Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ОИЛАСИДА ФАРЗАНДЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШНИНГ МЕТОДЛАРИ ҲАҚИДА'

ЎЗБЕК ОИЛАСИДА ФАРЗАНДЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШНИНГ МЕТОДЛАРИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
164
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОИЛА / ЎқУВЧИ-ЁШЛАР / ВАТАНПАРВАРЛИК ТАРБИЯСИ / МАДАНИЙ ВА МАЪНАВИЙ МЕРОС / МЕТОДЛАР / ОИЛАВИЙ ТУРИЗМ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдурахмонов А.А.

Мақолада ўқувчи-ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда оиланинг ўрни ва имкониятлари очиб берилган. Фарзандларни маънан ва жисмонан тарбиялашда ота-оналарнинг масъулиятига эътибор қаратилган, оилада ота-она томонидан олиб бориладиган ибрат ва намуна, кўрсатиш, маъқуллаш ва мақташ, мукофотлаш, муносабат орқали тарбиялаш каби методларга батафсил тўхтаб ўтилган, тарбияда ислом дини маданияти ҳамда тарихий обидалар, зиёратгоҳларга ташрифдан фойдаланиш самарадорлиги очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODS OF UPBRINGING UZBEK FAMILY CHILDREN’S IN THE SPIRIT OF PATRIOTISM

The article lighted the role and possibilities of the family in educating students in the spirit of patriotism. Attention is paid to the responsibility of parents in the spiritual and physical education of children, the methods of teaching by parents in the family such as lesson and example, showing, approval and praise, rewarding, and education through attitude are discussed in detail, Islamic culture in education and visits to historical monuments and shrines the effectiveness of use is revealed.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ОИЛАСИДА ФАРЗАНДЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШНИНГ МЕТОДЛАРИ ҲАҚИДА»

Абдурахмонов А. А.

Гулистон давлат университеты Сирдарё вилояти, Гулистон шахри, 4-мавзе

УЗБЕК ОИЛАСИДА ФАРЗАНДЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУХИДА ТАРБИЯЛАШНИНГ МЕТОДЛАРИ ХДЦИДА

Аннотация. Мацолада уцувчи-ёшларни ватанпарварлик рууида тарбиялашда оиланинг урни ва имкониятлари очиб берилган.

Фарзандларни маънан ва жисмонан тарбиялашда ота-оналарнинг масъулиятига эътибор царатилган, оилада ота-она томонидан олиб бориладиган ибрат ва намуна, курсатиш, маъцуллаш ва мацташ, мукофотлаш, муносабат орцали тарбиялаш каби методларга батафсил тухтаб утилган, тарбияда ислом дини маданияти уамда тарихий обидалар, зиёратгоуларга ташрифдан фойдаланиш самарадорлиги очиб берилган.

Калит сузлар: оила, уцувчи-ёшлар, ватанпарварлик тарбияси, маданий ва маънавий мерос, методлар, оилавий туризм.

Abdurahmonov A.A.

Gulistan State University Syrdarya region, Gulistan city

METHODS OF UPBRINGING UZBEK FAMILY CHILDREN'S IN THE

SPIRIT OF PATRIOTISM

Abstract. The article lighted the role and possibilities of the family in educating students in the spirit of patriotism.

Attention is paid to the responsibility of parents in the spiritual and physical education of children, the methods of teaching by parents in the family such as lesson and example, showing, approval and praise, rewarding, and education through attitude are discussed in detail, Islamic culture in education and visits to historical monuments and shrines the effectiveness of use is revealed.

Key words: family, students-youth, patriotic education, cultural and spiritual heritage, methods, family tourism.

Х,ар кандай давлат уз истикболини соFлом ва баркамол авлод тимсолида куради. Республикамизда амалга оширилаётган кенг куламли ислохотлар жараёнини, кучли фукаролик жамияти ва хукукий демократик давлат куришдек эзгу максадлар руёбини ёшлар иштирокисиз тасаввур этиб булмайди. Ёшларни замон талаблари даражасида таълим-тарбия олиши, ватанпарвар булиши, шу азиз Ватанга дахлдорлик хиссини

кучайтириши, саломатлигини мустахкамлаши, уз кучи, билим! 1ва салохиятини юкори, дунёкараши кенг, мустакил фикрлайдиган авлодни вояга етказиш ва тарбиялаш давлатимиз сиёсатининг устувор йуналишларидандир.

Жумладан, Узбекистон Республикаси Конституциясининг 52-моддасида шундай ёзилган: "Узбекистон Республикасини химоя килиш -Узбекистон Республикаси хар бир фукаросининг бурчидир. Фукаролар конунда белгиланган тартибда харбий ёки мукобил хизматни уташга мажбурдирлар" [1].

Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 11 майдаги "Халк таълимини ривожлантиришга оид кушимча чора -тадбирлар туFрисида" ПК,-241-сон К,арорида: "...укувчилар онгига ватанпарварлик туЙFуларини ва миллий кадриятларни сингдириш, бой маданий-тарихий мерос, миллий урф-одатлар, буюк аждодларимиз маънавий меросини урганишлари учун шароитларни яратишда сектор рахбарлари ва мутасадди ташкилотларни кенг жалб этиш", вазифаси куйилган. [3].

Ватанимиз ва халкимизнинг эртанги кунини, жахон хамжамиятидаги обру-эътиборини белгиловчи баркамол авлодни вояга етказишдек улуF вазифани "оила-махалла-таълим муассасаси" хамкорлигисиз хал этиб булмайди десак, айни хакикатни айтган буламиз, бу халкада оиланинг урни булак, айникса, ватанпарварлик тарбиясида.

Тадкикот суровномасидаги "Сизнинг фикрингизча, бизнинг жамиятда инсон маънавиятига нима энг куп даражада таъсир курсатади?" деган саволга 77% респондент "оила" деб жавоб кайтарган. [5].

"Ватан остонадан бошланади" деган чукур маъноли ибора мавжуд. Бундан Ватан туЙFусини оиладан шаклланиши келиб чикади. Хдкикатан, ватанпарварлик тушунчасининг негизи боланинг киндик кони тукилган ердан бошланади. Шундай экан, Ватан туЙFусини тарбиялашни оиладан бошлашишими зарур. Баркамол авлодни шакллантиришда оиланинг урни булак, чунки, инсон аввало оила баFрида униб-усади ва шахс сифатида шаклланади. Оиладаги таълим-тарбия, маънавий-ахлокий кадриятлар кейинчалик одамлар орасида — махалла-куйда, таълим муассасаларида сайкал топади. Оилани инсонга яшаш учун кулай шароит яратиб берган кичкина Ватан, десак айни хакикат булади.

Буюк жадидчи, мутафаккир Абдурауф Фитрат узининг "Оила" асарида: "Миллат такдири мана шу миллат вакиллари яшаган оиланинг холатига боFликдир.... К,аерда оила муносабати кучли интизомга таянса, мамлакат ва миллат хам шунча кучли ва тартибли булади" деб ёзган. [11].

Оилада фарзандларни маънан ва жисмонан баркамол, ватанпарвар этиб тарбиялаш учун ота-оналар хам уз маънавиятларини доимо бойитиб боришлари, фарзандларини хам уз мамлакати тарихи, маданияти, адабиёти ва санъати, меъморчилиги, миллий кадриятлари хакида тула тасаввурга эга

булишга масъулдирлар. Бунинг учун халк OFзаки ижодидан Цгортиб, замонавий тарбия тажрибаларидан хам унумли фойдаланишлари максадга мувофик.

Тадкикотимиз мавзуси булган ватанпарварлик рухида тарбиялаш усуллари хакида халк педагогикасининг манбааларида жуда куп мисоллар келтирилган. Жумладан, намуна курсатиш, тушунтириш, тилак-истак билдириш, ундаш, маъкуллаш, олкишлаш, таъкиклаш, койиш, таъна (гина) килиш, куркитиш, калтаклаш ва хоказо. [4,7].

Аммо тадкикотларимизда укувчиларни ватанпарварлик рухида тарбиялашда ибрат, курсатиш, вазият оркали тарбиялаш, маъкуллаш ва макташ, мукофотлаш, муносабат оркали тарбиялаш каби методлар купрок самара берди.

Шу уринда хар бир оилада фарзанд тарбиясида оилавий шажарани тузиш услубини куллаш заруратига алохида тухталиб утсак, бу бежизга эмас. Чингиз Айтматов болалик пайтларини эслаб, нуронийлар туй -томошаларда болалардан етти бобосининг номини айтиб беришини сураганликларини кайд этиб, шу йусинда ёш авлод калбида авлод-аждод, кон-кардошлик тушунчалари сингдириб борилганини хулоса килади. [6].

Маълумки, "шажара" арабча суз булиб, "дарахт" деган маънони англатади. Фанда шажарани урганиш-"генеология", яъни кишиларнинг келиб чикиши, утган авлодлари ва кон-кариндошлик алокалари мажмуини англатади.

Шажарасини тузиш, яъни "7 пушт" (фарзанд, набира, чевара, эвара, дувара, овора, бегона)ни билиш- ёшларда уз аждодлари. сулоласи, ота-онаси билан фахрланиш туЙFусини шакллантиради. Бу туЙFу ёшларда ватанпарварлик рухини шакллантиришнинг мухим омили. Уз шажарасини билган ёшларда хотира булади. Хотираси булган ёшлар иродали булишади, ундайлар турли ёт йулларга кириб кетиб, ватанига, халкига хиёнат килмайди. Бу бугунги турли мафкуравий тахдидлар кучайган даврда биз учун ёшларда иммунитетини шакллантириш ва кучайтиришда ута мухим ахамият касб этади.

Х,ар бир киши ота шажарасини билиши ва уни чукур урганишга интилиши керак. Айрим оилалар бор, шажара у ёкда турсин, уз оиласидан нарёFини билмайди, паспортига миллати ёзилгани учун мен шу миллатнинг вакилиман, дейди. Шу уринда маърифатпарвар, жадидчилик харакатининг кузга куринган етакчиси Махмудхужа Бехбудийнинг куйидаги сузини келтириш жоиз: "К,абиласининг исмини ва етти отасининг отини билмай турFOнларни кул-маркук дерлар". [8]

Унутмаслигимиз керакки, фарзанд тарбиясида оилавий анъаналар ута мухим урин тутади. Биз урганган водий вилоятлари оилаларида халк амалий санъати ва хунармандчилиги билан купрок шуFулланишади, шу кадриятни болаларга ургатиш авлоддан-авлодга утиб келмокда. Оилаларда уймакорлик (ганч, мис ва ёFOч уймакорлиги), зардузлик, кулолчилик,

миллий либослар тикиш каби машFулотлар хам ёш авлод дунёкарашини шакллантирмокда.

Халк OFзаки ижодидан фойдаланиш болаларни маънавий-ахлокий тарбиялашда миллий кадрият сифатида мухим манбаа була олади. Хусусан, эртак ва достонлардаги образлар боланинг жисмонан бакувват, ботир, куркмас, шижоатли ва энг мухими уз Ватани ва юрти учун жон фидо килишга таёр фарзандларни етиштиришда жуда мухим омил хисобланади. Жумладан, Алпомиш, Рустам, Сиёвуш, Широк, Тумарис образлари болаларни жуда тез узига ром килиб куяди ва уларнинг маънавий дунёсини бойитади.

Халкимизнинг кийиниш маданияти, пазандалик, алла айтиш санъати, миллий куйлар ва чолFу асбобларидан фойдаланиши, кашта, дуппи, кийик тикиш каби урф-одатлари хам оилада болаларни миллий рухда тарбиялашда катта рол уйнайди.

Демак, ёш авлодни миллий кадриятлар асосида тарбиялаш бугунги кундаги педагогика фани олдида турган ута мухим масаладир. Шу маънода О.Мусурмонованинг илмий ишлари диккатга сазовор, унинг таъкидлашича ".... шахснинг ички маънавий дунёси- маънавий эхтиёж, маънавий кизикиш, маънавий фаолият ва маънавий кадрият каби асосий белгилар тизимидан иборат". [9].

Х,озирги даврдаги маънавий-ижтимоий макон талабларини инобатга олиб, алохида кайд этиш лозимки, фарзандларимизда ватанпарварлик рухини катъий таркиб топтириш учун ноанъанавий йулларни куллашимиз долзарб булиб турибди.

Шундай усуллардан фойдаланишимиз керакки, ёш авлод Ватанни калб амри билан сева олсин. Аммо, биз купинча оилада бу хакда гапирмаймиз, гапира олмаймиз, баъзи холларда болаларимизга ватанпарварлик хакида гапиришни-ватанпарварлик рухида тарбиялаш деб уйлаймиз. ТуFри, ватанпарварлик хакида ривоятлар айтиш оркали унинг мазмун-мохиятини англатиш керак. Лекин бу ватанпарварлик тарбияси тушунчасини тулик ифодаламайди. Х,озир болаларга таъсир курсатаётган тарбиявий омиллар бундан 30 йил олдингиларидан мутлако фарк киляпти. Чунки, бугунги мактаб укувчиси-бундан 10 йил ёки 5 йил олдинги укувчи эмас. Унинг онгида янги нарса сингдириш учун аввало уни хайратлантира олишимиз зарур.

Ислом маданияти хам ана шундай кудратга эга. Оилаларда исломий акидаларга катта урин бериш жараёни кетаётган хозирги даврда болалар тарбиясида мукаддас динимизнинг маданий ва маънавий меросидан фойдалана олишимиз айни муддао, деб уйлаймиз.

Узбекистонда ахолининг аксарият кисми мукаддас ислом динига итоат килишади. Фарзанд дунёга келгач, унинг кулоFига, аввало Аллох каломи эшиттирилади. Мусулмоннинг бутун хаёти давомида, кундалик турмушда исломий анъаналар доимохамрох.

Ислом дини Марказий Осиёга, хозирги Узбекистон худудигЛYШ асрда кириб келганини назарда тутадиган булсак, 14 асрдан буён узбек халкининг асрий анъаналари, жумладан тарбия сохасидаги анъаналари, менталитети шу дин билан боFлик. Жумладан, Рамазон ва Курбон хайитлари барча мусулмонларнинг анъанавий байрамлари хисобланади.

Ислом-ватанпарвар дин. "Ватан" атамаси хам арабча суз булиб, "она юрт" деган маънони англатади. "Куръони Карим"да Ватан, диёр, мамлакат,яшаш манзили каби иборалар 47 марта тилга олинган экан.

Мукаддас хадисда "Ватанни севмок-иймондандир" дейилган. Дархакикат, Исломда Ватанга мухаббат бу - туFилиб усган юртини эъзозлаш, унинг равнаки учун бор имкониятини сарф килишдир!

Узбекистонда ислом маданиятига оид жуда бой тарихий (ёзма ва моддий) материаллар мавжуд.

Ёзма манбааларни санайдиган булсак, Куръони-Каримдан бошлаб, "Х,адис"лар ва яна адоксиз диний-маърифий китобларни, моддий манбаалар каторида эса куплаб меъморий обидалар, мукаддас кадамжолар, макбараларни куз олдимизга келтирамиз. Юртимизда Самарканд, Бухоро, Хивадек кадимий шахарлар, бутун дунё мусулмонларининг маънавий масканига айланиб улгурган "Исмоий ал-Бухорий" мажмуаси, Сурхондарё вилоятидаги "Имом Термизий" ва "Абу Мусо Термизий" кадамжолари, Самарканддаги "Имом Мотуридий", "Шохи Зинда", Тошкент вилоятидаги "Занги ота" каби зиёратгохлар мавжуд.

Шундай улкан маданий меросдан фарзандларимизни ватанпарварлик рухида тарбиялашда жуда катта имкониятлар мавжуд. Агар, оилавий булиб, болаларимизни тарихий шахарларга, мукаддас кадамжоларга, буюк аждодларимизнинг хилхоналарига ташрифини уюштирсак, максадимизга тезрок етиша оламиз.

Юкоридаги фикрларни инобатга олган холда кайд этишимиз лозимки, оила тарбиясида урфийлик ва динийлик хос. Агар динийлик устувор булса ёки ута "замонавий"ликка мойиллик булса, бу холат кейинчалик, жамият хаётига хам маълум даражада таъсир курсатади. Бу эса дин никобидаги экстремизм ёки, аксинча, Fарбнинг хаёт тарзига таклидга асосланган "оммавий маданият" тарзида намоён булиши мумкин, шунинг учун ота-оналар уз фарзандлари тарбиясида ута хушёр булишлари лозим булади. [14].

Педагогик-психологик тажрибалардан хам маълум, урганилаётган нарсани курсатиш, намойиш этиш ва жараён мохиятини хикоя килиб бериш узлаштириш даражасини бирмунча оширади. Хусусан, ахборотларни эшитиб кабул килиш самараси 15%, куриб кабул килиш эса -25% ни ташкил этади. Таълим-тарбия жараёнида уларни бир вактда иштирок этиши натижасида маълумотларни кабул килиш самарадорлиги 65% гача ортади. [12].

Бу фактларни бежизга келтирмадик. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистонинг тараккиёт стратегияси тyFрисида"ги ПФ-60-сонли Фармони [2] буйича кабул килинган "20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистонинг тараккиёт стратегияси"нинг 35-максадида: "Узбекистон буйлаб саёхат килинг" дастури доирасида махаллий сайёхлар сонини 12 миллион нафардан ошириш хамда республикага ташриф буюрадиган хорижий туристлар сонини 9 миллион нафарга етказиш вазифаси куйилган.

Оилавий туризмининг ижтимоий-маънавий ахамияти катта, у аввало болаларни шахс сифатида шаклланишига, ижтимоий жихатдан усишига ёрдам беради.

Куряпмизки, боланинг комил инсон булиб шаклланиши ота-онага жуда катта масъулият юклайдики, унинг уддасидан чикмок хар бир ота-она учун хам фарз, хам карздир. Аммо, хозирги кунда, тарбияда, айникса ватанпарварлик тарбиясида оила бошлоти булган отанинг ролини кутаришимиз керак. Илгари бирон маърака ёки маросимда ота кириб утирган булса, шу уйга yFилнинг кириши мумкин булмаган ёки ота утирган уйнинг томига чикиш хурматсизлик саналган. Х,озиргача ёши 50 -60 лардаги купчилик инсонлар бу одатларга амал килсалар-да, лекин ёшлар учун ушбу удумларимиз борган сари унут булиб бормокда. [10].

Аввало, оталар уз фарзандлари билан чин юракдан, самимий гаплаша олмяптилар. Олиб борилган тадкикотлар, оталарнинг бола тарбиясига 8 дакика вакт ажратганларини курсатган. [13].

Демак, оилавий тарбияни йулга куйишда жиддий камчиликлар мавжуд, Кузатишларимиз буйича, яна куйидаги холатлар хам оилавий тарбияга путур етказмокда: ота-она ва фарзандларнинг шахсий кизикишлари бир-бирига мос тушмаслиги, оилада истеъмолчилик рухиятининг устунлиги, ота-оналарнинг билим ва маданий савиялари талаб даражада эмаслиги, оилада миллий анъаналар ва урф-одатларга эмас, балки маълум бир колипдаги хатти-харакатларга риоя килиниши.

Мулохазаларимиздан шундай хулоса килишимиз лозимки, янги ижтимоий вазият оилавий тарбияда хам жиддий узгаришлар килишни талаб килмокда, шунинг учун:

-ватанпарвар, янгича фикрловчи шахслар оилада бошланишини инобатга олиб, оилавий тарбия йуналишларини белгилаб, уни аник максадга йуналишини таъминлашимиз;

-укувчиларнинг одоби, юриш-туриши, кийиниш одоби юзасидан мактаб ва оилада бир хил талабни куйишимиз;

-ота-оналарнинг узларини хам миллий кадриятларимиз хакида билимларини оширишимиз, оилавий шажара тузиш куникмаларини шакллантиришимиз;

-"оилавий туризм", "зиёрат туризми"га эътибор каратишимиз, тарбия жараёнида ислом маданияти ва диний кадриятларимизда самарали фойдаланишимиз;

-тарбияда отанинг етакчилик урнини жойига куя олишимиз талаб килинади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т: "Узбекистон", 2017.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2022 йил28 январдаги ПФ-60-сонли "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистонинг тараккиёт стратегияси туFрисида"ги Фармони Шрв ;//1ех.и2/ёосБ/5 841063

3. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2022 йил11 майдаги "Халк таълимини ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида" ПК-241-сон Карори

4. Иномова М. "Оилада болаларни маънавий-ахлокий тарбияси" Т,1999, Б.-87

5."Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва тарFиботнинг замонавий технологиялари". Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. Тошкент шахри, 2022 йил 3 июнь, 247-бет

6."Маънавий хаёт" журнали, 2021, № 4 101-бет. "Чингиз Айтматов огохлантиради" маколаси.

7. Мавлонова Р ва бошк. "Педагогика" Тошкент, "Укитувчи" 2001, -Б.353, М.Иномова "Оилада болаларни маънавий-ахлокий тарбияси" Т,1999, Б.-87

8.Махмудхужа Бехбудий. Танланган асарлар. Тошкент, 1999, 194-195-бетлар)

9.Мусурмонова О. "Укувчиларнинг маънавий маданиятини шакллантириш" Т., "Фан" 1993, Б-112

10. "Ота-оила устуни". Оилада отанинг фарзандлар тарбиясига таъсири ва улар уртасидаги узаро муносабатлар психологияси (Илмий-услубий кулланма) "Tasvir nashriyot uyi" Тошкент - 2019

11. Фитрат. "Оила". - Т., "Маънавият", 1998. - Б.8.

12.Б.Х.Ходжаев "Умумий педагогика назарияси ва амалиёти" Тошкент, 2017, "Сано-стандарт" нашриёти, 79-бет

13. Куронов М."Узбек характери ва миллий FOя". Т., 2005. 67-бет.

14.Кодиров А, Куронбоев К. "Ёшлар дунёкарашини шакллантиришнинг илмий-психологик жихатлари" Тошкент. "Маънавият, 2019. -Б.37

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.