Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ЖАМИЯТДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ЗАМОНАВИЙ ЖАМИЯТДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ибраимов Холбой Ибрагимович

Бу мақола замонавий жамиятнинг муассир умумий таълим муҳитига инклюзив таълим аниқламасини таҳлил қилади. Ушбу илмий-тадқиқотда, инклюзив таълимнинг амалий амалга оширилиши ва ўқув жойларида жамиятга кириш масалалари кўриб чиқилади. Жамиятнинг маънавий ва ўқув ўртасида маъруза бўлган муаммоларни ва халқаро ва миллий даражада муфассал ўзлаштиришини кўриб чиқади. Мақолада шу жамоат масаласининг муҳим муаммолари ва жорий инклюзив таълим амалга оширилиш стратегиялари муҳокама қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ЖАМИЯТДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

ЗАМОНАВИЙ ЖАМИЯТДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТЩБОЛЛАРИ

Ибраимов Холбой Ибрагимович

Т.НДори Ниёзий номидаги Узбекистан педагогика фанлари илмий тадкикот института

директори, академик. https://doi.org/10.5281/zenodo.1118682 7

Таълимнинг энг юцори курсаткичи -бу багрикенгликдир.

Америкалик ёзувчи, жамоат арбоби, филантроп, педагог Хелен Келлер

Аннотация. Бу мацола замонавий жамиятнинг муассир умумий таълим мущтига инклюзив таълим аницламасини та^лил цилади. Ушбу илмий-тадцицотда, инклюзив таълимнинг амалий амалга оширилиши ва уцув жойларида жамиятга кириш масалалари куриб чицилади. Жамиятнинг маънавий ва уцув уртасида маъруза булган муаммоларни ва халцаро ва миллий даражада муфассал узлаштиришини куриб чицади. Мацолада шу жамоат масаласининг мууим муаммолари ва жорий инклюзив таълим амалга оширилиш стратегиялари му^окама цилинади.

Калит сузлар: БМТ Жа^он соглицни сацлаш ташкилоти, эксклюзия, сегрегация, интеграция, инклюзия.

Х,ар кандай жамият фукаролари, хар бир ота-она эса уз фарзандлари хар томонлама етук, комил инсон булиб вояга етишига, муносиб фукаролар булиб, давлат тараккиётига, гуллаб яшнашига уз улушларини кушишидан манфаатдор.

БМТ Жахон согликни саклаш ташкилоти статистикасига кура, Ер шари ахолисининг 15 фоизида турли даражадаги аномалиялар учрайди. Узбекистонда эса, Давлат статистика кумитасининг маълумотларига кура, 2019 йил 1 январь холатида 16 ёшгача булган 101316 нафар ногиронлиги булган бола руйхатдан утган. Шулардан, 21153 нафари жисмоний ва рухий ногиронлиги булган болалар учун ихтисослаштирилган мактаблар ва мактаб-интернатларда, 6131 нафари сил ва суяк касалликларига чалинган болалар учун санаторий типидаги мактаб-интернатларда, 13272 нафари эса уйда индивидуал тарзда таълим олишади. Бу курсаткичнинг мунтазам усиб бораётгани хар бир инсонга узини атрофдагилар билан тенг хис килиши хамда уз салохиятини юзага чикариш учун имкониятлар яратиш буйича самарали ишларни амалга оширишга ундайди.

Сунгги йилларда мамлакатимиз таълим тизимида амалга оширилаётган ислохотлар алохида таълим эхтиёжи булган болаларни хам инсонпарварлик ёндашуви асосида камраб олинаётганини курсатмокда.

Конститутциямизнинг 50-моддасида: "Х,ар ким таълим олиш хукукига эга. Давлат узлуксиз таълим тизими, унинг хар хил турлари ва шакллари, давлат ва нодавлат таълим ташкилотлари ривожланишини таъминлайди....Таълим ташкилотларида алохида таълим эхтиёжларига эга булган болалар учун инклюзив таълим ва тарбия таъминланади"[1] дея белгиланган.

1993-йил 1-декабрда 153 мамлакат бола хукуклари хакидаги конвенцияни ратификация килиш йули билан узларининг болалар келажагини мухофаза килишга тайёр

эканлигини намойиш этдилар. Бола хукуклари хакидаги Конвенция бу бутун жахон болаларига хос булган болалар хукуклари хакидаги Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг шартномасидир. Конвенция бола хукуклари хакидаги универсал расмий Кодексдир. Конвенцияда болалар хукуклари турт тоифага ажратиб берилган булиб, 54 моддани уз ичига камраб олган. Болалар хукуклари тоифалари:

а) Яшай олиш ^уцуци;

б) Болалар зуравонлик ва эксплуатация цилинишдан щмояланган булишлари шарт;

с) Ривожлана олиш уукущ;

д) Иштирок этиш хуцуци [2].

2020 йилнинг 23-сентябрида кабул килинган Узбекистан Республикаси "Таълим тугрисида"ги ^онунининг 4-моддасида таълим сохасидаги асосий принциплар келтирилган булиб, улардан бири таълим сохасида камситишларга йул куйилмаслиги [3] деб белгилаб куйилган. Демак, аклий ва жисмоний ривожланишидаги нуксонлардан катъий назар укувчиларга таълим-тарбия бериш масаласи бугунги кунда таълим тизимида турган асосий муаммолардан бири хисобланади.

Умуман олганда, жахон тажрибасига назар ташласак алохида ёрдамга мухтож болаларни таълим билан камраб олиш даражалари куйидагича куринишларда амалга оширилиши мумкинлигини курамиз:

Эксклюзия - таълим билан камраб олинмаган яъни таълимдан ташкарида ногиронлиги бор болалар. Бундай болалар таълимга жалб этилмайди ва уз-узидан уларнинг таълим олиш хукуклари таъминланмайди.

Сегрегация - алохида ёрдамга мухтож болаларни умумий таълимдан алохидалаш ва уларга махсус мактаб ва интернатларда таълим бериш.

Интеграция - алохида ёрдамга мухтож болалар учун умумтаълим мактабларида алохида синфларни ташкил этиш.

Инклюзия - алохида ёрдамга мухтож болалар бошка болалар билан умумтаълим мактабларида бир синфда тахсил олиши.

БМТ нинг 2019 йилда эълон килган "Узбекистонда ногиронлиги булган болалар ва катталар ахволининг тахлили" номли кулланмасида кайд килинишича, Узбекистонда утказилган ва "Ногирон болаларнинг укиши учун энг яхши жойи кайси?" деган саволга куйидаги респондентлар куйидаги тартибда жавоб беришган (1.1-расм):

■ мен билмайман

■ одатий мактабда, соглом болалар билан бир синфда

■ одатий мактабда, лекин алохида синфда

■ махсус мактабда

Диаграммадан куриниб турибдики, жамиятда инклюзив таълим ва унинг имкониятлари тугриисида етарлича таассуротлар шаклланиб улгирмаган.

Янги Узбекистон тарихида инклюзив таълимнинг кискача ривожланиш хронологиясини куриб, шундай хулосага келиш мумкинки, кейинги пайтларда алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим бериш ва ривожлантириш масаласига кенг эътибор каратилмокда ва сохада жуда катта силжишлар хам кузатилмокда. Юкорида санаб утилган меъёрий-хужжатларда келтирилган вазифалар мамлакатимизда алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим-тарбия бериш сохасида янгилик булиши билан бирга, таълим тизими олдида турган бир катор муаммоларга ечим топиш мажбуриятини кундаланг куяди. Ушбу муаммолар куйидагилар:

1. Инклюзив таълим тизими сохасидаги норматив базанинг хамон саёзлиги;

2. Инклюзив таълим тизими учун малакали педагог кадрларни тайёрлаш ва уларнинг инклюзив компетентлигини узлуксиз ривожлантириб бориш заруриятининг юкорилиги;

3. Мактабгача таълим ташкилотлари, умумий урта ва урта махсус таълим, профессионал таълим, олий таълим тизимида инклюзив таълим беришнинг узлуксизлиги ва изчиллигини таъминлаш муаммоси;

4. Инклюзив таълим жорий этилган муассасаларни моддий-техника базасини мустахкамлаш эхтиёжининг юкорилиги;

5. Инклюзив таълим муассасаларида укитувчи ва тарбиячилар учун зарур адабиётлар, методик кулланмаларнинг етарли эмаслиги;

6. Хавфсиз инклюзив таълим мухитининг етарли даражада таъминланиши борасидаги муаммолар ва хк.

1.1-расм: Ногирон болаларнинг укиши учун энг яхши жой туFрисида умумий мeъёрлар

16%

70%

Инклюзив таълимни амалиётга жорий этиш уз-узидан педагоглар ва тарбиячилар фаолиятига куйиладиган талабнинг ортишини, уларнинг функционал мажбуриятларини купайишини ва профессионал малакаларини кенгайиши эхтиёжини келтириб чикаради. Анъанавий билим ва малакаларнинг узигина бу таълим турида етарли эмас[4].

Инклюзив таълимнинг вазифалари куйидагилардан иборат:

• ривожланишнинг турли имкониятларига эга булган укувчилар учун хар кандай камситилишни истисно киладиган, барча болаларга тенг муносабатда булишни таъминлайдиган ягона мослаштирилган ижтимоий мухитни яратиш;

• жамоатчилик хамда таълим жараёнининг барча иштирокчиларида алохида таълим эхтиёжлари булган укувчилар муаммоларига нисбатан багрикенглик муносабатини шакллантириш;

• таълим жараёнида соглом болалар билан бир каторда алохида таълим эхтиёжлари булган болаларнинг аклий ва ижтимоий салохиятларини ривожлантириш;

• барча укувчилар учун давлат таълим стандартларига мувофик умумий урта таълим дастурларини узлаштириш учун имконият яратиш;

• укувчиларнинг хар томонлама ривожланиши, эмоционал-иродавий сохаси, билиш фаолиятини фаоллаштириш, ижтимоий куникма ва салохиятини шакллантириш учун шарт-шароитлар яратиш;

• алохида таълим эхтиёжлари булган болаларни тарбиялаётган оилаларга маслахат ёрдами бериш хамда ота-оналарни фарзандларига таълим-тарбия бериш, педагогик технологиялар, таълим-тарбия метод ва воситаларини куллаш сохасида хабардорлик даражасини ошириш, уларни психологик-педагогик жихатдан куллаб-кувватлаш [5].

Шуни таъкидлаш лозимки, булажак мутахассисларда инклюзив компетентликни шакллантириш мураккаб, узлуксиз ва тизимли жараёб булиб, куйидаги тавсиялар инклюзив таълим мухитида ишлай оладиган замонавий кадрларни тайёрлашда хисобга олиниши лозим:

1. Инклюзив таълимни жорий этишда узвийлик ва узаро алокадорлик тамойилларига риоя этиш;

2.Инклюзив таълим муаммоси нафакат булажак дефектолог мутахассислар балки булажак бошлангич таълим, мактабгача таълим йуналиши педагог- тарбиячилари тукнаш келиши тайин булган муаммо хисобланар экан ушбу йуналишлар укув режасидаги педагогик туркум фанлар мазмунига инклюзив таълим мазмунини сингдириш лозим;

3. Инклюзив таълим беришнинг замонавий назарияларини таълим амалиётига сингдириш, булажак бошлангич таълим, мактабгача таълим педагог-тарбиячиларига таълим беришда шахсга йуналтирилган ёндашувлар асосларини эгаллашга шароит яратиш;

4. Инклюзив таълим тизими жорий килинган умумтаълим муассасаларига тютор (ёрдамчи педагог ходим) сифатида олий таълим муассасаларининг бошлангич таълим, мактабгача таълим йуналишидаги юкори курс талабаларини педагогик амалиёт даврида ихтиёрийлик асосида жалб килиш;

5. Педагог ва тарбиячилар учун алохида ёрдамга мухтож болаларга хавфсиз инклюзив таълим мухитини яратишга ёрдам берувчи педагогик, психологик, методик типдаги адабиётлар, кулланмалар, тавсия ва дастурларни ишлаб чикиш лозим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. https://lex.uz/docs/6445147 Узбекистон Республикасининг Конституцияси. -^онунчилик маълумотлари миллий базаси, 01.05.2023 й., 03/23/837/0241-сон

2. https://lex.uz/docs/2595913 Бола хукуклари тугрисида Конвенция. 1989 йил 20 ноябрь.

3. https://lex.uz/docs/5013007 Узбекистон Республикасининг Таълим тугрисидаги ^онуни. - ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.09.2020 й.

4. Ибраимов Х. И. Янги узбекистонда инклюзив таълим: бугунги холат, мавжуд муаммолар ва ривожланиш истикболлари //Fan, ta'lim va amaliyotning integrasiyasi. -2023. - С. 5-8.

5. Oizi T. K. S. Topical Issues Formation of Inclusive Competence of Future Teachers in the Republic of Uzbekistan //JournalNX. - С. 103-106.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.