Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ЁШЛАР НИГОҲИДА ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЗАМОНАВИЙ ЁШЛАР НИГОҲИДА ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
замонавий оила / ижтимоий хусусият / психологикпедагогик хусусиятлари / оилавий муҳит / маънавий-ахлоқий тарбия / оилада ватанпарварлик тарбия / оилада меҳнатсеварлик тарбия / оилада эстетик тарбия / оилада жисмоний тарбия / болаларни иқтисодий муносабатларга тайѐрлаш.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Хол Жумаевич Худайқулов

Ушбу мақолада бугунги замонавий ѐшлар нигоҳида оилавий муносабатларнинг ўзига хос ижтимоий-педагогик хусусиятлари ҳақида тўхталиб, унда ижтимоий ҳаѐтдаги турли муҳит ва шароитлар, болалар тарбиясини ташкил этишда қўлланиладиган муносабатларнинг бир-бирига мос келмаслиги,унинг оқибатлари ижтимоий тарбияни негизида болаларни маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялашга алоҳида эътибор қаратилишига тўхталади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ЁШЛАР НИГОҲИДА ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЗАМОНАВИИ ЕШЛАР НИГОХВДА ОИЛАВИИ МУНОСАБАТЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК

ХУСУСИЯТЛАРИ

Хол Жумаевич Худай^улов

Мирзо УлуFбек номиданги УзМУ "Педагогика ва умумий психология" кафедраси профессори, педагогика фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бугунги замонавий ёшлар нигохида оилавий муносабатларнинг узига хос ижтимоий-педагогик хусусиятлари хакида тухталиб, унда ижтимоий хаётдаги турли мухит ва шароитлар, болалар тарбиясини ташкил этишда кулланиладиган муносабатларнинг бир-бирига мос келмаслиги,унинг окибатлари ижтимоий тарбияни негизида болаларни маънавий-ахлокий жихатдан тарбиялашга алохида эътибор каратилишига тухталади.

Таянч тушунчалар: замонавий оила, ижтимоий хусусият, психологик-педагогик хусусиятлари, оилавий мухит, маънавий-ахлокий тарбия, оилада ватанпарварлик тарбия, оилада мехнатсеварлик тарбия, оилада эстетик тарбия, оилада жисмоний тарбия, болаларни иктисодий муносабатларга тайёрлаш.

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматриваются уникальные социально-педагогические особенности семейных отношений в глазах современной молодежи, в которой различаются условия и условия социальной жизни, несовместимость отношений, используемых в организации образования детей, ее последствия для Особое внимание будет уделяться духовно-нравственному воспитанию детей на основе социального воспитания.

Ключевые слова: современная семья, социальные характеристики, психолого-педагогическая характеристика, семейная среда, духовно -нравственное воспитание, патриотическое воспитание в семье, трудолюбивое воспитание в семье, эстетическое воспитание в семье, физическое воспитание в семье, подготовка детей к экономической деятельности

ABSTRACT

This article focuses on the unique socio-pedagogical features of family relations in the eyes of today's modern youth, in which different environments and

27-mart, 2024

11

conditions in social life, the incompatibility of the relations used in the organization of children's education, its consequences on the spiritual and moral upbringing of children on the basis of social education will be given special attention.

Keywords: modern family, social characteristics, psychological-pedagogical characteristics, family environment, spiritual and moral education, patriotic education in the family, hardworking education in the family, aesthetic education in the family, physical education in the family, preparation of children for economic relations.

Маколанинг кириш кисмида замонавий оилаларнинг ижтимоий-педагогик хусусиятларига тухталар эканмиз, унда хозирги вактда замонавий ёшларнинг оилага булган муносабатлари, унинг узига хос характери ва ривожланиш хусусиятларига эга эканлиги кузга ташланади. Шундай экан бугунги ёшларга оилавий муносабатларини англаб етиши, узига хосликнинг ота-оналар биринчи булиб ёшларга ибрат-наъмуна сифатида уз фаолиятларида буни инобатга олишса тарбиявий имкониятларини оширишга ёрдам бераи берган булар эдилар. Бугунги замонавий оилалардаги узаро муносабатлар ривожининг узига хосликларидан бири - бу ша\ар ва кишлокдаги оилаларининг ижтимоий хаёт тарзидаги фаркда намоён булади. Масалан: кишлокларда хар бир бола узининг бошкалар томонидан каттик назорат остида эканлигини хис этади. Бу, бир томондан, ходиса ижобий булса, бошка томондан, бундай ижтимоий назорат тор манфаатпарастликни келтириб чикаради. Шахар худуди катта булганлиги сабабли бу каби амалий назорат булмайди. Купгина холларда гарчи куп каватли бир уйда, хатто бир подъездда истикомат килсаларда кушнилар бир-бирларининг фарзандларини танимасликлари мумкин.

Ота-она канчалик юкори маълумотга эга булсалар уларнинг болалари таълим муассасасида шунчалик мувафаккиятли укишади. Замонавий ота-оналар маълум касб ёки хунар эгалари булиб, болаларнинг тарбиясини бутунлай бобо ва бувиларга топшириб куйишган. Куп холатларда катта авлод вакиллари хамда ёш ота-оналар томонидан болалар тарбиясини ташкил этишда кулланиладиган методларнинг бир-бирига мос келмаслиги бу жараёнда турли зиддиятларни келтириб чикаради.

Оилаларнинг бозор иктисодиёти шароитида моддий жщатдан турлича таъминланганлиги хам оилада болаларни тарбиясини ташкил этиш жараёнига жиддий таъсир курсатади. Одатда хар бир оилада болаларнинг турли эхтиёжлари учун оила даромадининг 25 фоизидан 50 фоизигача хажмдаги маблаF сарфланади.

27-mart, 2024

12

Оиладаги фарзандлар сонини камайтириш, туFилишнинг олдини олиш - замонавий оилаларнинг узига хос мухим хусусиятларидан бири. Айни вактда шахар ёки кишлокда булишидан катъий назар оилаларда бир -икки нафар бола тарбияланмокда. ТуFилишни камайтириш куплаб сабабларга боFлик мураккаб жараён саналади. Бу борадаги асосий сабаблар куйидагилардир:

1) ота-онанинг иш билан бандлиги;

2) мактабгача таълим муассасаларининг болаларни узида етарлича камраб олмаслиги;

3) бола тарбиясида моддий таъминот ахамиятининг ортиши;

4) кулай булмаган турар-жойга эгалик;

5) оиланинг хужалик шароити;

6) ота-оналарнинг "узи учун яшаш" каби худбинона карашларга эгалиги.

Бугунги кунда туFилишни камайтириш масаласини хал килишда яна бир

педагогик муаммо кун тартибига куйилмокда. Бу кам болали оилаларда болаларни тарбиялашга доир самарали методларни ишлаб чикиш ва урганиш замонавий оилаларнинг ижтимоий психологик ва педагогик хусусиятларига боFликдир.

Бу борада бугунги ёшлар яъни булажак ота-она никохдан утмасдан аввал оилавий хаётни ташкил этиш хамда фарзандлар тарбиясини йулга куйишга психологик жихатдан тайёр булишлари зарурлигини англаб етиши лозим. Никохдан кейин эса бу борадаги масъулиятни янада теран хис этган холда уз устиларида изланишлари, фарзанд тарбиясини туFри ташкил этиш борасидаги маълумотларни узлаштиришга эътибор каратишлари максадга мувофикдир. Бирок. айни уринда шуни хам айтиб утиш жоизки, оилавий хаётга кадам куяётган ёшларнинг барчаси хам бу борада етарлича педагогик билимларга эга эмас.Шунингдек миллий кадриятлар ва удумлар асосида уз хохишлари билан эмас, ота-оналарнинг курсатмаси билан оила куриш холлари кузна ташланади. Бу эса хозирги замон ота-оналарни керакли укув адабиётлари билан таъминлаш, мазкур адабиётларни укиб-урганишни улар орасида кенг ташвикот этишни талаб этади.

Замонавий тараккиётнинг тезкорлиги, шунингдек, "оммавий маданият" номи остида тарFиб этилаётган FOяларнинг турли минтакалар худудига кенг ёйилаётганлиги туфайли бугунги кунда оила тарбиясини ташкил этишда аввалгидек юкори самарадорлик кузга ташланмаяпти. Шу сабабли оилашунос олимлар оила тарбияси самарадорлигини ошириш борасидаги тавсияларни ишлаб чикиш ва уларни амалиётга татбик этишга жиддий эътибор каратмокдалар. Куйида ана шундай тавсиялар хусусида суз юритилади.

27-mart, 2024

13

Оиладаги тарбия жараёнининг коникарсизлиги сабаблари ва уларни бартараф этиш нималарга боFлик. Болаларнинг оила мухитида коникарсиз тарбияланаётганлигининг асосий сабаблари орасида куйидагиларни алохида ажратиб курсатиш мумкин:

1. Оила иктисодий ривожланиш даражасининг пастлиги. Бугунги кунда ота-оналар гарчи иш билан таъминланган ва баркарор ойлик маошларини олиб турсалар-да, бирок, оила аъзолари эхтиёжлари (Масалан: оиланинг хар бир аъзосини мобил телефон (улар учун ой сайин хизмат тулови зарур), Нотебоок, Нетбоок билан таъминлаш, шунингдек Интернет хизматидан фойдаланиш борасидаги эхтиёжлар)нинг кун сайин ортиб бориши туфайли оила бюджетини шакллантириш ва ундан окилона фойдаланишда муайян кийинчиликлар юзага келмокда. Бу эса уз-узидан ота-оналарни асосий ишидан ташкари кушимча даромад топишга имкон берувчи мехнат билан узлуксиз шуFулланишларини такозо этади. Асосий вактларини мехнатга сарфланаётган ота-оналар тирикчилик воситалари (иш хаки, озик-овкат махсулотлари, хом ашё ва б.к)ни ишлаб топиш учун сарфланмокда.

2. Турмуш тарзини йулга куйишга нисбатан онгли ёндаша олмаслик: Аксарият ота-оналарда зурма-зураки хокимиятга интилиш, ижтимоий танглик, эртанги кунга нисбатан ишончсизлик, ишидан айрилиб колишдан куркиш холатлари кузатиладики, бу уларнинг хаддан ташкари жисмоний ва рухий зурикишларига сабаб булади, бунинг натижасида турли касалликларга чалиниш холатлари кузатилмокда.

3. Замонавий оилада аёлларнинг зиммасига керагидан ортик масъусулиятнинг юкланаётганлиги. Бугунги кун аёлининг зиммасига хам иш жойида, хам уйда уларнинг имкониятларидан ортик мажбуриятлар юклатилмокда. Олиб борилган тадкикотлар натижаларининг курсатишича, бугунги кунда шахарлик аёллар хафтасига 77 соат мехнат килишса, шундан 36 соатини уй юмушларини бажаришга сарфлайди.

4. Оилавий ажримлар сонининг юкорилиги. Бу холат куплаб ижтимоий -маиший хамда маънавий-ахлокий сабаблар туфайли келиб чикмокда. Барча даврларда хам оилавий ажримлар болалар учун кучли рухий зарба булиб, бу уларнинг ахлоки хамда рухиятига кескин салбий таьсир курсатади.

5. Ота ва онанинг болалар тарбиясини ташкил этишда бирдек масъулиятли эмасликлари. Аксарият оилаларда эркак киши - оила бошлоти асосан оиланинг иктисодиёти ва молиявий масалаларини хал этиши лозим, болалар тарбияси эса тула-тукис онанинг зиммасида, деган тушунча шаклланган. Бугунги кунда айрим оталарда хатто "болаларни бокиш оиланинг

27-mart, 2024

14

эмас, балки онанинг мажбурияти" кабилидаги тушунча шаклланмокда. Бу каби нотуFри карашнинг юзага келишига куп холатларда аёлларнинг узлари хам сабабчи булишмокда. Улар эркакларни амалий харакатга раFбатлантириш урнига "Сиз ишлаб топмасангиз, мен узим маблаF топаман" дейишга утишган.

6. Авлодлар орасидаги зиддиятларнинг кучайиб бораётганлиги. Сунгги пайтларда оилаларда у ёки бу арзимас сабабларга кура турли можаролар юзага келмокда. Асосий зиддиятлар кайнона-келин уртасида келиб чикаётганлиги узбек халкига хос асрий анъаналар унутилаётганлигидан далолатдир. Зеро, асрлар давомида буви ва кайноналар келинни уз оилаларига киз сифатида кабул килиб, унга уй-рУзFор юритишни, атрофдагилар билан муомала килишни ургатишган булишса, бугунги кунда хали хаётий тажрибага эга булмаган келиндан хам кайнота-кайнонага хизмат килиш, уй-рУзFор ишларини бекаму куст бажариш, колаверса, агар у таълим олаётган булса, укишини давом эттириш ёки ишлаш (пул маблаFини ишлаб топиш) талаб этилмокда. Бу эса уз -узидан ёш келинда жисмоний ва рухий зурикишни юзага келтирмокда. Оилавий можароларнинг тобора авж олаётганлиги баъзан улим холатларини хам келтириб чикармокда.

7. Оила билан таълим муассасалари уртасидаги хамкорликнинг узлуксиз булишига эришила олмаётганлиги. Айни вактда Узбекистонда таълим муассасаси, махалла ва оила уртасида мустахкам хамкорликни карор топтирилишини таъминлашига жиддий эътибор каратилмокда. Таълим муассасаси, махалла ва оила хамкорлиги Концепцияси ушбу эътиборнинг ёркин мисоли саналади. Концепция FOялари таълим муассасаси, махалла ва оила уртасидаги хамкорлик асосида ёшлар тарбиясини самарали ташкил этилишини ифодалайди. Мазкур FOялар канчалик эзгу булмасин, бирок, уларга амал килишда таълим муассасалари ва оилаларнинг ташаббускорлиги етарлича булмаяпти. Бу эса уз -узидан оилаларда ташкил этилаётган болалар тарбиясининг кутилган даражада коникарли булмаслигига олиб келмокда.

Юкорида айтилган коникарсиз сабабларини бартараф этиш учун купрок оилада ташкил этиладиган маънавий-ахлокий тарбия муносабатларга эътибор каратсак максадга мувофик булар эди.

Ахлок барча инсоний муносабатларнинг асоси булганлиги сабабли ижтимоий тарбияни негизида ёшларни маънавий-ахлокий жихатдан тарбиялашга алохида эътибор каратилса, ижтимоий-педагогик муносабатлар ижобий томонларга йуналтирилган булар эди. Педагогик манбалардан бирида оиладаги муносабатларга тухталибшундай дейилади "Ижтимоий-ахлокий меъёрлар мазмунидан хабардор этиш, уларга ахлокий меъёрларнинг ижтимоий

27-mart, 2024

15

ахамиятини тушунтириш, уларда ижтимоий-ахлокий меъёрлар (талаб ва таъкиклар)га нисбатан хурмат хиссини карор топтириш асосида ахлокий онг ва маданиятни шакллантириш максади кузланади". Юкоридаги фикрга таянган холда шуни алохида таъкидлаб утиш жоизки, оилада ёки таълим муассасаларида булишидан катъий назар маънавий-ахлокий тарбия куйидаги йуналишларда ташкил этилади:

1) болалар онгида одоб, ахлок ва ахлокий сифатлар каби тушунчаларни шакллантириш;

2) мавжуд назарий тушунчалар асосида болаларда муайян маънавий-ахлокий сифатларни шакллантириш;

3) болаларда ижтимоий ва табиий борликка нисбатан ижобий ахлокий муносабатни шакллантириш.

Ота-оналар оила шароитида маънавий-ахлокий тарбияни уюштиришда болаларнинг энг олий ахлокий сифатлар - ота-онани хурмат килиш, оиланинг катта ёшли аъзоларга Fамхурлик курсатиш, атрофдагиларга мехр -мухаббатли булиш, катталарни иззат килиш, туFрисузлик, мехнатсеварлик, камтарлик, инсонпарварлик, ор-номус, Fурур, виждон, сахийлик, хар кандай жараёнда хам адолатли булиш, интизомлилик, ижтимоий фаоллик, чин фукаролик, оилапарварлик ва бошкаларни шакллантиришга алохида эътибор каратишлари лозим.

Узбек олимларидан бири булган М.Х.Тухтаходжаева шундай дейдилар: "Шахсда мазкур сифатларнинг карор топишида оиладаги соFлом мухит, оила аъзоларининг психологик жихатдан узаро якинликлари, эхтиёж, кизикиш ва хаётий ёндашувиларидаги умумийлик, бир-бирларини хар кандай вазиятда куллаб-кувватлай олишлари, ота-оналар томонидан барча фарзандларига нисбатан куйилаётган талаблар, шунингдек, уларга курсатилаётган эътиборнинг бир хил булиши оила тарбиясида ижобий натижаларга эришишнинг омиллари саналади. оилада муайян анъананинг карор топганлиги, унга оила аъзолари томонидан билдирилаётган хурмат, шунингдек, кекса авлод вакилларининг шахси, уларнинг ижобий сифатлари, мехнатда эришган (гарчи у оддий булса хам) ютуклари, атрофдагилар билан муносабати борасидаги сухбат ёки хотираларнинг ташкил этилиши болаларда хаётий эътикоднинг шаклланишини таъминлайди".

Маънавий-ахлокий тарбия негизида ватанпарварлик тарбияси, уни ташкил этиш хам мухим урин тутади. мустакиллик йилларида оилаларда маънавий-ахлокий тарбияни ташкил этиш жараёнида болаларни ватанпарварлик рухида тарбиялашга хам жиддий эътибор каратиш максадга

27-mart, 2024

16

мувофикдир. зеро, мамлакат мустакиллиги ва юрт озодлиги ватанпарвар шахсларнинг саъи-харакатлари эвазига таъминланади. ватан мустакиллигига эришиш канчалик кийин булса, уни химоя килиш, мустакилликни саклаб колиш хам шунчалик мураккаб жараёндир. Шундай экан ота-оналар, энг аввало, уз фарзандлари онгига ватанпарварлик ва ватанпарвар шахс тушунчаларини сингдира олишлари лозим булади.

Ватанпарварлик - шахснинг узи мансуб булган миллат, туFилиб усган ватани тарихидан Fурурланиши, бугуни т^рисида каЙFуриши, унинг порлок истикболига булган ишончини ифода этувчи юксак инсоний фазилат.

Ватанпарвар - бу уз Ватанини, она юртини, халкини чексиз севадиган, ватан манфаатлари учун курашадиган, бу йулда фидоийлик курсатадиган шахс.

Шу билан бирга ота-оналар уз фарзандлари билан биргаликда ватанпарварлик мавзусидаги кинофильм, театр спектаклларини томоша килиш, оила даврасида биргаликда ватанпарварлик FOяларини ёритувчи китобларни мутолаа килиш, шунингдек, хизмат вазифасини бажариш, ватан мудофаасини ташкил этиш чоFида юксак ватанпарварлик намуналарини курсатган шахсларнинг хаёти, иборатли фаолиятига оид хикояларни баён килишга алохида эътибор каратишлари зарур.

Ватанга булган мехр-мухаббат, унга садокат; узи мансуб булган миллат утмиши, урф-одатлари, анъаналари, кадриятларига содиклик; Ватан ва миллат тарихидан Fурурланиш; юртнинг моддий, шунингдек, миллат томонидан яратилган маънавий бойликларини асраш, уларни купайтириш борасида Fамхурлик килиш; Ватан равнаки ва миллат тараккиёти йулида мехнат фаолиятини ташкил этиш; юрт озодлиги ва миллат эркига килинаётган хар кандай тахдидга карши курашиш; Ватан ва миллат обруси, шаъни, ор-номусини химоя килиш; юрт равнаки ва миллат тараккиётига ишониш.

Ота-оналар оиладаги сухбатлар жараёнида одоб, ахлок, ахлокий меъёр, ахлокий онг, ахлокий муносабат ва ахлокий эътикод нима эканлигини болаларга тушунтириб боришлари лозим. Шунинг билан бирга оилада аклий тарбияни ташкил этиш хам мухим ахамиятга эгадир. Ота-оналар оила мухитида аклий тарбияни самарали ташкил этишга эътибор каратар экан, асосий максад ёшларни илм-фан, техника ва технология сохасида эришилаётган ютуклар, янгилик ва кашфиётлардан хабардор килиш, ижтимоий ва табиий фанлар буйича билимларни бериш оркали уларда тафаккур, дунёкарашни ривожлантиришдан иборат эканлигини назарда тутишлари лозим.

Аклий тарбияни оила шароитида ташкил этишда мухим вазифа ота-она томонидан боланинг кизикиш ва эхтиёжларини кура билиш асосида тасаввур,

27-mart, 2024

17

идрок, тафаккур, хотира хамда диккатни такомиллаштиришга ёрдам берувчи машFулотларга жалб этишдан иборат. Шунингдек, маълум йуналишлар буйича болада кизикишни уЙFOта олиш, уни ривожлантириб бориш хам талаб этилади. Бу борада ота-она ёки оиланинг бошка аъзоларининг дунёкараши, эхтиёж ва кизикишлари доираси хамда улар томонидан курсатилаётган намуна мухим тарбиявий омил булиб хизмат килади. Оила мухитида ёшларнинг аклий жихатидан тарбиялаб боришда мухим булиб, улар хаётидаянги имкониятлар яратади.

REFERENCES

1. Абдуллаева, Г. А. (2023). ЁШЛАР ТАРБИЯСИДАГИ САМАРАДОРЛИК-УМУМХАЛК, ИШИДИР!. Results of National Scientific Research International Journal, 2(1), 212-222.

2. Abdullayeva, G. A. (2021). Quality of educational work in the general secondary education system as a problem. Экономика и социум, (11-1 (90)), 35-39.

3.Аминов М.Н.Тарбия . Ота-оналар ва мураббийлар учун энциклопедия. -Т.: "Узбекистон Миллий энциклопедияси" нашриёти, 2010 й.

4.Аскарова У ва бош. Педагогика.- Т.: "Навруз" нашриёти, 2014 й.

5. Гулноза Кучкаровна Мардиева, & Гулчехра Абдуллажоновна Абдуллаева (2023). ТАРБИЯВИЙ ИШЛАРНИ БА^ОЛАШ МЕЗОНЛАРИ. Academic research in educational sciences, 5 (NUU Conference 2), 102-106.

6.Тухтаходжаева Х.М ва бош. Педагогика назарияси ва тарихи. Педагогика назарияси. 1-кисм / Олий таълим муассасалари учун дарслик.- Тошкент: "Иктисод-молия", 2007 й.

7.Узбекистон Миллий энциклопедияси. Мирий - Пархиш / 6-том. - Тошкент: "Узбекистан Миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2003 й. - 461-бет.

8. Худайкулов Х.Ж. Комиллик фазилатлари. -Тошкент: "Инновация-Зиё", 2021й.

9.Худайкулов Х.Ж.Бобокулова Д.М. Педагогика Укув кулланма / Олий таълим муассасалари учун дарслик. - Тошкент: "Инновация-Зиё", 2021й.

10.Худайкулов Х.Ж.Расулова З. Оила педагогикаси.Дарслик.-Т.:"Инновация-Зиё. 2022 й.

18

27-mart, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.