Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИЯДА ПСИХОЛОГИК ФАРОВОНЛИК ФЕНОМЕНИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ'

ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИЯДА ПСИХОЛОГИК ФАРОВОНЛИК ФЕНОМЕНИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психологик фаровонлик / бахт / субъектив фаровонлик / ҳаѐтдан қониққанлик / ижобий эмоциялар.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Шохсанам Сагатова

Психологик фаровонлик тушунчаси илмий терминлар таркибига кирганига кўп йиллар бўлганига қарамай, ҳозирги кунда ушбу тушунчани мазмунига нисбатан турли ҳил ѐндашувлар мавжуд. Мазкур мақолада замонавий психологияда психологик фаровонлик феноменининг мазмуни, у бўйича олиб борилган илмий тадқиқотлар, олимлар томонидан тақдим қилинган концепциялар таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИЯДА ПСИХОЛОГИК ФАРОВОНЛИК ФЕНОМЕНИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ»

ЗАМОНАВИИ ПСИХОЛОГИЯДА ПСИХОЛОГИК ФАРОВОНЛИК ФЕНОМЕНИНИНГ УРГАНИЛИШИ

Шохсанам Сагатова

Узбекистан Миллий университета уцитувчиси

АННОТАЦИЯ

Психологик фаровонлик тушунчаси илмий терминлар таркибига кирганига куп йиллар булганига царамай, х,озирги кунда ушбу тушунчани мазмунига нисбатан турли ^ил ёндашувлар мавжуд. Мазкур мацолада замонавий психологияда психологик фаровонлик феноменининг мазмуни, у буйича олиб борилган илмий тадцицотлар, олимлар томонидан тацдим цилинган концепциялар тахдил цилинади.

Калит сузлар: психологик фаровонлик, бахт, субъектив фаровонлик, хдётдан цониццанлик, ижобий эмоциялар.

АННОТАЦИЯ

Несмотря на то, что понятие психологического благополучия уже много лет входит в научную терминологию, сегодня существуют разные подходы к содержанию этого понятия. В данной статье анализируется содержание феномена психологического благополучия, проводимые по нему научные исследования, представленные учёными концепции в современной психологии.

Ключевые слова: психологическое благополучие, счастье, субъективное благополучие, удовлетворенность жизнью, положительные эмоции.

ABSTRACT

Despite the fact that the concept of psychological well-being has been included in scientific terminology for many years, today there are different approaches to the content of this concept. This article analyzes the content of the phenomenon of psychological well-being, scientific research conducted on it, and concepts presented by scientists in modern psychology.

Keywords: psychological well-being, happiness, subjective well-being, life satisfaction, positive emotions.

Замонавий дунёдаги илмий-психологик адабиётларда психологик фаровонлик феномени кенг тарцалган булиб, у узининг амалий йуналганилигига, а^олининг хдёт сифатини яхшилашга, айницса, аёллар хдмда уларнинг оилаларидаги психологик фаровонлик даражаси оширилишига х,измат цилувчи дастурларини ишлаб чицилишига эх,тиёж сезади. Ана шу нуцтаи назардан келиб

27-mart, 2024

268

чициб, психологик фаровонлик тушунчасини урганилиши хозирги кунда долзарб ахамият касб этмоцда.

"Психологик фаровонлик" тушунчаси узининг мазмунига кура, инсон томонидан уз борлиFини субъектив бахолашини характерлайди. Психология илми ва амалиёти учун психологик томондан фаровон, уЙFунликка эга хаёт ва шахснинг ички мувозанати учун нималар зарурлигини аниц тушуниш лозим.

Мазкур тушунча инсоннинг ички мувозанатга, цулайликка, бахтни хис цилишга табиий интилишини англатувчи психологик феномен хисобланади.

Дозирги вацтда психологик фаровонлик тушунчасини турли муаллифлар томонидан турлича талцин цилинаётганини, унинг шаклланиши учун цандай компонентлар мухимлиги борасидаги бахслар ва тадцицотлар олиб борилаётганини учратишимиз мумкин [1].

1969 йилда "психологик фаровонлик" тушунчаси америкалик психолог Н.Бредбурн томонидан фанга киритилган хамда бу тушунчани тунишнинг назарий асосларини яратган. Олим ушбу феноменни таърифлашда бахт ёки бахтсизлик, субъектив умумий цониццанлик хисси ёки хаётдан цоницмаганлик каби белгиларга таянади. У узининг илмий-изланишларида бу тушунчани тулиц ёритиб беради. Н.Бредбурн фикрича, психологик фаровонлик тушунчаси ижобий ва салбий аффектлар уртасидаги мувозанатни намоён цилади. Салбий аффект инсон хаётидаги салбий кечинмалардан, ижобий аффект эса, - хурсандчилик холатларидан ташкил топади. ^ачонки, инсон уз хаётидан цонниццанликни ва бахтни хис цилса, у холда психологик фаровонликнинг юцори даражаси устунликка эга, унинг ижобий аффектлари салбийларидан купроц. Агар салбий аффект ижобийдан ортиб кетса, у холда инсон уз хаётидан цоницмасликни, бахтсизлик холатини бошдан кечиради [2].

Кейинчалик психологик фаровонлик феноменини тушунишга царатилган Э.Диннернинг ишлари кузга курина бошлади. Утган аср 70-йилларининг урталарида Э.Диннер фанга "психологик фаровонлик" тушунчасига ухшаш булган "субъектив фаровонлик" тушунчасини киритди [3]. Унинг илмий изланишлари "фаровонлик" тушунчасини тушунишга йул очди. Тадцицотчи фикрича, субъектив фаровонлик - бу уч асосий элементлар тузилишидан иборат: цониццанлик, ижобий эмоциялар ва салбий эмоциялар. Бу уч элемент субъектив фаровонлик даражасини курсатади. Муаллиф субъектив фаровонлик курсаткичи шахснинг узи томонидан цабул цилиниши икки томонламалигини курсатишини таъкидлади: эмоционал (инсон кайфияти), когнитив (уз хаётининг турли жабхаларидан цониццанликнинг интеллектуал бахоланиши) [4].

Э.Диннер фикрига кура, купчилик одамлар вазиятни бахолашда икки фикрдан бирида (яхши ёки ёмон) цолар эканлар. Бунда муаллиф уз хамкасблари диццатини инсон уз хаётини бахолаши учун турли усуллардан фойдаланиши

27-mart, 2024

269

кераклигига жалб цилади. У бу ерда инсоннинг турли хил клиник холатлари ва шахс фаровонлиги даражалари уртасидаги чегарани топиш кераклигини таъкидлайди [4].

Шундай цилиб, Н.Бредбурн ва Э.Диннернинг "психологик фаровонлик" феноменини урганишга илмий ёндашувлари тузилиш жихатидан ухшашдир. Бироц, иккала ёндашувда хам фарцлар мавжуд. Э.Диннер субъектив фаровонликни психологик фаровонликнинг ажралмас элементи деб хисоблайди. Унинг таъкидлашича, Н.Бредбурннинг тавсифланган модели таснифлаш ва цушимча характеристикалар тавсифини талаб цилади. Э.Диннер узининг бу йуналишдаги илмий ишларини шундай цушимчага мисол деб атайди. Шу билан бирга, субъектив фаровонлик рухий саломатлик холатига хам таъсир цилади, аммо, рухий саломатлик учун субъектив фаровонликнинг цайси даражаси оптимал эканлиги масаласи хозирча очицлигича цолмоцда.

Психологик фаровонлик тушунчасини урганилишига узининг хиссасини цушган америкалик тадцицотчилардан яна бири К.Рифф узининг концепциясида "психологик фаровонлик" феноменига нисбатан уз нуцтаи назарини тацдим этди. Муаллиф Н.Бредбурн позициясини цуллаб-цувватлайди ва ривожлантиради, лекин айни пайтда унинг бу феномен ижобий ва салбий аффектлар мувозанати деган фикрини танцид цилади. К.Рифф узининг царама-царшилигини Н.Бредбурн тезисида феноменни изохлаш учун чегара, маълум бир доира борлиги билан асослайди. У бу хулосани ижобий психологик фаровонлик хацидаги олдин илгари сурилган концепцияларга асосланган илмий изланишлари билан тасдицлайди [5,6].

Бундан ташцари, Э.Диси ва Р.Райан уз тацдирини узи белгилаш назариясида "психологик фаровонлик" феномени хацида уз царашларини тацдим этдилар. Муаллифларнинг фикрича, инсоннинг психологик фаровонлиги у ёки бу даражада унинг асосий эхтиёжлари (компетентлик, автономия ва бошцалар билан алоцаси) билан боFлицдир [7]. Агар мавжуд ижтимоий контекст билан боFлиц юцорида тавсифланган эхтиёжлар цондирилса, фаровонлик даражаси ошади, акс холда фаровонлик даражаси пасаяди. Уз тацдирини узи белгилаш назарияси эмпирик тадцицотлар натижасида тасдицланган.

Шунингдек, даражали психологик фаровонлик модели муаллифи А.В.Воронина психологик саломатлик призмаси орцали психика ва соматика уртасидаги яцин муносабатни акс эттирувчи психологик фаровонликни куради. У борлиц маконини биологик макон сифатида тасвирлайди, унда табиий мавжудот индивидуалдир. Бундай маконни ташкил цилиш учун тананинг биологик тизимларининг яхлитлигини сацлаб цолиш мухимдир. Тадцицотчининг фикрича, бу яхлитлик психологик мослашувга тусиц сифатида ифодаланади.

А.В.Воронинанинг таъкидлашича, инсон хаётининг турли даражаларида, турли хил фаолият турларида шаклланган, ички майлнинг пойдевори (онгсиз ва

27-mart, 2024

270

онгли манба созламалари) цуйилади. Бундай холда, интроекциялар сифат тузилмасини ифодалайди, унда шахснинг психологик фаровонлигининг цуйидаги даражалари иэрархия шаклида такдим этилади:

• психосоматик саломатлик;

• ижтимоий мослашув;

• психик саломатлик;

• психологик саломатлик.

Концепция муаллифининг таъкидлашича, инсон тарбия ва ривожланиш жараёнида шаклланадиган хар бир кейинги босцич узи билан узи, дунё ва бу дунёдаги мавжудлиги хацида янги FOяларни олиб келади. Дар бир кейинги босцич шахсга уз режаларини амалга ошириш учун янги имкониятлар, эркинлик ва ижодий фаоллик даражасини беради.

Р.М.Шамионовнинг фикрича, психологик фаровонлик - бу шахснинг ташци ва ички мухит хацидаги узлаштирилган меъёрий FOялари нуцтаи назаридан катта ахамиятга эга булган шахснинг уз шахсияти, хаёти ва жараёнларига булган муносабати ва цонициш хисси билан тавсифланади. [41].

П.П.Фесенко ва Т.Д.Шевеленковалар психологик фаровонликни субъектив бахт хисси, узидан ва уз хаётидан цоницишда ифодаланган, шунингдек, асосий инсоний цадриятлар ва эхтиёжлар билан боFлиц булган яхлит тажриба деб хисоблашади. Бу эрда психологик фаровонлик инсоннинг узини ички бахолаш тизимига боFлиц булган тажриба сифатида царалади. Шу билан бирга, муаллифлар инсоннинг уз хаётини ва узини субъектив бахолашига, шунингдек, шахснинг ижобий фаолиятига эътибор беришади.

К.Рифф, П.П.Фесенко и Т.Д.Шевеленковалар инсоннинг уз хаётидан цоницишнинг мураккаб тажрибасига асосланиб, "актуал психологик фаровонлик" ва "идеал психологик фаровонлик" ни ажратиб курсатдилар, бунда "идеал" FOяси шахснинг уз мавжудлигини бахолашида глобал восита булиб хизмат цилади.

В.А.Хащенко ижобий хиссий йуналишга эга булган бажарилаётган фаолиятга тулиц ботиш деб таърифлайди. Ушбу холатни маълум бир фаолият билан чекланган психологик фаровонлик деб аташ мумкин. Шуни таъкидлаш керакки, у мурожаат циладиган назария доирасида - Э.Дисининг ички ва ташци мотивация назарияси - психологик фаровонликнинг субъектив тажрибасини тушунтириши мумкин. Шахснинг узи томонидан цУзFатилган, субъект ичидан келиб чицадиган мотивация сифатида ички мотивация тушунчаси маълум цонициш холатини келтириб чицариши мумкин.

Гарбда яратилган психологик фаровонлик муаммоси билан боFлиц энг кенг тарцалган концепцияларнинг цисцача куринишини умумлаштириш учун Р.Райан томонидан таклиф цилинган таснифга мурожаат цилишимиз мумкин [49].

271

И 27-mart, 2024 Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi

Муаллиф фаровонликни тушунишнинг барча ёндашувларини иккита асосий тенденцияга ажратади: гедонистик ва эвдемонистик.

Р.Райан гедонистик назариялар ичига фаровонлик асосан коникканлик ва коникмаганлик нуктаи назаридан тавсифланган барча таълимотларни киритади, бу кичик гурухга Д.Кайнман [9], Н.Бредбурн [2], Э.Диннер [3,4] концепциялари киради.

Ушбу муаммони эвдемонистик тушуниш шахсий усиш фаровонликнинг асосий ва энг зарур жихати эканлиги хакидаги фикрга асосланади, бу ёндашув А.Wатерман [8] ва К.Рифф [5,6] карашларига хосдир.

Юкорида келтирилган фикр ва мулохазалардан келиб чикиб, шундай хулоса килиш мумкинки, "Психологик фаровонлик" тушунчаси ва унинг мумкин булган узгаришлари 50 йилдан ортик вакт давомида урганилганига карамай, бугунги кунда ушбу ходиса хакида умумий тушунча мавжуд эмас. Тупланган маълумотлар мажмуасини тизимлаштириш хамда эвдемонистик ва гедонистик ёндашувларнинг кучли томонларини бирлаштирган кандайдир умумлаштирилган ёндашувни ишлаб чикиш керак. Назарий асосда чалкашлик психологик фаровонликни ташхислашда хам муаммоларга олиб келганлиги сабабли, диагностика воситаларини танлашда ва олинган маълумотларни бахолашда жуда эхтиёт булиш керак.

Юкоридаги барча тадкикотлар субъектив фаровонлик ва шахсдан ташкари шароитлар уртасидаги муносабатлар муаммосини урганиш билан боFлик. Ва агар субъектив фаровонлик ва даромадлар хамда мухим хаётий вокеалар уртасидаги боFликлик жуда аник булса, психологик ва жисмоний саломатлик уртасидаги боFликлик, катта микдордаги тадкикотларга карамай, хали хам энг кам урганилган ва шу билан бирга истикболли булиб колмокда. Бизнинг фикримизча, соFлом ва ижтимоий химояга, тиббий, психологик, ижтимоий, хукукий ёрдамга мухтож булган одамларда (масалан, саломатлиги чекланган фарзандни тарбиялаётган оилалар) шахсий тузилмалар ва улардаги психологик фаровонлик урнини таккослаш алохида эътибор талаб килади.

REFERENCES

1. Jahoda M. Current concepts of positive mental health. - New York: Basic Books, 1958. - 136 p.

2. Bradburn N. The Structure of Psychological well-being. - Chicago: Aldine Pub. Co., 1969. - 320 p.

3. Diener E. Cross-cultural correlates of life satisfaction and self-esteem // J. of Personality and Social Psychology. - 1995. - № 68. - P. 653-663.

4. Khabiev, T. (2023). COMPARATIVE ANALYSIS OF DECISION-MAKING IN UNIVERSITY STUDENTS (ON THE EXAMPLE OF UZBEK AND RUSSIAN STUDENTS). Science and innovation, 2(B5), 450-453.

27-mart, 2024

272

5. Сагатова, Ш. Ф. (2021). ЭМОЦИОНАЛ ИНТЕЛЛЕКТ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ. Academic research in educational sciences, 2(NUU Conference 1), 124-127.

6. Сагатова Ш. Ф. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ОБЕСПЕЧЕНИЮ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО БЛАГОПОЛУЧИЯ ЧЛЕНОВ СЕМЕЙ, ДЕТЕЙ С ОСОБЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ //Academic research in educational sciences. - 2023. - Т. 5. - №. NUU conference 3. - С. 289-293.

7. SAGATOVA S. CHARACTERISTICS OF INTERPERSONAL RELATIONS IN A FAMILY OF CHILDREN WITH DISABILITIES //E Conference Zone. - 2022. - С. 78-79.

8. Sagatova, S. (2022). The origin of children cerebral palcy and its psychological aspects.

9. Хабиев, Т. Р. (2020). Психолого-педагогические аспекты формирования метаког-нитивных процессов у учащихся образовательных учреждений [Электронный ресурс]. ББК 74.1 И 66, 520.

10. Хабиев, Т. Р. (2022). НАПРАВЛЕНИЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ КАК ФАКТОР ФОРМИРОВАНИЯ РЕФЛЕКСИВНОСТИ У СТУДЕНТОВ БАКАЛАВРИАТА. In Образование, профессиональное развитие и сохранение здоровья учителя в XXI веке (pp. 513-521).

11. ХАБИЕВ, Т., & ХОХЛАЧЁВА, В. (2021). СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ ТРЕНИНГ С ДЕТЬМИ ГРУППЫ РИСКА ДЛЯ ПСИХОЛОГОВ И ПЕДАГОГОВ.

27-mart, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.