Научная статья на тему 'МУЛОҚОТДАГИ ҚИЙИНЧИЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЛҚИНИ'

МУЛОҚОТДАГИ ҚИЙИНЧИЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

2488
152
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўзлигини билиш / шахс тараққиѐти / нутқ жараѐни / ташқи таъсирлар / катталар билан ҳамқорлик / ахборот алмашиш / идрок қилиш / стихияли / ижтимоий йўналган мулоқот / ўйин ва ноўйин шакллар / self-knowledge / personal development / speech process / external influences / cooperation with adults / information exchange / perception / spontaneous / socially oriented communication / play and play forms

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Эътибор Рустамовна Рахимова

Ушбу мақолада бугунги ижтимоий муносабатларда кўп кузатилаѐтган мулоқотдаги қийинчиликлар ва уларнинг психологик талқини масаласи таҳлил қилинган. Муаллиф бу масала ҳусусидаги турли тадқиқотчиларнинг фикрларини келтирган. Ва мақола якунида бу масалани ўрганишнинг ўзига хос жиҳатлари ҳақида мулоҳазалар келтирган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL INTERPRETATION OF DIFFICULTIES IN COMMUNICATION

This article analyzes the difficulties of communication and their psychological interpretation, which are often observed in today's social relations. The author cites the views of various researchers on this issue. At the end of the article, he discusses the specifics of studying this issue

Текст научной работы на тему «МУЛОҚОТДАГИ ҚИЙИНЧИЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЛҚИНИ»

МУЛОКОТДАГИ КИЙИНЧИЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЛКИНИ

Эътибор Рустамовна Рахимова

Урганч давлат университети мустакил тадкикотчиси sapayev-2017@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бугунги ижтимоий муносабатларда куп кузатилаётган мулокотдаги кийинчиликлар ва уларнинг психологик талкини масаласи тахлил килинган. Муаллиф бу масала хусусидаги турли тадкикотчиларнинг фикрларини келтирган. Ва макола якунида бу масалани урганишнинг узига хос жихатлари хакида мулохазалар келтирган.

Калит сузлар: узлигини билиш, шахс тараккиёти, нутк жараёни, ташки таъсирлар, катталар билан хамкорлик, ахборот алмашиш, идрок килиш, стихияли, ижтимоий йуналган мулокот, уйин ва ноуйин шакллар.

PSYCHOLOGICAL INTERPRETATION OF DIFFICULTIES IN

COMMUNICATION

ABSTRACT

This article analyzes the difficulties of communication and their psychological interpretation, which are often observed in today's social relations. The author cites the views of various researchers on this issue. At the end of the article, he discusses the specifics of studying this issue.

Keywords: self-knowledge, personal development, speech process, external influences, cooperation with adults, information exchange, perception, spontaneous, socially oriented communication, play and play forms.

КИРИШ

Бугунги кунда ёш авлодни юксак маънавиятли килиб шакллантириш, мустакил мамлакатимизнинг ишончли ва интелектуал салохиятли фукоралари этиб тарбиялаш узлуксиз таълим тизимининг долзарб вазифаси булиб хисобланади. Зеро юртбошимиз таъкидлаганидек: "Жамият бугун униб-усиб келаётган фарзандларининг хар томонлама баркамол авлод булиб хаётга кириб боришини узи учун энг улуг, керак булса энг мукаддас максад, деб билади". Дархакикат, баркамол авлодни тарбиялаш масаласи учун жамиятнинг

институтлари масъулдир. Айникса, баркамол авлодни шакллантиришнинг амалиётини таъминлашда, бу борадаги илмий муаммоларнинг ечимини топиш, олга сурилган назарий хулоса ва тасвияларни таълим-тарбия амалиётига тадбик этиш жамиятимизнинг ота-оналар, тарбиячи-укитувчилар узлуксиз таълим тизими олдига куядиган давлат буюртмасини самарали бажарилиши гаровидир.

Маълумки, хар кандай жамиятнинг келажаги ёш авлоднинг кандай таълим олишига ва кай тарзда тарбияланишга боглик. Ана шундай авлодгина мамлакат олдида турган халкнинг тарихий такдирини белгилаб бера олади. Шунга кура, ёш авлодни миллий мустакиллик рухида тарбиялаш давлатимиз олдида турган мухим вазифалардан бири хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТЛ^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Юнон файласуфи Платон: "Кишилар узлигини билиши учун у узининг давлатини мамлакатини билмоги зарурдир, ана шундагина у узини ана шу давлатининг жамиятининг, маданиятининг ажралмас таркибий кисми эканлигини англаб етади", - деб таъкидлайди. Демак, киши муайян жамият ва маданиятга мансублигини билиши ва англаши туфайли узини тулаконли хис килади, борлигича номоён этади, жамият конунлари ва анъаналарини узида узлаштиради, уларга амал килади. Шунинг замирида кишиларнинг индивидуал ва ижтимоий онги шаклланиб боради, ундаги "Мен" тушунчаси аста секин "Биз" тушунчаси томон силжиши кузатилади.

Маълумки, шахс тараккиётида узига хос ривожланиш боскичларини камраб олади. Айнан мазкур жараёнда шахсда мулокотга булган эхтиёжнинг шаклланишига таъсир этувчи психологик омилларини урганиш муаммонинг долзарблигини белгилаб беради. Айникса шахснинг ижтимоийлашуви, шахслараро муносабатларга киришиш жараёнидаги мулокотдаги кийинчиликлар хозирги кунда психология фанида куйилаётган мухим масалалардан бири эканлиги хаммамизга аён.

Мулокот факат инсонларга хос булган жараёндир. Кишиларда фаолият жараёнида бир - бирларига ниманидир айтиш истаги тугилади.

Мулокот - одамлар уртасида биргаликдаги фаолият эхтиёжларидан келиб чикадиган богланишлар ривожланишининг куп киррали жараёнидир Мулокот (муносабат) биргаликда фаолият курсатувчилар уртасида ахборот айирбошлашни уз ичига олади. Бунда муносабатнинг коммуникатив жихати хисобга олинади. Кишилар муносабатга киришишда аввало тилга мурожаат киладилар.

Мулокотнинг яна бир жихати муносабатга киришувчиларнинг узаро биргаликдаги харакати - нутк жараёнида факат сузлар билан эмас, балки харакатлар билан хам айирбошлашдан иборат. Масалан, муносабатга киришар эканмиз, у бизни кониктирса имо-ишора билан мулокотда буламиз. Муносабатнинг кейинги жихати мулокотга киришувчиларнинг бир-бирларини идрок эта олишларидир. Масалан, биз бир киши билан мулокотга киришишдан аввал уни хурмат килиб ёки менсимасдан муносабатда буламиз. Демак, мулокот жараёнида коммуникатив (ахборот узатиш), интерактив (узаро биргаликда харакат килиш) ва перцептив (узаро биргаликда) идрок этиш амалга оширилади.

Мулокот конуниятларини билиш хамда уни урнатиш малакалари ва кобилиятларини ривожлантириш хар бир киши учун мухимдир.

Х,ар бир кишининг уз "Мен"и атрофдагилар билан буладиган мулокот жараёнида шаклланади, Шахснинг хаёт йуллари аввал оилада, богча, мактаб, институт, ишхона, кексалар орасида, яъни гурух ва жамоаларда ривожланади. Бизнинг юксак маънавий эхтиёжларимиздан бири - бу мулокотга булган эхтиёждир. Мулокотга булган эхтиёжимиз кондирилмаса, онгимиз хам ривожланмайди. Шунинг учун биз доимо мулокотга булган эхтиёжларимизни кондиришимиз лозим. Кимлар биландир булган мулокотдан коникиш хосил киламиз, лекин айрим холларда эса биз коникмасликни хис киламиз.

Мулокот ташки таъсирлар, намуналар асосида узини-узи тузатиш, кайта тарбиялаш, шахсий имкониятини руёбга чикариш учун пухта замин хозирлайди, комиллик сари етаклайди.

Баркамол инсонларнинг муомала мароми, мулохаза юритиш услуби, муносабатга киришиш укувчанлиги, вазиятдан чикиш салохияти хам, бошка одамлар томонидан таклид килинади ва хаёт тажрибасида унга риоя этиб яшайди. Одамлар уртасидаги шахслараро муносабат жараёнида гайритабиий ижтимоий холат ёки ходисага онгли таяниш - узини - узи мукаммаллаштириш, узини - узи руёбга чикариш, узини-узи бошкариш, узини - узи бахолаш, узига -узи буйрук бериш шахснинг рухий дунёсида мухим камолот боскичидир. Шунинг учун ички ва ташки таклиднинг тушуниш хамда уларни боскичма-боскич эгаллаб бориш - булгуси мутахассиснинг касбий тайёргарлиги хамда баркамол шахс сифатида шаклланишининг гаровидир.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мулокотга кириша олмасликнинг асосий сабаби - бу узини - узи ортикча ёки паст бахолаш туфайли узига ва уни куршаб турган одамларга нотугри муносабатдир. Бунинг олдини олиш имкониятлари мавжуд булиб, асосан куйидагиларга ахамият бериш ижобий самаралар сари етаклайди:

1) хамкорлик фаолиятида, мулокотлар тизими оркали мулокот жараёнининг барча аъзолари уртасида инсонпарварлик муносабатларини ташкил килиш, эмоционал мухитни таккослаш имкониятини юзага келтириш.

2) мулокотда ички муносабатлар тизимида хар бир аъзонинг кулай позициясини таъминлашга каратилган тадбирларни амалга ошириш.

3) инсоннинг мулокот хусусиятлари, мароми, усуллари, шакллари тугрисидаги ахборотни эгаллашга оид махсус машгулотларни уюштириш.

4) шахслараро муносабатлар ва мулокот усулларига мулжалланган ишбилармонлик уйинлари, психодрама, тренинг тизимини яратиш.

Л. С. Виготский, А. Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, Д.Б.Эльконин, А. В. Запорожец, М. И.Лисина тадкикотларида курсатилишича, боланинг дастлабки ижтимоий эхтиёжларидан бири - бу мулокотга нисбатан эхтиёждир. А.В.Запорожец ва М. И. Лисиналар тадкикотларида таъкидланишича, болаларнинг катталар билан мулокотга киришиш эхтиёжи 7 ёшгача бир нечта боскичлар тарзида ривожланиб боради:

1) эътибор ва хайрихохликка эхтиёж пайдо булади;

2) катталар билан хамкорлик килиш эхтиёжи тугилади;

3) аввалги барча эхтиёжларга катталар томонидан хурмат килиш эхтиёжи тугилади;

4) мактабгача тарбия ёшидаги болада атрофдагилар билан узаро бир-бирини тушуниш эхтиёжи вужудга келади

Замонавий психологияда шахс тушунчасига турли фаолият субъекти ва объекти сифатида доимий равишда мурожаат этади. "Фаолият субъекти" тушунчасининг кандай таснифланишидан катъий назар, шахснинг атроф -мухити, яшаш шароити ва жамиятдаги шахслараро муносабатлардаги фаоллигини урганишга каратилади.

Психологик тадкикотларда конструктив хулк - атвор, эффектив, самарали мулокот ва фаолият урганилган булса - да, деструктив хулк - атвор, шахслараро муносабатларнинг бузилиши, хамкорликдаги фаолиятнинг мавжуд эмаслиги куплаб кдзикдшлар уйготганига карамай, жуда кам урганилгандир.

Психологлар, психотерапевтлар, этнографлар, социологлар, файласуфларнинг сай - харакатлари натижасида психологиянинг янги мулокот ва мулокотдаги кийинчиликлар психологияси йуналиши вужудга келди.

Замонавий психологияда хозирги вактда хам мулокотдаги кийинчиликлар муаммолари урганиб келинмокда. Одатда, мулокотдаги кийинчиликларни аниклашда мулокотнинг оптимал шакли билан киёсланади.

Усмирлик даврида тенгдошлари билан мулокот етакчи ахамият касб этади. Бу даврда, тенгдошлари билан мулокот килиш эхтиёжи марказий уринга чикади. Тенгдошлари билан мулокотнинг самарали кечиши усмир шахсининг шаклланиши, хулк - атвори ва фаолиятини ташкил этишга хизмат килади.

Л.И.Божовичнинг фикрича, кичик мактаб ёшида укувчиларни бирлаштириш хамкорликдаги фаолиятни ташкил этиш оркали амалга оширилса, усмирларда бунинг акси, яъни усмирлар учун мулокот ва фаолият жараёнидаги узаро кизикишларнинг умумийлигидирх[1]. Мулокот жараёнида усмирларда турли хил кийинчиликлар вужудга келиши мумкин. Психология сохасида мулокотдаги кийинчиликлар деганда турли хил бузилишлар, тулик ёки кисман мулокотга булган эхтиёжларнинг кондирилмаслиги, субъектнинг мулокотдан коникмаслигига олиб келади. Усмирларда вужудга келувчи мулокотдаги кийинчиликлар укув жараёнига ва шахслараро муносабатларга таъсир курсатади.

Шахс шаклланишига асосий таъсир этувчи омиллардан бири мулокотдир. Мулокотнинг шахс шаклланишидаги ахамиятини рус психологларидан В.Г. Ананьев, А.А. Бодалев, Виготский ва бошкалар томонидан урганилган[2].

А.В.Петровский тахрири остида чиккан "Умумий психология" дарслигида мулокот икки ва ундан ортик кишилар уртасидаги ахборот айрибошлаш, узаро таъсир ва бир-бирини тушунишдан иборат жараён сифатида эътироф этилади.

М.Г.Давлетшин муаллифлигида чоп этилган "Умумий психология" укув куллан-масида: "Мулокот - бу икки ёки ундан ортик кишилар орасидаги аффектив бахоловчи характерда ва билиш буйича маълумот алмашинишидан иборат булган узаро таъсир этишдир" - деб таъкидлайди.

М.Г.Давлетшин рахбарлигида чоп этилган "Психология" кискача изохли лугатида куйидагича таърих берилади: "мулокот - икки ёки ундан ортик одамларнинг узаро бир - бирига таъсир этиши. Одамлар уртасида ахборот алмашиш, узаро таъсирнинг ягона йулини ишлаб чикиш, узгаларни идрок килиш ва тушуниб бахолаш характерига эга".

Б.Ф.Ломов: "мулокот - унга суъбект сифатида киришувчи шахсларнинг узаро таъсири" - деб таъкидлайди.

М.В.Гамезо мулокот шахс билан жамият ва шахслараро муносабатларнинг барча тизимларини амалга ошиши деб хисоблайди.

Мулокот ёки муомала янги ахборотларнинг алмашинув жараёни хамдир, бу хакда Бернард Шоу куйидагиларни кайд этади: «Агар менда битта олма ва сизда хам шунча олма булиб, узаро алмашсак, сизда хам, менда хам биттадан олма колади, агар хар биримизда шахсий фикр булса ва узаро алмашсак, унда хар биримизда иккитадан гоя булади» Ушбу таъкиддан хам мулокот давомида узаро фикр алмашинув муносабатлари юзага келишини куриш мумкин[3].

Рус психологи А.А.Бодалев «инсонни инсон томонидан идрок этилишига» синоним равишда «инсоннинг бошка инсонни билиши» иборасини куллайди. Инсон жамият аъзоси сифатида кабул килинганлиги сабабли мулокотда хам шахс сифатида намоён булади [4].

С.Л.Рубинштейн айтганидек, «биз инсонни ташки хулк-атворига караб уни укиймиз». Бундан, инсонни ташки киёфаси уни кандай шахс эканлигидан далолат беришини англашимиз мумкин.

Мулокот одамларнинг жамиятда узаро хамкорликдаги фаолиятларининг ички психологик механизмини ташкил этиб, у хозирги янги демократик муносабатлар шароитида турли ишлаб чикариш карорларини якка тартибда эмас, балки биргаликда чикариш эхтиёжи пайдо булганлиги хисобга олинганда, одамларнинг мехнат унумдорлиги ва самарадорлигини таъминловчи мухим омил эканлигини билдиради.

Д.И.Фельдштейн усмирлар мулокотининг уч шаклини ажратиб курсатади:

- шахсий-интим мулокот, гурухий

- стихияли, ижтимоий

- йуналган мулокот [5 ].

Шахсий-интим мулокот - шахсий симпатия туйгуси, "мен" ва "сен" узаро таъсир муносабатларига асосланган мулокот шакли. Шахсий-интим мулокот шахсларнинг кадриятлар, фикрлар ва хис-туйгулар бирлиги окибатида вужудга келади. Шахсий-интим мулокот шаклининг асосий куринишлари мухаббат ва дустлик.

Гурухий - стихияли мулокот - тасодифий "мен" ва "улар" уртасидаги алока натижасида вужудга келади. Бу мулокот шакли усмирларнинг буш вактларини самарали ташкил этилмаган холларда вужудга келади. Гурухий -

стихияли мулокот натижасида турли норасмий гурухлар пайдо булади ва усмирларда агрессивлик, шавкатсизлик, хавотирланиш, тортинчоклик кабилар шаклланади

Ижтимоий йуналган мулокот - "мен" ва "жамият"нинг узаро таъсири натижасида вужудга келади. Ижтимоий йуналган мулокот натижасида гурухлар, жамоалар ва хамкорликдаги муносабат куникмалари шаклланади.

Психологиянинг асосий муаммоларидан бири булиб мулокотдаги кийинчиликлар хисобланади. Шахсда норасмий мулокот жараёнида вужудга келувчи кийинчиликлар билан расмий мулокот жараёнида дуч келинмайди. Мулокотдаги кийинчиликлар натижасида усмирда шахсий дискомфорт, хавотирланиш, психологик сикилиш кабилар кузатилади. Булар сирасига куйидагиларни киритиш мумкин:

-аутистиклик, кучли ёлгизлик хисси, бегоналашиш, мулокотдан кочиш ; -ижтимоий коммунабелликдаги кийинчиликлар - кечирим сураш, хамдардлик билдириш, низоли вазиятлардан самарали чика олиш куникмасининг мавжуд эмаслиги.

Юкоридагилардан аксарияти, усмир шахсида мулокот жараёнида салбий эмоциялар, янги мулокотлардан кочиш, ишончсизлик кабиларни уйготади. Мулокотдаги кийинчиликларнинг психологик ва коммуникатив сохалари кузатилади. Мулокотдаги кийинчиликларнинг психологик сохасига шахснинг индивидуал хусусиятлари, мотивацион йуналганлиги, бегоналашиш ва ёлгизлик кабиларни уз ичига олади.

Мулокотдаги кийинчиликларнинг коммуникатив сохасига усмирнинг мулокотга кириша олиш кобилияти, овоз тони тембри каби хусусиятлар киради.

В.Н.Куницина томонидан мулокотдаги кийинчиликларни куйидаги куйидаги икки гурухи таклиф этилган:

1. субъектив тарзда бошдан кечирилувчи кийинчиликлар. Улар хар доим хам мулокотдаги хамрохларга сезилмайди. Барча кийинчиликлар шахсда субъектив тарзда кечади.

2. объектив тарзда бошдан кечирилувчи кийинчиликлар. Бунда шахсда мулокот жараёнидан ёки мулокотдаги хамрохидан коникмаслик, самарадорликнинг пасайиши кузатилади.

И.С.Кон, усмирларда энг кенг таркалган мулокотдаги кийинчилик тури -тортинчокликдир. Унинг фикрича, узини тортинчок деб хисоблаган усмирларда интровертлик, ижтимоий муносабатлар тизимида уз хулк - атворини назорат

эта олмаслик, хавотирланиш, коммуникатив сохадаги кийинчиликлар кузатилади.

Мулокот жараёнидаги кийинчиликларни бартараф килиш учун болаларни ёшликдан аввало оилада, сунгра таълим масканларида мулокотга ургатиб борилади. Мулокотга ургатишнинг усулларидан бири машгулотлар тарзида шакллантиришдир. Болани богча шароитида тарбиячи турли машгулотлар утказиб мулокотга ургатади. Аввал элементар узини тутиш, катталарга кандай гапириш, салом бериш, миннатдорчилик билдириш каби усулларни таркиб топширилади. Мактаб ёши даврида ва кейинчалик шахсга ижтимоий -психологик тренинглар ташкил килиш оркали мулокотга ургатилади. Шахснинг узи бу усулларга ижобий муносабат билдириши, фаол харакат килиши зарур. Чунки шахс мулокотда булмасдан фаолият субъекти сифатида хам, индивидуал инсон сифатида хам тулаконли ривожлана олмайди. Тажрибали психолог А. А. Бодалев фикрича, хатто уйин фаолиятида бола мулокотда булади[6].Таълим жараёнининг асосида мулокотга ургатиш масаласи биринчи уринда туради. Колаверса мехнат таълими жараёнида кишилар доимо мулокотга эхтиёж сезадилар. Мулокотнинг тарбиявий ахамияти шундаки, у инсонни дунёкарашини кенгайтиради ва психикасини ривожлантиради. Яъни барча рухий жараёнлар мулокот оркали шаклланади.

Шахснинг иродавий сифатларини ривожлантириш оркали хам уни мулокотга ургатиш осон руй беради.

Жамоа мухитини шакллантиришда иккинчи томон хам бор - бу жамоа аъзоларининг рухий маданиятини шакллантиришдир. Шу максадда укувчиларга уларнинг инсоний мулокот, инсон шахси, бир-бирини бахолаш хусусиятлари («мен ва бошкалар","мен бошкаларнинг кузи билан") тугрисидаги мулохазаларини рагбатлантирувчи ахборотни бериш зарур. Уни иншолар, сухбатлар, тренинглар оркали уюштириш мумкин. Махсус машклар оркали мулокот усулларига ургатиш шунга тааллуклидир. Рухий маданиятга ургатишни усмирлик ёшидан бошлаш мухим, чунки уз шахси хакидаги ахборотга катъий эхтиёж худди шу даврда вужудга келади. Усмирликда узининг "Мен"и хусусида зиддиятли кечинмалар бошланади. Илк ёшлик пайтида - уз рухий холати хакида хаёл суриш кучайган, мулокот жуда ахамиятли ва гоят танлаб утказиладиган ёшда инсон шахси, шахслараро мулокот тугрисидаги ахборот зарурдир.

Нутк билан ишлаш оркали хам мулокотга ургатиш мумкин. Масалан, овозни баланд чикариб шеър укиш, хикояни гапириш каби тренинглар хам

мулокотни шаклланишига ёрдам беради. Мактабгача ёшдаги болаларни эса уйин фаолияти давомида мулокотга ургатиш осон кечади.

ХУЛОСА

Демак, мулокотга ургатишда уйин ва ноуйин шаклларини кушиб олиб боришнинг ахамияти катта:

1. Дарсга норасмий мулокот элементларини киритиш. Айни пайтда дидактик уйинлардан фойдаланиш, уларда мулокот ташкилотчиси ролини муаллим эмас, укувчилардан бири бажариши.

2. Эътиборни жавобнинг ижобий жихатларига каратиш. Укувчилар уртокларининг жавобларини холисона бахолашга махсус ургатилади, айни пайтда майда - чуйдаларгача эътиборни каратиб, уртокларининг жавобларидаги энг муваффакиятли жихатларини ажратиб курсатишни урганиш. Камчиликларни кандай килиб йукотиш хакида бахслашиш, яъни камчиликни битта укувчининг узига айтиш оркали таъсир килиш.

3. Инсонлар уртасидаги ижтимоий муносабатлар Шаркда узига хос хусусиятга эга. Мулокот жараёнини тугри йулга куйиш - жамиятнинг янгиланиш даврида инсон маънавияти ва рухиятида руй бераётган узгаришларнинг психологик табиатини англашга ёрдам беради.

REFERENCES

1. Ivanov P.I., Zufarova M.YE. "Umumiy psixologiya" Toshkent: O'zbekistan faylasuflari milliy jamiyati, 2008.

2. Karimova V.M. Oila psixologiyasi. Toshkent: Ozbekiston. 2007

3. Maxsudova M.A.Muloqot psixologiyasi. Namangan . 2005.

4. G'oziev E.G. Ontogenez psixologiyasi - Toshkent: "Noshir", 2010.

5. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkent. 1999

6. Гамезо М.В., И.А. Домашенко. "Атлас по психологии".- Москва : "Проcвещение" 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.