Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИ РИВОЖЛАНТИРИШИНГ ИЖТИМОЙИ МАРКЕТИНГИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИ РИВОЖЛАНТИРИШИНГ ИЖТИМОЙИ МАРКЕТИНГИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
96
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН ШАХСЛАР / НОГИРОНЛИК / ЖИСМОНИЙ НОГИРОНЛИК / АқЛИЙ НОГИРОНЛИК / ЎқУВ ДАСТУРЛАРИ / МАХСУС ДАСТУРЛАР / ГЕНДЕР ТЕНГЛИК / ТАЪЛИМ СИЁСАТИ / ТАШКИЛИЙ-БОШқАРУВ МЕХАНИЗМ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шоев А.Х.

Мақолада олий таълим муассалаларида инклюзив таълим шаклини жорий этиш зарурияти муҳокама этилади. Инклюзив таълимнинг миллий ва ҳалқаро даражадаги ҳуқуқий асослари ўрганилиб таҳлил қилинган. Муаллиф мақолада инклюзив таълимнинг Ўзбекистон олий таълим муассаларидаги мавжуд аҳволи, ҳамда таълимнинг ушбу шаклини жорий этишда тўсқинлик қилаётган омиллар атрофлича ўрганилган ҳолда уларни бартараф этиш бўйича бир қатор вазифалар ҳам белгилаб олинган. Таълим муассаларида инклюзив таълимни жорий этиш, унинг анъанавий таълим шаклига самарали интеграциялаш ва мослаштириш бўйича зарурий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIAL MARKETING FOR THE DEVELOPMENT OF INCLUSIVE EDUCATION IN HIGHER EDUCATION ESTABLISHMENTS

The article discusses the need for the introduction of inclusive education in higher education. The legal basis of inclusive education at the national and international levels has been studied and analyzed. The author identifies a number of tasks to address the current state of inclusive education in higher education institutions of Uzbekistan, as well as the factors that hinder the introduction of this form of education. Necessary recommendations have been developed for the introduction of inclusive education in educational institutions, its effective integration and adaptation to the traditional form of education.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИ РИВОЖЛАНТИРИШИНГ ИЖТИМОЙИ МАРКЕТИНГИ»

УДК. 339.138

Шоев А.Х.

"Ицтисодиёт" кафедраси тадкцкртчиси Гулистон давлат университеты Узбекистан республикаси, Гулистон

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИ РИВОЖЛАНТИРИШИНГ ИЖТИМОЙИ МАРКЕТИНГИ

Аннотация: Мацолада олий таълим муассалаларида инклюзив таълим шаклини жорий этиш зарурияти мууокама этилади. Инклюзив таълимнинг миллий ва уалцаро даражадаги ууцуций асослари урганилиб таулил цилинган. Муаллиф мацолада инклюзив таълимнинг Узбекистон олий таълим муассаларидаги мавжуд ауволи, уамда таълимнинг ушбу шаклини жорий этишда тусцинлик цилаётган омиллар атрофлича урганилган уолда уларни бартараф этиш буйича бир цатор вазифалар уам белгилаб олинган. Таълим муассаларида инклюзив таълимни жорий этиш, унинг анъанавий таълим шаклига самарали интеграциялаш ва мослаштириш буйича зарурий тавсиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: Инклюзив таълим, имконияти чекланган шахслар, ногиронлик, жисмоний ногиронлик, ацлий ногиронлик, уцув дастурлари, махсус дастурлар, гендер тенглик, таълим сиёсати, ташкилий-бошцарув механизм.

Shoev A.X.

researcher of the department of economics Gulistan State University Republic of Uzbekistan, Gulistan

SOCIAL MARKETING FOR THE DEVELOPMENT OF INCLUSIVE

EDUCATION IN HIGHER EDUCATION ESTABLISHMENTS

Resume: The article discusses the need for the introduction of inclusive education in higher education. The legal basis of inclusive education at the national and international levels has been studied and analyzed. The author identifies a number of tasks to address the current state of inclusive education in higher education institutions of Uzbekistan, as well as the factors that hinder the introduction of this form of education. Necessary recommendations have been developedfor the introduction of inclusive education in educational institutions, its effective integration and adaptation to the traditional form of education.

Key words: Inclusive education, people with disabilities, disability, physical disability, mental disability, curricula, special programs, gender equality, education policy, organizational and management mechanism.

Бугунги кунда таълим тизими олдида турган асосий муаммолардан бири, жамиятнинг хар бир аъзоси учун таълим олиш имкониятларини яратишидир. Ногиронлиги бор шахсларга таълим бериш, таълим тизимининг долзарб муаммоларидан бири хисобланади. Кундалик хаёт тарзимизга "Ногирон шахс" атамаси муомалага киритилди. Даврий нашрларда ва илмий-тадкикот ишларида ногиронлик тушунчасига турлича таърифлар берилган булиб уларнинг купчилигида ушбу тушунчанинг мазмуни кенг ёритилган. Хусусан: бирлашган миллатлар ташкилоти Ногиронлар хукуклари тугрисидаги ковенциясида "Ногиронлик-тана функциялари бузилган инсонлар хамда муносабат ва инфратузилма билан боглик тусикдар орасидаги узаро алока натижасида вужудга келадиган холат" [1.1-бет], "Ногиронлик-бу таълим олиш учун махсус шароит яратмасдан, таълим дастурларини ишлаб чикишга тускинлик киладиган жисмоний ва (ёки) акдий кобилияти чекланган шахс. Йуклик-болага нисбатан психологик-тиббий-педагогик комиссия ва катталарга нисбатан тиббий-ижтимоий эксперт комиссияси томонидан тасдикланган жисмоний ёки аклий ногиронлик. Жисмоний ногиронлик-бу инсон органи ёки сурункали соматик ёки юкумли касалликнинг ривожланиши ва (ёки) ишлашида белгиланган тартибда тасдикланган вактинчалик ёки доимий етишмовчилик. Аклий ногиронлик-бу инсоннинг аклий ривожланишидаги, шу жумладан нуткнинг бузилганлиги, хдссий -иродавий соха, шу жумладан аутизмнинг, мия шикастланишининг окибати, шу жумладан аклий ривожланишнинг сустлиги, укишдаги кийинчиликларни келтириб чикарадиган вактинча ёки доимий равишда етишмасликдир". [2.10-бет]. Шу нуктаи назардан ногиронларни укитиш мураккаб, куп куч ва вакт сарфланадиган жараён булиб, таълим тизимидан ушбу куп киррали муаммони хал этишга комплекс ёндашишни талаб килади.

Хрзирги кунда жахон хамжамиятида конуний асосда ногиронларни таълим олиши учун барча шароитларни яратиш зарурати кайд этилган. Хусусан, Инсон хукуклари тугрисидаги халкаро декларациянинг 26 -моддасида [3], Бола хукуклари тугрисидаги халкаро конвенциянинг 28-моддасида [4], ногиронларнинг хукуклари тугрисидаги халкаро конвенцияда [5], ногирон болаларга таълим олишда кумаклашиш, ушбу шахсларнинг таълим олиши учун укув дастурлари ва бахолаш мезонларини уларнинг имкониятларидан келиб чиккан холда ишлаб чикишнинг хукукий тамойиллари мустахкамланган.

XX-асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб жахоннинг куплаб мамлакатларида умумэътироф этилган стандартлар асосида профессионал таълим олиш имкониятларни такдим этиш максадида соглигида нуксонлари мавжуд шахсларни оммавий таълим муассасаларга интеграциялаш гояси ишлаб чикилиб амалиётда кенг кулланилиши бошланди. Бугунги кунда аксарият мамлакатлар таълим муассасалари Сегрегациядан воз кечиб (ажратиш, четлатиш, киритмаслик) ногиронларни оммавий таълим муассасалари укув жараёнларига интеграциялашга утмокда. Бу, уз навбатида, ногирон болаларни таълим муассасаларида укитишда янгича ёндашувни

ишлаб чикишни талаб килади. Бу сохадаги янги ёндашувлардан бири бу "Инклюзив таълим" дир. Инклюзив таълим - бу хар хил эхтиёжли болаларнинг умумий, урта ва олий таълим муассасларида таълим олишлари учун кушимча шароитлар яратиш, улар учун таълим муассасаларида кушимча мосламаларни яратилишини талаб этувчи таълим тизимидир.

Одатда инклюзив таълим модели куйидаги тамойилларга асосланади:

• Х,ар бир шахс тенгдошларининг куллаб-кувватлашига мухтождир;

♦♦ Шахснинг кадр-киммати унинг истеъдоди ва ютуклари билан боглик эмасдир;

♦♦ Х,ар бир инсонда фикрлаш ва хдс килиш кобилияти мавжуд;

♦♦ Инсон эшитиш ва мулокот килиш кобилиятига эгадир;

♦♦ Инсон инсонга мухтождир;

♦♦ Инсоннинг тулик ва муносиб таълим олиши факат реал хамкорликда амалга ошади;

Бугунги кунда аксарият мамлакатлар инклюзив моделни таълим жараёнида жорий этиши куйидаги муаммоларга дуч келмокда:

■ Аксарият таълим муассасалари соглом, ногиронлиги булмаган укувчилар учун мулжалланган ва жихозланган;

■ Ногиронлиги мавжуд шахсларнинг жамиятга кушилолмаслик муаммоси;

■ Ногирон шахсларнинг бошка инсонларга карамлиги;

■ Ногирон шахсларнинг моддий маблаг билан таъминланмаганлиги;

■ Укув машгулотлари олиб бориладиган аудиторияларда укувчилар сонининг куплиги;

■ Баъзи холатларда ногиронлиги булган шахсларга нисбатан салбий муносабат;

■ Ногиронлиги булган шахсларни укитишда профессор-укитувчилар билан боглик муаммолар (аксарият укитувчилар бундай тоифадаги талабаларни укитишга мослашмаган);

Шиддат билан ривожланаётган бозор иктисодиёти шароитида ногиронлиги бор шахсларда олий маълумотли булиш хаётни ташкил килишнинг энг самарали усулларидан биридир. Олий маълумотли булиш бундай тоифадаги шахсларга;

• хаётни танлаш эркинлиги, маънавий ва моддий мустакилликни беради;

• дунёкараши ва хаётий максадларини шакллантиради;

• инсоннинг узгарувчан ижтимоий вазиятга мослашиш кобилиятини ривожантиради;

• хаётга теран нигох билан караш ва дунёкарашини уйгунлаштиради, бу айникса ногирон ёшлар учун жуда мухимдир;

Дунё ахолисининг етти фоиздан ун фоизигача ногиронлар ташкил килаётган хозирга шароитда ногиронларни олий маълумот олиш имкониятини руёбга чикариш жуда долзарб ижтимоий-педагогик муаммо хдсобланади. Шу сабабли, ногиронлар учун олий таълим тизимини ижтимоий ривожланиш эхтиёжларига, ушбу тоифадаги талабалар эхтиёжлари ва хаётий

максадларига мослаштириш оркали олий маълумот олиш имкониятларини кенгайтириш зарур. Ногиронлиги бор талабалар билан ишлашни олий таълим муассасалари шароитида ташкил этиш ва амалга ошириш давлат ижтимоий сиёсатидаги замонавий тенденцияларни акс эттирувчи гояларга, касб-хунар таълимни ривожланишида, хусусан талабалар контингентининг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда олий укув юртларида ногиронлиги булган талабалар учун укитишни ташкил этишга куйиладиган талабларни асословчи тамойилар, назариялар ва ёндашувларни ишлаб чикиш даврни узи талаб килмокда.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 2015 йили Мингйиллик ривожланиш декларацияси доирасида 17 та максадни такдим этди, улардан 6 таси: инклюзив таълимни ривожлантириш, кашшокликни йук килиш, сифатли таълимни таъминлаш, тенгсизликни йук килиш, гендер тенглигини таъминлаш ва ижтимоий инклюзияга йуналтирилган. Ушбу максадлар, уз навбатида, таълим сохасида угил ва киз болалар уртасида дунё микёсидаги тенгликка эришишни таъминлайди.

Жахон микиёсида ногиронлиги бор шахсларга яратилган имкониятлар борасидаги ислохотлар Узбекистонда хам фаол олиб борилмокда. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев рахбарлигида ногиронлар ташаббусларини куллаб-кувватлаш ва таълим жараёнида муносиб билимларни ривожлантиришга каратилган катор ислохотлар амалга оширилмокда. Жумладан: "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепсияси"да[6] мамлакатимиз олий таълим муассасаларида инклюзив таълимни ривожлантириш борасида куйидагилар назарда тутилган:

^ ахолининг ижтимоий заиф гурухларини, хусусан, ногиронлиги булган одамларни олий маълумот билан камраб олишни кенгайтириш;

^ ногиронлар учун таълим хизматлари турларини купайтириш, курсатилаётган хизматлар сифатини ошириш, инклюзив таълимни ривожлантириш ва тегишли адаптив технологияларни жорий этиш;

^ ногирон укувчиларнинг ижтимоий мослашуви, хамма жойда инклюзив таълим гоясини илгари суриш учун кенг имкониятлар яратиш;

^ ногирон талабалар учун олий укув юртлари ва талабалар турар жойларида кушимча шароитлар яратиш, зарур адабиётлар ва укув кулланмалар билан таъминлаш буйича тегишли чора-тадбирларни ишлаб чикиш;

Ушбу концепция 2030 йилга кадар умумтаълим мактаб ва касб-хунар техникумлари битирувчиларининг олий маълумот билан камраб олинишини 50 фоизгача таъминлашни назарда тутади, бу 2020 йилга нисбатан икки баравар куп булиб олий укув юртларида ногиронлиги мавжуд талабалар сонининг купайиши ва олий таълим олиш имкониятларининг кенгайишидан далолат беради.

Бугунги кунда ногиронларни олий маълумот билан камраб олиш муаммоси, уларнинг укиши учун тегишли шароитларнинг мавжуд эмаслигида

намоён булмокда. Жисмоний ёки аклий ногиронлиги мавжуд аксарият ёшлар ихтисослаштирилган таълим муассасаларида укишга мажбур булмокда. Имконияти чекланган болаларни умумий таълим мактабларида укитиш учун зарур шарт-шароитлар мавжуд эмаслиги сабабли улар уйда укийди ва бу, уз навбатида, олий укув юртларининг кириш имтихонлари талабларига жавоб бермайди. Узбекистон олий укув юртларида инклюзив таълимни ривожлантириш шаклланиш боскичида булиб, ушбу тизимда бир катор камчиликлар хам йук эмас. Узбекистоннинг аксарият олий укув юртларида бинолар ва иншоотлар ногирон болаларни укитиш учун мослаштирилмаган, бу уларнинг тенгдошлари катори умумий синфларда таълим олишига жиддий тусикдир. Ушбу камчиликлар каторига куйидагиларни киритиш мумкин: аксарият укув биноларида лифтлар мавжуд эмас ёки капитал таъмирталаб холатда; олий таълим муассасаларида жадвалга мувофик талабалар бинонинг турли каватларида жойлашган аудиторияларда укийдилар, баланд зинапоялар, пандусларнинг йуклиги ногиронлар аравачасидаги талабалар учун бинога кириш ва бино ичида харакатланишига тусик булмокдадир; Шу муносабат билан, ногирон ёшларнинг Узбекистон олий укув юртларида таълим олишлари учун тегишли шарт-шароитларни шакллантириш ушбу тизимнинг устувор вазифаси булиб, шошилинч чоралар куришни талаб этмокда. Ногиронлиги мавжуд талабаларни олий укув юртларида тахсил олиш жараёнида хам бир катор муаммолар кузга ташланмокда. Жумладан:

- аксарият олий укув юртларида профессор-укитувчилар таркиби инклюзив таълим шакли буйича тайёргарлиги етарли даражада эмас;

- олий таълим муассасаларида инклюзив таълимга мослаштирилган махсус укув дастурларининг етишмаслиги, зарурий адабиётлар билан таъминланмаганлиги;

Уз навбатида бу камчиликлар ва олий таълим тизимидаги мавжуд муаммолар 2030 йилгача мулжалланган олий таълим тизимини ислох этиш коцепциясини хаётга тадбик килишда салбий таъсири эхтимоли йук эмасдир.

Бизнинг фикримизча Узбекистон Республикаси олий таълим муассасаларида инклюзив таълимни самарали татбик этиш ва ривожлантириш учун куйдаги тавсияларга амал килиш максадга мувофик булади:

> ногиронлиги мавжуд ёшларнинг таълимнинг барча бугинларида (мактабгача таълим-мактаб-университет) таълим олишининг хукукий асосларини такомиллаштириш оркали мамлакатнинг таълим сиёсати максад ва вазифаларига мослаштириш;

> таълимнинг барча боскичларида (мактабгача таълим-мактаб-университет) инклюзив таълим моделини ишлаб чикиш ва уларнинг фаолиятини мувофиклаштириш механизмини ишлаб чикиш;

> ногиронлиги мавжуд шахсларнинг эхтиёжаридан келиб чикиб уларнинг сифатли таълим олишлари учун давлат томонидан кафолатланган ташкилий-бошкарув механизмларини ишлаб чикиш;

> республика, вилоят, олий таълим муассасаси ва ундаги алохида йуналишар кесимида ногирон талабалар сони, таълим олиши, яшаши ва дам олиш шароитлари буйича маълумотлар базасини шакллантириш ва статистикасини олиб бориш ишларини такомиллаштириш;

> бевосита инклюзив таълим модели билан шугулланадиган педагог кадрларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш;

> республикадаги мавжуд олий таълим муассасалари бино ва иншоатлари инфратузилмасини бевосита имконияти чекланган талаба ёшларга мослаштирилган холда такомиллаштириш;

> олий таълим муассасаларида имконияти чекланган талаба ёшлар эхтиёжларидан келиб чиккан холда махсус укув дастурлари асосида укув-услубий мажмуалар ва талабалар билимини назорат килиш тизимини ишлаб чикиш;

> инклюзив таълим жараёнида ногирон талабаларнинг профессор-укитувчилари ва ота-оналарига ёрдам бериш максадида олий укув юртларида мураббий-тьюторлар фаолиятини ташкил этиш;

Бу тавсияларга амал килиш 2030 йилгача мулжалланган олий таълим тизимини ислох килиш концепциясида назарда тутилган максадларга эришиш хамда таълим муассасаларида инклюзив таълимни самарали интеграциялаш, мослаштириш ва ривожлантириш борасидаги ислохотларнинг хаётга тадбик этишда ёрдам беришига ишонамиз.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.КОНВЕНЦИЯ О ПРАВАХ ИНВАЛИДОВ. ПРИНЯТА РЕЗОЛЮЦИЕЙ 61/106 ГЕНЕРАЛЬНОЙ АССАМБЛЕИ ООН ОТ 13 ДЕКАБРЯ 2006 ГОДА. HTTP S: //WWW. UN. ORG/RU/DOCUMENTS/DECL_CONV/CONVENTIONS/ DISABILITY. SHTML

2.Кондратьева С.И. "Механизм управления инновационным проектом по внедрению инклюзивной модели образования в ВУЗе" диссертация на соискание учёной степени кандидата экономических наук. М.: Московский государственный университет экономики, статистики и информатики - 2010 год.

3.Universal declaration of Human rights. New York, United Nations, 1948.

4.Convention of the Rights of the child. New York, United Nations, 1989.

5. Convention of the Rights of Persons with disabilities. New York, United Nations, 2006.

6.Узбекистон республикаси президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон республикаси олий таълим тизимни 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида" ПФ-5847-сони фармони. https://lex.uz/docs/4545884

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.