Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГЛАРДА ИНКЛЮЗИВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИ'

БЎЛАЖАК ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГЛАРДА ИНКЛЮЗИВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
39
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инклюзив таълим / алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар / олигофренопедагогика / педагогик таълим / ташкилий-педагогик шарт-шароитлар / методика / таълим дастурлари / компетенциялар. / инклюзивное образование / дети с особыми образовательными потребностями / олигофренопедагогика / педагогическое образование / организационнопедагогические условия / методика / образовательные программы / компетенции

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Арсланова Мадинахон Мансуровна

Инклюзив таълимни сифатли ва самарали жорий этилишининг муҳим шартларидан бири педагогларнинг зарур касбий компетенцияларга эгалигидир. Бўлажак олигофренопедагогларда олий таълим муассасаларида таълим олиши давомида инклюзив компетенцияларини шакллантириш бугунги кунда педагогика ва махсус педагогиканинг долзарб масалаларидан биридир. Мазкур мақолада мазкур жараённинг айрим ташкилий-педагогик омиллари хусусида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОРГАНИЗАЦИОННО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ ИНКЛЮЗИВНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ У БУДУЩИХ ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГОВ

Одним из важных условий качественной и эффективной реализации инклюзивного образования является владение необходимыми профессиональными компетенциями педагогов. Формирование инклюзивных компетенций у будущих олигофренопедагогов в процессе обучения в высших учебных заведениях является одной из актуальных проблем педагогики и специальной педагогики на сегодняшний день. В данной статье говорится о некоторых организационно-педагогических факторах этого процесса.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГЛАРДА ИНКЛЮЗИВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИ»

Арсланова Мадинахон Мансуровна,

Мактабгача таълим ташкилотлари директор ва мутахассисларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти "Мактабгача таълим методикаси" кафедраси доцент вазифасини бажарувчиси, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

БУЛАЖАК ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГЛАРДА ИНКЛЮЗИВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИ

УУК: 376.4

DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_6_9

АРСЛАНОВА М.М. БУЛАЖАК ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГЛАРДА ИНКЛЮЗИВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИ

Инклюзив таълимни сифатли ва самарали жорий этилишининг мух,им шартларидан бири - педагогларнинг зарур касбий компетенцияларга эгалигидир. Булажак олигофренопедаго-гларда олий таълим муассасаларида таълим олиши давомида инклюзив компетенцияларини шакллантириш бугунги кунда педагогика ва махсус педагогиканинг долзарб масалаларидан биридир. Мазкур маколада мазкур жараённинг айрим ташкилий-педагогик омиллари хусусида суз боради.

Таянч суз ва тушунчалар: инклюзив таълим, алох,ида таълим эх,тиёжлари булган болалар, олигофренопедагогика, педагогик таълим, ташкилий-педагогик шарт-шароитлар, методика, таълим дастурлари, компетенциялар.

АРСЛАНОВА М.М. ОРГАНИЗАЦИОННО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ ИНКЛЮЗИВНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ У БУДУЩИХ ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГОВ

Одним из важных условий качественной и эффективной реализации инклюзивного образования является владение необходимыми профессиональными компетенциями педагогов. Формирование инклюзивных компетенций у будущих олигофренопедагогов в процессе обучения в высших учебных заведениях является одной из актуальных проблем педагогики и специальной педагогики на сегодняшний день. В данной статье говорится о некоторых организационно-педагогических факторах этого процесса.

Ключевые слова и понятия: инклюзивное образование, дети с особыми образовательными потребностями, олигофренопедагогика, педагогическое образование, организационно-педагогические условия, методика, образовательные программы, компетенции.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

ARSLANOVA M.M. ORGANIZATIONAL AND PEDAGOGICAL FACTORS IN THE FORMATION OF INCLUSIVE COMPETENCIES IN FUTURE OLIGOPHRENOPEDAGOGUES

One of the important conditions for the high-quality and effective implementation of inclusive education is the possession of the necessary professional competencies of pedagogues. The formation of inclusive competencies in future oligophrenopedagogues in the process of learning in higher educational institutions is one of the urgent problems of pedagogy and special pedagogy today. This article talks about some of the organizational and pedagogical factors of this process.

Key words and concepts: inclusive education, children with special educational needs, oligophrenopedagogy, teacher education, organizational and pedagogical conditions, methodology, educational programs, competencies.

Кириш.

Юртимизда "Инсон кадри" учун деган эзгу Fоя давлат ижтимоий сиёсатининг мазмун-мох,иятини яккол ифода этмокда. Кейинги йил-ларда ногиронлиги булган шахсларнинг жами-ятнинг барча сох,алари ва жабх,аларидаги хукук-манфаатларини руёбга чикариш ва кафо-латлашга йуналтирилган тизимли амалий ишлар х,ам янги боскичга кутарилиб, халкимизнинг инсонпарварлик маданияти х,амда бутун дунёда умумэътироф этилган андозалар ва индексларга янада мослашиб бормокда.

"Биз Узбекистонда олиб борилаётган давлат сиёсатининг марказида инсон ва унинг ман-фаатларини таъминлашни устувор вазифа этиб белгиладик. Бу сиёсат бир йил билан чекла-ниб колмаслиги, доимо бардавом булиши бар-чамизга аён"1, дея таъкидлаган эди давлатимиз рах,бари Шавкат Мирзиёев.

Кейинги йилларда юртимизда таълим тизи-мининг барча боскичларида инклюзив таъ-лимга фаол утиш жараёнлари бошланди. Бу эса Узбекистан жамиятининг барча юкори ривож-ланган давлатлар каби инклюзив жамият сари йул тутганлигидан далолат беради. Инклюзив таълим эса - инклюзив жамиятни фаол ва самарали барпо этишнинг асосий шарт-лари ва омилларидан биридир. Яъни "инклюзия - бу жараён. Инклюзив таълим - бу ижтимоий инклюзия максадига эришишга х,исса кушадиган жараён"дир2.

Юртимизда умумтаълим мактабларида инклюзив таълимни жорий этишдан асо-

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг Олий Мажлис ва Узбекистон халкига Муро-жаатномаси. 20.12.2022. -https://president.uz/uz/lists/ view/5774

2 ЮНЕСКО. Резюме всемирного доклада по монито-

рингу образования. 2020. Инклюзивность и образование: для всех означает для всех. С.13.

сий максад эса "алохида таълим эхтиёжлари булган укувчилар учун мактабда махсус восита ва методларни куллаш оркали махсус педа-гогларни жалб этган холда тусиксиз мослаш-тирилган таълим мухитини яратиш, улар-нинг жамиятга самарали мослашуви хамда тулаконли уЙFунлашувига хизмат киладиган сифатли умумий урта таълим беришни таъ-минлашдан иборат" дея эътироф этилиб, "мактаблар алохида таълим олиш эхтиёжи булган болалар ва уларнинг ота-оналарига коррекцион педагогик ёрдам олишида ва касбга йуналтиришда х,ар томонлама ёрдам курсатиши", шунингдек, "инклюзив таълим син-флари ва бошланFич таянч коррекцион син-флардаги укувчиларга индивидуал таълим дастурларини узлаштиришга ёрдам курсатиш махсус педагоглар ва тьюторлар (ёрдамчи педагог ходимлар) томонидан амалга ошири-лиши" белгилаб куйилди3.

Мавзунинг долзарблиги.

Мамлакатимизда бугунги кунда инклюзив таълимни жорий этишга фаол киришилар экан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 13 октябрдаги ПК-4860-сон карори билан тасдикланган "2020-2025 йилларда халк таъ-лими тизимида инклюзив таълимни ривож-лантириш концепцияси"да педагогик кадрлар-нинг касбий тайёргарлиги хамда касбий малака даражаси инклюзив таълим учун етарли эмас-лиги натижасида алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим беришда катор муам-

3 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 12 октябрдаги "Алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим беришга оид норматив-хукукий хужжатларни тасдиклаш туFрисида"ги 638-сон Карори.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

молар юзага"1келаётганлиги асосий муаммо-лардан бири эканлиги курсатиб утилган эди.

Педагогика олий таълим муассасалари-нинг махсус педагогика йуналиши талаба-лари уртасида олиб борган кузатувлари-миз, утказилган интервьюлар ва укув-методик хужжатларни урганиш натижалари булажак мутахассислар, жумладан, олигофренопедаго-гларни тайёрлаш жараёнида уларда келгусидаги фаолиятининг асосий йуналишларидан бири булган инклюзив таълим жараёни учун зарур булган компетенцияларни шакллантиришда катор муаммолар мавжудлигини курсатди.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили.

Инклюзив таълим ва педагогик компетенция масалалари хорижий давлат-ларда С.В.Алехина, Н.Я.Семаго, А.К.Фадина,

A.Ю.Василенко, О.В.Акулова, Н.М.Назарова, Е.В.Самсонова, Е.В.Ткаченко, И.А.Турченко,

B.А.Филимонова, И.Н.Хафизулина, Б.М.Тилаубердиев, Д.З.Ахметова ва юртимизда Р.Шомахмудова, У.Ю.Файзиева, Ф.У.Кодирова, Л.Ш.Нурмухаммедова каби тадкикотчилар томонидан урганилган. Лекин уларда инклюзив таълим жараёнида педагогик компетенци-янинг инклюзив таълим сифати билан боFлик жихатлари тулик очиб берилмаган.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан ибо-ратки, унда бевосита педагогика олий таълим муассасаларидаги педагогик шарт-шароитлар заминида булажак олигофренопедагогларда инклюзив компетенцияларни шаклланти-риш билан боFл и к масалалар биринчи марта ёритилмокда.

Тадцицотнинг мацсади инклюзив таълим мухитида педагог учун зарур буладиган инклюзив компетенцияларни шакллантирувчи омил-ларни ва шарт-шароитларни урганган холда, булажак олигофренопедагогларни тайёрлаш жараёни учун амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида юртимиз-даги педагогика олий таълим муассасаларида олигофренопедагог мутахассисларни тайёрлаш жараёни танланди.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 13 октябрдаги "Алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини янада тако-миллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК.-4860-сон карори.

Тадк,ик,отда кузатиш, анализ ва синтез, тизимлилик, киёсий-мантикий тахлилдан фой-даланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини педагогика олий таълим муассасаларининг олигофренопедагогика йуналишлари укув режаси ва укув дастурлари, шунингдек, бошка укув-методик материаллар таркиби ва мазмуни хамда талаба-лар билан утказилган интервьюлар натижалари ташкил этди.

Асосий цисм.

Дастлаб "педагогик компетенция" тушун-часи таърифи устида тухталадиган булсак, хозирда педагогика, махсус педагогика ва психология каби фанларда "педагогик компетенция" тушунчасига булган ёндашувлар хам тадкикотчиларнинг максадлари ва ёндашувла-ридан келиб чикиб, турлича эканлигини куриш мумкин. Утган асрнинг 80-90-йилларидан бош-лаб фанга кириб келган ушбу тушунча педа-гогнинг таълим жараёнларидаги субъективли-гига ижтимоий зарурат сифатида каралиб, таълим сифати ва самарадорлигини таъминлаш-даги мухим шартлардан бири сифатида белги-лаб берди.

"Компетентлик" (ингл. "competence" -"кобилият") - фаолиятда назарий билимлар-дан самарали фойдаланиш, юкори даражадаги касбий малака, махорат ва иктидорни намоён эта олиш" маъноларини билдирадиган булса, "Касбий компетентлик мутахассис томонидан алохида билим, малакаларнинг эгаллани-шини эмас, балки хар бир мустакил йуналиш буйича интегратив билимлар ва харакатларнинг узлаштирилишини назарда тутади. Шунинг-дек, компетенция мутахассислик билимла-рини доимо бойитиб боришни, янги ахборот-ларни урганишни, мухим ижтимоий талабларни англай олишни, янги маълумотларни излаб топиш, уларни кайта ишлаш ва уз фаолиятида куллай билишни такозо этади"2.

Уз навбатида "педагогик компетенция" тизимли ходиса булиб, унинг мохияти педа-гогнинг махсус билимлари, тажрибаси, хусу-сиятлари ва фазилатларининг тизимли бирли-гидан иборат эканлиги, улар педагогик фао-лиятни самарали амалга оширишга, педагогик мулокот жараёнини максадли ташкил этишга

2 Педагогик компетентлик ва креативлик асослари / Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х,., Сайфуров Д.М., Тураев А.Б. - Тошкент, 2015. - 120 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

имкон бериши, шунингдек, укитувчининг шах-сий ривожланиши ва такомиллашиб бориши-дир1.

Маълумки инклюзив таълим - бу шунчаки, имконияти чекланган болаларни соFлом бола-лар таълим оладиган мухитга олиб кириш ёки уларни шунчаки "кушиб укитиш" эмас.

Инклюзив таълим моделини жорий этиш оркали барча тоифадаги укувчиларнинг таълим хукукларининг тенглиги таъминланиши, алохида таълим эхтиёжлари булган болалар-нинг индивидуал хусусиятлари ва имконият-ларини хисобга олган холда, таълим-тарбия жараёнининг ташкил этилиши каби вазифа-лар таълим ташкилотлари ва ундаги педа-гоглар салохияти холатини очиб беради хамда уз навбатида ривожланишининг янги истикболларини белгилаб беради2.

Махсус педагогиканинг таникли назариёт-чиларидан бири Н.М.Назарова3 нинг педагог ходимларнинг инклюзив таълим компетенци-ялари (профессионал таълим мисолида) тас-нифидан келиб чикканда ва бевосита инклюзив умумий урта таълим билан уЙFунлаштирган холда талкин этганда уларни куйидаги компо-нентларга таснифлашни лозим деб биламиз.

Мотивацион-кадриятлар, яъни инклюзив таълим тамойиллари асосида педагогик фао-лиятни амалга оширишга булган укитувчининг онгли хохиш-истаги. Бунда укитувчининг инклюзив таълимнинг максад ва вазифала-рига мос булган булган кадриятлар, эхтиёжлар, мотивлар тупламига асосланиб, имконияти чекланган бола билан ишлаш истагидан келиб чикиб узини муайян касбий харакатларни бажаришга ундаш кобилияти сифатида намоён булади.

Когнитив - педагогда олий таълим ёки кайта тайёрлаш жараёнида шаклланган алохида эхтиёжли болаларни укитишнинг узига хос хусусиятлари ва инклюзив таълимда укув жараё-

1 Тлеубердиев Б.М., Рысбаева Г.А., Медетбекова Н.Н. Профессиональная компетентность педагога // Международный журнал экспериментального образования. - 2013. - № 10-1. - С. 47-50.

2 Ахметова Д. З. Инклюзивное образование как педагогическая инновация / Д.З. Ахметова, А. В.Тимирясова, И. Г. Морозова и др.; под научной редакцией Д. З. Ахметовой; Казанский инновационный университет. -Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2022. стр. 31.

3 Специальная педагогика. Учебник. Под редакцией Н.М. Назаровой. - Москва: "Академия", 2013. 384 с.

нини ташкил этиш хакидаги назарий ва услубий билимлар туплами. Когнитив компетенция махсус педагогика сохасидаги инновацион жара-ёнларнинг илмий ва касбий-педагогик билим-лари билан белгиланади (хозирда булар сира-сига тегишли норматив-хукукий хужжатларни билиш, алохида таълим эхтиёжи булган бола шахсини ривожлантириш, инклюзив таълим ва тарбиянинг педагогик ва психологик, турли тоифадаги укувчиларнинг анатомик, физиологик, ёш, психологик ва индивидуал хусусиятларини билиш каби билим, малака ва кобилиятларни киритиш мумкин).

Фаолият - инклюзив мухитда укувчиларни муваффакиятли укитиш ва тарбиялаш учун зарур булган амалий куникмалар (ташкилий-бошкарув, коммуникатив, изланиш ва тадкикот) хамда касбий тажриба, шунингдек, иш жараёнида оширилган малака, урганилган ва яратил-ган инновациялар киради.

Ташкилий-педагогик - яъни таълим жараёнида аник касбий вазифаларни бажариш кобилияти сифатида белгиланади. Ташки-лий компетенциялар - инклюзив таълимни муваффакиятли амалга ошириш, юзага келади-ган педагогик вазиятларни хал килиш, педагогик муаммоларни мустакил ва мобил хал килиш усуллари, уз устида ишлаш ва тадкикот фаоли-ятини амалга ошириш учун зарур булган педагогик фаолиятнинг узлаштирилган усуллари ва тажрибасидан иборатдир.

Рефлексив - касбий педагогик фаолият ва унинг натижаларини бошкаларга караганда купрок ва самаралирок юзага чикариш ва бунга интилиш кобилияти. Мазкур компонентда педагог узининг тор мутахассислик билимларини янада ривожлантириши, фаолиятга нисбатан ижодий ва инновацион ёндашуви оркали касбий усишини намоён килиши хам назарда тути-лади.

Мазкур компонентлардан ташкари биз-нингча инклюзив таълим жараёнида укитувчида нафакат ташкилий-педагогик, балки ташкилий-бошкарув компетенцияси хам булиши лозим. Сабаби, инклюзив таълимни бошланиш дав-рида хар бир таълим ташкилотидаги ижтимоий-педагогик шарт-шароитлар, имкониятлар-дан келиб чикиб, шу билан биргаликда, умумий норматив-хукукий, педагогик ва методик тавсиялар асосида жорий этиш лозим булади. Шундай пайтда, хар бир педагогдан узига хос

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

бошкарув, ташкилотчилик ва ташаббускорлик кобилиятлари хам талаб этилади.

Шу уринда, бевосита олий таълим жараё-нида булажак олигофренопедагогларда кандай инклюзив компетенцияларни шакллантириш биринчи галда амалга оширилиши зарур, деган савол туFилиши табиийдир. Бу уринда бошка компетенцияларнинг урини ва ахамияти инкор этилмайди. Лекин шундай компетенциялар ёки уларнинг компонентлари борки, бевосита педа-гогнинг касбий фаолияти давомида маълум давр ва шарт-шароитлар воситасида шаклла-ниб боради.

Биринчидан, талабаларда мотивацион-кадриятлар тизимини шакллантириш зарур булиб, улар компетенциялар шаклида намоён булганда, асосан, педагогнинг инклюзив таълим шароитида фаолият олиб боришга булган онгли истаги ва хохишидир. Маълумки, одатда педагогика олий таълим муассасаларининг барча махсус педагогика йуналишлари бити-рувчилари купрок имконияти чекланган бола-лар учун ихтисослаштирилган давлат таълим муассасалари (махсус таълим)да ишлашга инти-лувчан ва мойилрок буладилар. Буни уларнинг мазкур йуналишга укишга киришдан бошланFич максадлари ва махсус таълимнинг имконият-лари билан изохлаш мумкин. Шу билан бир-галикда, бугунги кунда шаклланиб бораётган инклюзив таълим хам узининг педагог учун янги имкониятлари билан махсус таълимдан колишмайди ва истикболи кенгрокдир. Айнан мана шу тушунчаларни талабаларга сингдириб бориш, уларни инклюзив таълимга йуналтириш олий таълим муассасаларидан алохида ёнда-шув ва ташкилий-педагогик шарт-шароитларни талаб этади. Зеро, булажак мутахассиснинг онгли мотивацияланганлиги унинг келгуси фаолияти самарадорлигининг биринчи шарти сифатидир.

Иккинчидан, когнитив йуналишда талабаларга инклюзив таълимга оид назарий ва ама-лий билим, методик куникмаларни кенгрок ва самарали берилиши. Шу уринда, махсус таъ-лимнинг алохида таълим эхтиёжлари булган болалар таълимидаги урини ва ахамиятини инкор этмаган холда инклюзив таълимнинг истикболлирок эканлиги нуктаи-назаридан юкоридаги таклифлар илгари сурилмокда.

Учинчидан, фаолият йуналишида олий таълим муассасасининг мавжуд педагогик шарт-

шароитлари доирасида, шунингдек, уларни такомиллаштирган ва инновацион ёндаш-ган булажак педагогларда инклюзив мухитда укувчиларни муваффакиятли укитиш ва тар-биялаш учун зарур булган амалий куникмалар (ташкилий-бошкарув, коммуникатив, изла-ниш ва тадкикот) хамда дастлабки тажрибани шакллантириш чоралари куришлари зарур булади. Булар сирасига эса, педагогик ва мала-кавий амалиётни йуналишга мос таълим муас-сасаларида ташкил этиш, битирув малакавий ишлар ва магистрлик диссертациялари мавзу-лари руйхатига инклюзив маданият, компетен-циялар билан боFлик тадкикотлар мавзуларини киритиш, таълим жараёнида кушимча тренинг машFулотларни хамда киска муддатли кушимча амалиёт (инклюзив таълим муассасалари билан хамкорлик шартномалари асосида) кунларини ташкил этиш шулар жумласидандир.

Колган фаолият, ташкилий-педагогик ва реф-лексив хамда ташкилий-бошкарув каби компетенциялар бевосита мутахассисларнинг таълим муассасаларидаги фаолияти давомида юзага чикади ва такомиллашиб боради. Шу билан биргаликда, уларнинг хам самарали ва тулаконли булиши учун олий таълим муассасасининг битирувчилари ва таълим ташкилот-лари билан доимий методик ва амалий кумак берувчи алокалари изчил ва доимий булиши талаб этилади.

Эмпирик урганиш натижалари.

Педагогик олий таълим муассасаларининг олигофренопедагогика йуналиши укув режаси ва укув дастурлари, шунингдек, бошка укув-методик материаллар таркиби ва мазмуни урганилганда, укув-услубий жихатдан олигофренопедагогларда инклюзив компетенция-ларни самарали шакллантириш билан боFлик бир катор муаммоларни куриш мумкин. Жумла-дан:

• инклюзив таълимнинг таълим тизими (олигофренопедагогикада шу жумладан) учун хали янгилиги, бу йуналишда педагог мутахассисларни тайёрлаш жараёнида хам ислохотларнинг давом этаётганлиги сабабли янги пайдо булаётган муаммо ва масалалар-нинг тулаконли укув режалари ва дастурларида тулик ифодасини топмаганлиги;

• олигофренопедагог мутахассисларни тайёрлашда инклюзив компетенцияларни шак-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

ллантириш буйича алохида укув дастури ёки фанлараро интеграциянинг етарли эмаслиги;

• инклюзив компетенцияни шакллан-тириш билан боFл и к мавзуларнинг бакалавр малакавий битирув ишлари, шунингдек, магис-трлик диссертациялари доирасида етарлича тадкик этилмаётганлиги, умуман олганда олий таълим муассасаларининг илмий тадкикот режаларида алохида йуналиш сифатида белги-ланмаганлиги;

• талабалар учун инклюзив компетенция-лар буйича умумий ёки уларнинг алохида ком-понентлари буйича укув кулланмаларни яра-тиш зарурати юзага келганлиги;

• мамлакатимизда инклюзив умумтаълим мактаблари сонининг бевосита педагогик малакавий амалиёт уташ жараёнида битирувчилар сонига мос эмаслигини (боскичма-боскич ташкил этилмокда) эътиборга оладиган булсак, бу масалалар янада мураккаблашади.

Хулоса.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда, булажак олигофренопедагогларнинг инклюзив компетенциясини шакллантириш куйидаги омилларга асосланади:

- репродуктив ва фаол укитиш усулла-рининг макбул комбинацияси ва келажак-даги фаолиятнинг ижтимоий контекстини кайта куриш оркали инклюзив таълим шароитида булажак педагогларнинг касбий фаолиятининг ажралмас тузилмасини шакллантиришга имкон берадиган контекстли таълим технологиясидан фойдаланиш;

- инклюзив таълимни амалга ошириш учун ижобий мотивацияни шакллантириш, турли тоифадаги ногирон болаларни ривож-лантириш, укитиш ва тарбиялаш хусусиятлари, шунингдек, болаларнинг касбий фаолиятининг узига хос хусусиятлари туFрисида билимларни олиш учун педагогик фанлар мазмунининг имкониятларидан фойдаланиш;

- инклюзив таълим жараёнида аник касбий харакатларни амалга ошириш усуллари ва тажрибасини узлаштиришга каратилган квазипрофессионал фаолиятни амалга оширишни уз ичига олган «Умумий урта таълим мактабида инклюзив таълим» махсус курсининг булажак олигофренопедагогларни тайёрлаш таркибига киритиш;

- булажак укитувчиларнинг инклюзив компетенциясини шакллантириш моделини

амалга ошириш боскичларининг узлуксизли-гини таъминлаш, шаклланган асосий компетен-цияларни укувчиларнинг амалий фаолиятида ривожлантириш ва куллаш1.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, халкаро ва миллий педагогикада хам юкорида айтиб утилганидек, педагогик компетенция масала-сида хали хамон янгидан-янги фикрлар, Fоялар ва ёндашувлар илгари суриш давом этмокда. Шу боисдан, мазкур маколада мавзунинг барча жихатларини камраб олиш ва батаф-сил талкин этиш мушкул. Шунинг билан бир-галикда, маколада кутарилган масалалардан келиб чикиб, куйидаги таклифларни беришни лозим деб биламиз:

1. Педагогика олий таълим муассасаларининг махсус педагогика йуналишлари талаба-лари учун алохида "Инклюзив педагогик ком-петенциялар" укув фанини киритиш, шунингдек, булажак фаолиятга компетенциявий тайёрлаш моделини ишлаб чикиш;

2. Инклюзив таълим педагоглари учун таълим ташкилотлари йуналишларидан келиб чикиб "Инклюзив таълим педагоги" рукнида укув-методик кулланмаларни тайёрлаш;

3. Малака ошириш ва кайта тайёрлаш курсларида махсус таълим ва инклюзив таълим жорий этилган умумтаълим муассасалари педагоглари учун "Инклюзив таълим компетен-циялари" мавзусида маъруза машFулотларини киритиш;

4. Педагогика олий таълим муассасалари ва инклюзив таълим жорий этилган умумтаълим мактаблари уртасида олигофренопедагогика йуналиши талабаларининг малакавий ва педагогик амалиётини ташкил этиш, шунингдек, таълимдан кейинги бандлигини таъминлаш буйича хамкорлик шартномаларини тузиш;

5. Инклюзив таълим муассасаларини педагогик олий таълим муассасалари махсус таълим факультетлари ва кафедраларига бириктириш;

6. Инклюзив таълим муассасаларида олий таълим муассасалари педагоглари ва талаба-лари иштирокида илмий ва методик кунларни ташкил этиб бориш;

7. Битирувчи курс талабалари учун сохадаги олимлар, тадкикотчилар ва малакали

1 Хафизулина И.Н. Формирование инклюзивной компетентности будущих учителей в процессе профессиональной подготовки. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Астрахань, 2008.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

мутахассислар иштирокида "Инклюзив таълим маданияти ва педагогикаси" мавзусида семи-нарлар, тренинглар ва талабалар конференци-яларини ташкил этиб бориш;

8. Инклюзив компетенция билан боFлик1 мавзуларни бакалавриат йуналишлари курс ишлари, битирув малакавий ишлари ва магис-трлик диссертациялари мавзулари сирасига киритиш шулар жумласидандир.

Бир суз билан айтганда, юртимизда ноги-ронлиги булган инсонлар - жамиятнинг тулацонли аъзолари, деган тамойилга амал килган холда изчил иш олиб борилаётганлиги миллий ривожланиш стратегиялари ва дастур-ларининг БМТнинг "Минг йиллик ривожланиш максадлари"га мос келиши, шунингдек, ноги-ронлиги булган шахсларнинг хукукларига оид халкаро хукукий хужжатларда белгиланган тамойиллар ва меъёрларни изчил амалга оши-риб келаётганлиги юртимизда хам келгусида

инклюзив жамият барпо этилиши йулидан борилаётганлигининг яккол ифодасидир.

Хулоса сифатида айтганда, педагогик компетенция инклюзив таълим сифатига, натижасига таъсир курсатувчи мухим омил ва мезонлардан биридир. Бевосита укитувчиларда самарали шакллантирилган педагогик компетенциялар инклюзив таълимнинг умумий максадларига тулаконли эришиш, вазифаларини эса тулаконли амалга ошириш мумкин булади. Бу уз навбатида инклюзив таълим ташкилоти фао-лиятининг максадлилигини, таълим истеъмол-чилари талаб ва эхтиёжларга мослигини, рей-тингини, имиджини бахолашда хам узига хос ахамиятга эга. Мазкур мавзу эса истикболда катта илмий ва амалий тадкикотлар учун туртки ва мавзулар танловида узининг долзарблилиги, хаётийлиги билан ажралиб туради, деб ишонч билан айтиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Узбекистон халкига Мурожаатномаси. 20.12.2022. - https://president.uz/uz/lists/ view/5774

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 13 октябрдаги "Алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини янада такомиллаш-тириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-4860-сон карори.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 12 октябрдаги "Алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим беришга оид норматив-хукукий хужжатларни тасдиклаш туFрисида"ги 638-сон карори.

4. ЮНЕСКО. Резюме всемирного доклада по мониторингу образования. 2020. Инклюзивность и образование: для всех означает для всех. С.13.

5. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари / Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х., Сайфуров Д.М., Тураев А.Б. - Тошкент, 2015. -120 бет.

6. Тлеубердиев Б.М., Рысбаева Г.А., Медетбекова Н.Н. Профессиональная компетентность педагога // Международный журнал экспериментального образования. -2013. - № 10-1. - С. 47-50.

7. Ахметова Д.З. Инклюзивное образование как педагогическая инновация / Д.З. Ахметова, А. В.Тимирясова, И.Г. Морозова и др.; под научной редакцией Д.З. Ахмето-вой; Казанский инновационный университет. - Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2022. стр. 31.

8. Специальная педагогика. Учебник. Под редакцией Н.М. Назаровой. - Москва: "Академия", 2013. 384 с.

9. Хафизулина И.Н. Формирование инклюзивной компетентности будущих учителей в процессе профессиональной подготовки. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. Астрахань, 2008.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.