёров Т.О. Эгатлаб сугоришнинг тупрок сув-туз тартиботи узгаришига таъсири. // Инновацион технологиялар 3(35)-сон. 2019 й. -56-59 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.