Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТУПРОҚ-ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ШОЛИ ЕТИШТИРИШ РЕСУРСТЕЖОМКОР СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ'

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТУПРОҚ-ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ШОЛИ ЕТИШТИРИШ РЕСУРСТЕЖОМКОР СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
5
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шўрланиш / тупроқ / суғориш / томчилатиб суғориш / ўсиш / ривожланиш / шоли / нав / усул / сув сарфи / меъёр / истемол / фенология.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Қурбанбаев Сагит Ережепович, Батырбаев Ерлан Бекмаханович

Қорақалпоғистон Республикасининг сув ресурслари тақчиллиги ва тупроқ-иқлим шароитларида шоли етиштиришда томчилатиб суғориш технологияларини қўллаш асосида илмий тадқиқотлари олиб борилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Қурбанбаев Сагит Ережепович, Батырбаев Ерлан Бекмаханович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТУПРОҚ-ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ШОЛИ ЕТИШТИРИШ РЕСУРСТЕЖОМКОР СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ»

ЦОРАЦАЛПОГИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТУПРОЦ-ЩЛИМ ШАРОИТИДА ШОЛИ ЕТИШТИРИШ РЕСУРСТЕЖОМКОР СУГОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДАН

ФОЙДАЛАНИШ ^урбанбаев Сагит Ережепович, 2Батырбаев Ерлан Бекмаханович

1Ирригация ва сув муаммолари илмий тадкикот институти ^оракалпогистон минтакавий маркази директори, 2Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти таянч

докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.10933077

Аннотация. Корацалпогистон Республикасининг сув ресурслари тацчиллиги ва тупроц-ицлим шароитларида шоли етиштиришда томчилатиб сугориш технологияларини цуллаш асосида илмий тадцицотлари олиб борилди.

Калит сузлар: шурланиш, тупроц, сугориш, томчилатиб сугориш, усиш, ривожланиш, шоли, нав, усул, сув сарфи, меъёр, истемол, фенология.

Аннотация. Проведены научные исследования на основе применения технологий капельного орошения при выращивании риса в условиях дефицита водных ресурсов и почвенно-климатических условиях Республики Каракалпакстан.

Ключевые слова: засоление, почва, орошение, капельное орошение, рост, развитие, рис, сорт, способ, водопотребление, норма, расход, фенология.

Abstract. Scientific research was conducted on the basis of the use of drip irrigation technologies in the cultivation of rice in the water resource shortage and soil-climatic conditions of the Republic of Karakalpakstan.

Keywords: salinity, soil, irrigation, drip irrigation, growth, development, rice, variety, method, water consumption, rate, consumption, phenology

Кириш: Республикада шоли етиштириш, саклаш, кайта ишлашнинг узлуксиз ва самарали тизимини такомиллаштириш, ички истеъмол бозорини гуруч мах,сулотлари билан баркарор таъминлаш ва экспорт салох,иятини ошириш, бу борада илмий-тадкикот ишларини кучайтириш хдмда шоли етиштиришда сувни тежайдиган технологияларни кенг куллашни такозо этади.

^оракалпогистон Республикасининг тупрок-иклим шароитларида кишлок хужалиги экинларини, асосан пахтачиликда сугориш техникаси ва технологияларини такомиллаштириш буйича куплаб илмий тадкикот ишлари амалга оширилган. Бирок сув танкислиги шароитида шоли етиштиришда сувни тежовчи технологияларни ишлаб чикиш буйича тадкикотлар олиб борилмаган. Сунгги йилларда кузатилаётган глобал иклим узгариши натижасида минтакамизда хусусан республикамизда тез-тез кузатилаётган сув такчиллиги шароитида шоли етиштириладиган майдонларнинг тобора кискаришига олиб келмокда. Шоли етиштиришда аксарият х,олларда сув тежамкор сугориш технологияларнинг амалиётда синаб курилмаганлиги ёки сугориш режими буйича илмий асосланган тавсияларнинг мавжуд эмаслиги амалиётда шоли етиштиришда сув тежамкор сугориш технологияларининг кенг майдонларда жорий килишга тусик булмокда. Бугунги кунда республикамиз кенг майдонларда экилаётган районлашган шоли навларининг аксарияти сувга ута талабчан х,исобланиб, кургокчил шароитларда сув бостиришга нисбатан юкори мах,сулдорликка эга х,исобланади. Шунинг учун кишлок хужалиги экинлари орасида нисбатан куп сув талаб киладиган шоли етиштиришда сувни иктисод

^илишни таъминловчи самарали сув тежамкор сугориш технологияларини синовдан утказиш ута мухим хисобланади

Материаллар ва услублар: ^оракалпогистон Республикаси Нукус туманидаги Дон ва шоли илмий ишлаб чикариш бирлашмасининг тажриба майдонларида шолининг "Гулистон" навида томчилатиб сугориш асосида етиштириш агротехникаси буйича илмий-тадкикотлар олиб борилди. Тадкикотлар 3 вариантта (1 вариант анъанавий бостириб сугориш, 2 вариант кун оралатиб томчилатиб сугориш ва 3 вариант хар куни томчилатиб сугориш) олиб борилди. Тадкикот объекти тупрогининг механик таркиби урта кумок, сизот сувлари 2-3 метр, нишаблиги i=0,001-0,003 ва томчилатиб сугориш тизими курилган майдон 0,75 га ни ташкил килади.

Мазкур томчилатиб сугориш тизимини лойихалашда медалли бир бирига уловчи курилмага эга булган магистрал кувурлардан фойдаланилди. Магистрал кувурлар ер устидан монтаж килишга мулжалланган. Ер устида жойлашган сув етказиб берувчи магистрал полиэтилен кувури диаметри 110 мм, таксимловчи кувурларнинг диаметри эса 75 мм ни, томизгичли сугориш шланглари диаметри 17 мм ва хар 30 см масофада жойлашган томизгичларнинг сув сарфи 1,6 л/соат ни ташкил килади. Сугориш шланглари хар 0,4 м оралатиб монтаж килинган.Дала тажрибаларида шолини вариантлар буйича усиб ривожланиш буйича фенологик кузатулар ва биометрик улчовлар, фенологик тупрок, усимлик намуналари тахлиллари "Узбекистонда шоли етиштириш буйича услубий курсатма"сидан хамда ГОСТ 32-2001 талаблари буйича бажарилди. Шоли хосилдорлиги буйича маълумотларнинг статистик тахлили Б.А.Доспеховнинг "Методика полевого опыта" (1979; 1985) услубномалари асосида аникланди.

Натижалар ва мух,окамалар: Шоли экилган майдонларда чекларнинг доимий сув билан тулдирилган шароитдаги бостириб сугориш усулида мавсумий сув сарфи хисобий 23000 м3/га тенг булади. Бостириб сугориш усулида илдиз карлами тупрогининг механик таркибига боглик холдаги фильтрацияга йукотишларни хисобга олинса шолининг мавсумий сув сарфи 30 000 м3/га гача етиши мумкин.

Олиб борилаётган дала тажрибаларида шоли етиштиришда сув тежовчи сугориш технологияларини жорий этилган майдонларда биринчи сугориш, яъни шолининг уруг суви бостириб сугориш усулида амалга оширилди. Шолининг уруг сувини сув тежовчи сугороиш технологиялари оркали амалга ошириш учун сугоригш меъёрини хисоблашда шолининг суткалик сугориш меъёрларини аниклаш усулидан фойдаланилди. Шоли етиштиришда сув тежовчи сугориш технологияларини жорий этилган майдонларда шолининг уруг суви, яъни биринчи сугориш меъёрларини куйидагит формула ёрдамида хисобланди:

т= W + 100^1+ЕгЬ; (1)

Бу ерда: W-биринчи марта бостириб сугориш учун хисобланган хисобий катлам тупрогининг тула нам сигимидан 85фоиз олинади, м3/га; ^1-сув тежовчи сугориш технологияси оркали сугориш шароити учун хисобий катлам калинлиги, см; Е1-шоли экини даласидан буладиган уртача ойлик бугланиш микдори, м3/га; ^1-сугориш давомийлиги, соат.

Шоли етиштиришда сув тежовчи сугориш технологиялар оркали шолининг сугориш меъёрларини куйидаги формула ёрдамида хисобланди:

= - (2)

Бу ерда: Еи-сугориш давридаги шоли даласидан буладиган суткалик бугланиш микдори (и-сугориш раками), м3/га; уП-сугориш даврида даладан буладиган суткалик фильтрация микдори, м3/га; tn-сугориш оралиги муддати, сутка; Р n-сугориш давридаги атмосфера ёгинлари йигиндиси, мм/сутка.

Ушбу ифодадан фойдаланиилган х,олда сув тежовчи сугориш технологиялари оркали сугоришда хисобий бир марталик сугориш меъёрларни аниклаб олиш мумкин.

Тажрибаларда шолининг амалдаги бир марталик ва мавсумий сув истеъмоли меъёрлари хдмда шолининг х,осилдорлик курсаткичлари буйича эришилган натижалар куйида батафсил келтирилган.

Тадкикотларнинг дастлабки йилида шолининг вегетация даври давомидаги умумий сув истеъмолини аниклаш максадида олиб борилган кузатув маълумотлари шуни курсатадики, сув тежовчи сугориш технологиялари жорий этилган вариантларда тупрокнинг 0-40 см катламидаги сизот сувларидан усимликнинг илдиз катламига кутарилган сув микдори, атмосфера ёгинлари микдори ва вегетация даври давомида шоли майдонидан бугланиш микдори х,исоб-китоб килиниб, шолининг хисобий мавсумий сув истеъмоли меъёри хисобланди. Шолининг сув истеъмоли меъёрини хисоблашнинг климатик, гидрогеологик ва эксплуатацион усуллари мавжуд. Бизнинг тажрибаларимиз учун шолининг хисобий сув истеъмоли меъёрларини аниклашда климатик усулдан фойдаланилди. Ушбу усул ёрдамида аникланган шолининг хисобий сув истеъмоли меъёрларига боглик х,олда тажриба даласидаги сугориш ишлари амалга оширилди.

Тажриба майдонида етиштирилаётган шолининг дон хосилдорлиги курсаткичлари

№ гч <Я н 0 д si н О с С ^ а д гч я 1 1 м2 да мавжуд тупдаги поялар сони, дона/м2 а а л я о п р о д & х/ аа н м о а д д, м Я н о 1с л о ш а ин иг о ад д, v s О 35 э 8 о бо гн и а н ти тит ин ио И н Шоли поясининг буйи, см 1 м2 дан олинган поялар боFлaми OFирлиги, г л о ош г SS 5 гг аи ад л & & О Я Э £ о бо гн и а н ти тит ин ио И н Бошок узунлиги, см 1000 дона шоли донинин] OFИрЛИГИ, гп Шолининг биологик хосилдорлиги, ц/га

2023-йил

Шолини анъанавий суFориш усули (1 вариант)

1 155 211 206 134 86 506 4,61 19 30,8 53,8

Шолини томчилатиб суFориш усули (2-вариант)

2 142 193 187 123 71 460 2,81 15 26,4 34,7

Шолини томчилатиб суFориш усули (3-вариант)

3 135 183 177 116 70 435 2,45 14 26,1 40,1

2023-йилда эса тадкикотлар давомида шолини анъанавий бостириб сугориш усули кулланилган назорат варианти, яъни 1-вариантларда вегетация даври давомида бир марталик бостириб сугориш меъёри уртача 1300 м3/га ни, мавсумий сугориш меъёри 22080 м3/га ни ташкил килди.

Шолини кун оралатиб томчилатиб сугорилган 2-вариантларида бир марталик томчилатиб сугориш меъёри 120-288 м3/га ни, мавсумий сугориш меъёри 12484 м3/га ни, 3-вариантда шоли х,ар куни томчилатиб сугорилган вариантларда бир марталик томчилатиб сугориш меъёри 110-161 м3/га ни, мавсумий сугориш меъёри 14581 м3/га ни ташкил килди.

№ Вариантлар Шоли навлари Шоли навларининг вегетация даври, кун СуFориш усуллари СуFоришлар сони СуFориш (оралик) Экиш олдидан бостириб суFориш меъёри, м3/га Бир марталик суFориш меъёри, м3/га Бир марталик суFориш меъёри, уртача (м3/га) СуFориш давомийлиги, соат Мавсумий суFориш меъёри, м3/га Етиштирилган х,осил, ц/га 1 ц х,осил етиштириш учун сарфланган сув сарфи, м3/ц

2023-йил

1 Гу ли сто н 9095 Анъанав ий бостири б сугориш усули (Назорат вариант и) 1 5 5 2580 15002000 1300 3-5 сутк а 2208 0 51, 4 430

2 Томчила тиб сугориш 4 3 2 125300 238 5-8 соат 1272 1 37, 0 344

3 Томчила тиб сугориш 8 5 1 110161 143 3-6 соат 1458 1 40, 1 364

Тажриба натижаларига асосан 1 ц шоли х,осили етиштириш учун сарфланган сув микдори вариантлар буйича катта фарк кузатилди. Бунда анъанавий усулда бостириб сугорилган вариантларда 1 ц шоли х,осили етиштириш учун 430 м3 сув сарфланган булса, томчилатиб сугориш вариантларида бу курсаткич 360-364 м3 ни ташкил килди.

Етиштирилган шоли х,осилдорлиги буйича олиб борилган кузатув натижаларига кура анъанавий усулда бостириб сугорилган назорат варианларида 51,4 ц/га, томчилатиб сугориш вариантларида 34,7 - 40,1 ц/га шоли х,осили етиштирилди.

Анъанавий бостириб сугориш вариантларига нисбатан томчилатиб сугориш вариантларида 33,9-43,4 фоиз сув иктисод килишга эришилди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 02.02.2021 йилдаги П^-4973-сон "Шоли етиштиришни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори.

2. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 12.12.2019 йилдаги 986-сон "Шоличиликни баркарор ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги карори.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 27.10.2017 йилдаги 876-сон "Давлат эхтиёжлари учун шоли харид килишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори.

4. А.Рамазанов. Рис на засоленных землях низовьев Амударьи. Ташкент-1983. Б. 27-64.

5. В.Т.Лев. Орошения риса в Узбекистане. Тошкент-1984. Б. 39-65.

6. Б.А.Доспехов "Методика полевого опыта" (1979; 1985)

7. Е.В.Величко, Ю.Н.Поляков, В.П.Амелин. "Экономия воды при взделывании риса" Краснодарское книжное издательство 1985. Б. 20-163.

8. Андрюшин М.А. Орошение риса. М.: Колос, 1997, Б. 128.

9. ИСМИТИ, "^оракалпогистон Республикаси ва Хоразим вилоятининг тупрок-иклим шароитларида шоли етиштиришда сувни тежовчи технологияларни ишлаб чикиш" мавзудаги лойиха хисоботи, 2023 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.