Научная статья на тему 'ЎСМИРЛИК ДАВРИ ДЕВИАНТ ХУЛҚИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ'

ЎСМИРЛИК ДАВРИ ДЕВИАНТ ХУЛҚИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
1901
281
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўсмирлик даври / девиант хулқ / психологик холат / профилактика / подростковый период / дезадаптация / психологическая ситуация / профилатика.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Қосимова Наргиза Дилмуродовна

Мақолада ўсмирлик даврида девиант хулқидаги ўзгариш холатларини ўрганиш, муаммолари психологик таҳлил қилинган. Унда ёш даврлар психологиясида ўсмирлик даврининг психологик хусусиятлари, уларнинг хулқини оғишга таъсир этувчи ижтимоий омилларни аниқлаш, ҳамда амалиётда татбиқ этиш учун коррекцион ишлар профилактикасига оид тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ И ПРОФИЛАКТИКА ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ У ПОДРОСТКОВ

В статье изучены проблемы и психологическая диагностика девиантного поведения в подростковом возрасте. Изложены социальные факторы влияния на деструктивное поведение подростков, а также даны коррекционные проифилактические рекомендации для формирования личности.

Текст научной работы на тему «ЎСМИРЛИК ДАВРИ ДЕВИАНТ ХУЛҚИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ»

Косимова Наргиза Дилмуродовна,

Андижон давлат университети х,узуридаги Халк, таълими х,одимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази "Педагогика ва психология, таълим технологиялари" кафедраси мудири, психология фанлари номзоди

УСМИРЛИК ДАВРИ ДЕВИАНТ ХУЛКИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ

УДК: 151.8:152.26

ЦОСИМОВА Н.Д. УСМИРЛИК ДАВРИ ДЕВИАНТ ХУЛЦИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ

Маколада усмирлик даврида девиант хулкидаги узгариш холатларини урганиш, муаммо-лари психологик тах,лил килинган. Унда ёш даврлар психологиясида усмирлик даврининг психологик хусусиятлари, уларнинг хулкини оFишга таъсир этувчи ижтимоий омилларни аниклаш, хамда амалиётда татбик этиш учун коррекцион ишлар профилактикасига оид тавсиялар берил-ган.

Таянч сузлар ва тушунчалар: усмирлик даври, девиант хулк, психологик холат, профилактика

КАСЫМОВА Н.Д. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ И ПРОФИЛАКТИКА ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ У ПОДРОСТКОВ

В статье изучены проблемы и психологическая диагностика девиантного поведения в подростковом возрасте. Изложены социальные факторы влияния на деструктивное поведение подростков, а также даны коррекционные проифилактические рекомендации для формирования личности.

Ключевые слова: подростковый период, дезадаптация, психологическая ситуация, профила-

KASIMOVA N.D. PSYCHOLOGICAL FEATURES AND PREVENTION OF DEVIANT BEHAVIOR AMONG TEENAGERS

There is presented in the article the results of the studies the problems and psychological diagnosis of deviant behavior among adolescence. The social factors of influence to the destructive behavior of adolescents are outlined, as well correctional recommendations for prophylactic are given.

Key words: adolescence, disadaptation, psychological situation, prevention.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

Кириш.

Давлат ва жамиятни демократлаштириш фаол ижтимоий фукарлик жамиятда шахсни ижтимоийлаштириш хамда тарбиявий инсти-тутлар фаолиятини такомиллаштиришни талаб этади. Республикамиз Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муражаатно-масида, "Шарц донишмандлари айтганидек, "Энг катта бойлик - бу ацл-заковат ва илм, Энг катта мерос - бу яхши тарбия, энг катта цашшоцлик - бу билимсизликдир!" - деган фикр баён килинган1. Ватанимиз келажаги ислохотларнинг такдири ва уларнинг нати-жалари, халкимизнинг билим даражаси давр талабига ва тарраккиётига канчалик мосли-гига, кандай мутахассислар етказиб бериб, урнимизни эгаллашларига боFликдир. Шунинг учун мамлакатимизда таълим тизимини туб-дан ислох килишга катта эътибор каратаяпти.

Шунга кура, юкори малакали кад-рлар тайёрлаш давлат сиёсати даражасига кутарилмокда. Таълим муассасаларида фао-лият курсатувчи психологлар учун девиант хулкли (хулки оFишган) усмирлар билан ишлаш муаммоси долзарбдир. Бу муам-мони бартараф этиш учун психопрофила-тик ишларни ташкил этишни мазкур макола оркали ёритишни максад килдик.

Мавзунинг долзарблиги.

Оилада бола шахсини шахс сифатида шак-лланишига, унинг ривожланишида хар бир ёш даврининг узига хос психологик хусусият-лари ва конуниятлари мавжуд, уларнинг шах-слараро муносабатлар оркали камол топиши, келажакда кандай инсон булиб етишиши куп жихатдан унга таъсир этувчи ижтимоий омил-лар аникланган.

Хар бир шахс хар куни ижтимоий истал-маган ахлокнинг турли-туман куринишлари -тажовузкорлик, зарарли одатлар, конунга зид харакатлар билан тукнаш келиши табиий. Шу каби муаммолар билан шугулланувчи педагог, психологлар куп йиллардан бери катор савол-ларга жавоб изламокдалар. Бундай ахлокнинг сабаби нимада булиши мумкин?

1 Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил 24 январь. - http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01 -2020

Девиант хатти-харакатли (хулки оFишган) болалар, узини-узи бошкара олмайди-ган болалар хеч нарсадан тап тортиш-майди, улар учун конун-коидалар йук, улар укитувчиларини хам, ота-онасини хам тан олмаслиги мумкин.

Бундай усмирлар билан уз вактида чора-курилмаса, уз хохиш-истакларини жилов-лай олмаса, бундай болалар катта булганда невротизм, психопат ёки баъзи холларда конунбузар булиб етишиши мумкин.

Бугунги кун таълим-тарбия психологияси-нинг асосий мацсади - усмирлик даври девиант хулкидаги холатларини шакллантиришда оилавий муносабатларнинг психологик хусу-сиятларини назарий ва амалий тадкик этиш-дан иборат.

Тадцицот вазифаларидан бири усмирлик даври девинатлик хулки билан боFлик муам-моларини психологик тахлил этиш, психоло-гияда усмирлик даврининг психологик хусу-сиятларини ёритиш муаммоларини урганиш, ижтимоий омилларни аниклаш, тахлил килиш ва коррекцион ишларни амалга оширишдир.

Тадцицот объекти - мактабда усмир ёши-даги укувчилик даври хулкидаги психологик узгариш жараёни.

Асосий цисм.

Хозирги кунда таълим-тарбия жараё-нида педагогик-психологик нуктаи назар-дан каровсиз колган, тарбияси оFир, тар-тиббузар ва хукукбузарликка мойил хатти-харакатли ёшлар билан тарбиявий ва профи-латик ишларни олиб боришга катта ахамият берилмокда.

Этнопсихология фанидан маълумки, хар кайси миллатнинг узига хос маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда оиланинг урни ва ахамияти бекиёсдир. Чунки инсон-нинг энг соф ва покиза туЙFулари, илк хаё-тий тушунча ва тасаввурлари биринчи галда оилада шаклланади. Боланинг характери, табиати ва дунёкарашини белгилайдиган маъ-навий мезон ва карашлар пойдевори илк бор оила шароитида карор топиши табиий-дир. Тарбия оиладан бошланиб, узлуксиз таълим (мактабгача таълим ташкилоти, умумий урта таълим мактаби, касб-хунар коллежи, олий таълим) муассасаларида ривожланти-рилади. Шунинг учун хам бола тарбиясида

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

ота-онанинг урнини хеч ким боса олмайди. Оилада фарзанд тарбиясида биз Шарк мута-факкирларимиз илмий меросидан фойдалан-ган х,олда, фарзанд тарбиясида макол, ривоят ва Хадису-Шарифлардан мисоллар келтириш рефлекси шаклланган.

Узбекистон Республикаси Оила Кодекси-нинг "Ота-оналик х,укукини амалга ошириш"га номли 75-моддасида "Ота-оналик х,укуки болалар манфаатларига зид тарзда амалга оширилиши мумкин эмас. Болар манфаат-ларини таъминлаш ота-она Fамхурлигининг асосини ташкил килиши лозим" - эканлиги курсатилган1.

Шунингдек, ота-онанинг болага, айникса усмир ёшидаги болаларга булган муноса-бати муаммосига карашлари бир бутун педа-гогик ва психологик тизимни ташкил этади. Шу урида ойдинлик киритиб утиш керакки, оилада фарзанд тарбиясидаги салбий холат-лар, усмирлар психологияси билан боFлик муаммолар учраб турибди. Бу каби муаммо-ларни тадкик этишда узбек психолог олим-лари узларининг х,иссаларини кушганлар (Р.И.Суннатова, Б.Р.К,одиров, А.В.Токарева, Э.F.Fозиев ва бошкалар). Мазкур муаммонинг ах,амияти куплаб нуфузли психологик назари-ялар, жумладан, психоанализ, бихевиоризм х,амда гуманистик психология намоёндалари томонидан урганилган ва улар асосий эъти-борни ота-онанинг эмоционал илик муноса-батига, шунингдек, уни бола ривожланиши-нинг асосий манбаи эканлигига каратганлар( З.Фрейд, А.Фрейд, Р.Сирс, Э.Эриксон, К.Роджерс).

Урганилган тах,лилий манбаларда усмирлик ёшида девиантлик хулкга эга масалаларда, энг аввало ота-онанинг деструктив муносабати, оилавий мулокотдаги карама-каршиликларни келтириб чикариши аникланган. Айникса бу х,олат нохуш оилаларда кузатилган. Хар бир инсон индивидуал психологик хусуси-ятларга эга, лекин оиладаги муносабатлар кайсидир болани характеридан келиб чикиб куниктирса, бошкаси учун эса оFир калб жарох,атланиши ва рух,ий касалликлар сабаб-чиси булиши мумкин.

1 Узбекистон Республикасининг Оила Кодекси. - Тош-кент: "Адолат", 1998. 48 б.

Тарбиядаги нуксонлар нох,уш оилалар-нинг биринчи ва асосий курсаткичдир. Оила моддий томондан таъминланган, маиший шароити х,ам аъло даражада булиши мумкин. Буларнинг х,аммаси оиланинг нохуш ёки тинч ва хотиржамлиги даражасини белгила-майди. Факат оиладаги узаро мулокот харак-тери ота-онанинг болага булган муносабати оркали усмир ёшдаги болаларда оилага ижобий муносабатларни шаклланишига таъсир килади. Бирок оиланинг тулик ёки нотуликлиги, уларнинг кадриятларини ино-батга олмаслик ^ам мумкин эмас. Оиланинг таркибий деформацияси (нотулик оила) бола-нинг мулокотида х,ам акс этиб, унинг тенгдош-лари ва катталар (айникса эркаклар) билан мулокотида намоён булади. Бундай оила-лардаги усмирлар дуст танлашда, тенгдош-лари билан мулокотда кийинчиликларга тез учрайди.

Россиялик рух,шунос олим А.А.Реаннинг фикрича: оилавий муносабатларни шакллани-шида ота-оналардан бири турли сабабларга (хизмат сафарлари, ута бандлиги ёки шун-чаки фарзанди тарбияси билан шугулланишни хох,ламаслиги) кура, тарбия жараёнида ишти-роки табиийки, мулокотда булмайди. Оила тузилмасининг бузилиши усмирга уз-узидан эмас, балки бошка омиллар билан биргаликда таъсир этади, хусусан, ота-оналарнинг умумий ва педагогик маълумотининг даражаси, оиладаги узаро муносабатлар, мулокотнинг маз-муни эканлигини илмий асослаб берган2.

Бугунги кунда купчилик ота, ёки ота-оналар Россия ва хориж давлатларида ишлаш максадида кетган. Бу каби шароит усмирларни турли ташки омиллардан саклай оладими? Назоратни интернет алока ва воси-талари оркали амалга ошириш сунъий таъсир турига киради. Реал вазиятда ота-оналарнинг узаро ва фарзандлари билан муносабатлари мулокотнинг мазмуни ва характерига таъсир килиб, мулокот малакалари ва муноса-батларини коррекция килиш, ривожлантириш имконияти тугилади. Агар оилада шахслараро муносабатлар ижобий булса оилавий мулокот конструктив узига жалб этадиган ва томон-ларнинг коникиш х,иссини юзага келтиради. Агар муносабатлар низоли, эмоционал салбий

2 Реан А.А. Психология подростка. - СПб: 2001. 270 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

булса, у холда оилавий мулокот хам негатив тусга эга булади.

Айни пайтда мулокотда, унинг коммуни-кативлик маконида катта тарбиявий имкони-ятлар мавжуд булиб, бу имконият оила ичи-даги муносабатларнинг характерини, хамда оиладаги узаро муносабатлар тартибини узгартиришда мухим ахамият касб этади. Чунки бу омил нафакат муносабатларга хос булган хиссиётга, балки одамларнинг онгига, уларнинг уз хатти-харакатларини бахолашга йуналтирилган.

Оилавий тарбиянинг адекват булмаган усуллари уларда невротик, ижтимоий кабул килинмаган шахс сифатлари шак-лланишига, усмирнинг жамиятга мослаши-шида кийинчиликлар пайдо булишига олиб келади. Россия олимлари (Ж.Боулби, И.С.Кон, Е.О.Смирнова, А.С.Спиваковская) томони-дан ота-оналар ва уларнинг фарзандлари уртасидаги нотуFри психологик муносабатлар натижасида юзага келадиган тарбиянинг бир неча хато тарбия усуллари ажра-тиб курсатилади. Масалан, гипопротекция ота-оналарнинг уз фарзандларига эътибори-нинг камлигидан келиб чикади. Гипопротек-циянинг ёмон окибати - усмирларнинг бутун-лай каровсизлигида намоён булади. Яширин гипопротекция ота-оналарнинг фарзандлар устида формал назорат урнатилганликлари, уларнинг кизикишлари ва эхтиёжларига бефарклик куринишда намоён булади. Усмир укувчи бошкаларни мутлако кизиктирмайди, у уз олами билан яшайди, бу холатни ривож-ланишига асосий сабаб агрессия холати хисобланади.

Агрессия лотин тилидаги "agressio" сузидан олинган булиб, боскинчилик, хужум килиш деган маънога эга булиб, деструктив хулк-атворни намоён этади1. У жамиятда яшовчи кишиларнинг хаётий меъёр ва коидаларига зид булиб, атрофдаги жонли ва жонсиз объ-ектларга жисмоний зарар етказиш маъно-сини билдиради. Инсоннининг агрессив-лиги ва агрессияга мойиллиги унинг индивидуал ривожланиш хусусиятлари билан белги-ланади. Агрессив хулкни пайдо булиш омил-

1 Психология. Словарь / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. 2-е изд., - М.: "Политиздат",1990. - 494 с.

ларида, жумладан ёш индивидуал хислат-лар, жисмоний ва ижтимоий шароитлар урин тутади. Лекин купгина тадкикочиларнинг фикрича ижтимоий мухит бевосита катта роль уйнашини илмий исботлаб беришган.

Девиант хулкни ривожланишида агрессив хулк харакатларини купинча инсон-нинг ёши билан боFлик хислатлари белги-лайди. Хар бир ёш боскичи ривожланиш-нинг узига хос вазиятига эга ва шахсга нис-батан муайян талабларни илгари суради. Усмир ёшидаги укувчиларда агрессив хулк муаммоси хозирги кунда долзарб муаммо сифатида кутарилмокда. Бу холат йилдан йилга укувчилар билан ишлаш кийинлашиб бормокда, укувчиларни уртасида жиноят, хукубузарликни ошиб бориши, ёки суицид холатлари, ва бу муаммолар баъзида укувчиларга кандай чора куриш масаласи кундаланг турмокда.

Девиант хулкли усмирнинг тартиббузар ёки жиноят содир килишида, аввало унда хаётий тажрибанинг етишмаслиги, натижасида узини хатти-харакатларини объектив бахолашга тускинлик килади. Усмирларда гурухларга булиниш, уз шахсини гурух оркали тасдиклаш холати кузатилади, аммо уларнинг хатти-харакатлари бутун гурухнинг установкаларига хам боFлик булади.

Зеро, усмирнинг агрессивлиги ва жазола-ниши, шунингдек, боланинг хатти-харакатини ота-она томонидан кучли назорат килинишига оид утказилган тадкикотларни курсатишича, шафкатсиз тарзда жазоланиш усмирнинг агрессивлигини янада оширади (вояга етма-ган жиноятчиларнинг купчилиги жисмонан шафкатсизлик билан жазоланадиган ва боланинг хиссиётларига бефарк булган оилаларда тарбияланганлар), назоратнинг камлиги эса ижтимоийлашувнинг кийинлашишига олиб келади.

Агрессив бола билан ишлаётганда ота-оналар ва психологлар унинг ички рухий кечинмаларига, ички дунёсига хурмат билан карашлари керак. Катталар томонидан агрессив болаларнинг ички дунёларига нисбатан ижобий эътибор шунинг учун хам зарурки, усмирни узи у ерда йиFилиб колган салбий уй-фикрлар, бузFунчи эмоцияларни жилов-лай олмайди. Чунки агрессия ортида, асо-сан, кунгил колиш, тан олмасдан килинган

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

хар кандай коррекцион ишлар омадсизликка учрайди, сабаби бола сизга нисбатан ишон-чини йукотади ва кейинги ишларга каршилик курсата бошлайди.

Девиант хулкли усмирларинг профилакти-каси.

Девиант хулкни муваффакиятли профилак-тик ишларнинг асосий шартлари: унинг ихчам йиFилганлиги, кетма-кетлиги, узвийлиги, дол-зарблиги; тоифага туFри булинганлиги.

Бу тадбирлар усмирлар орасида кенг йулга куйилиши мумкин. Асаб-рухий тизим бузи-лишини илк даврда аниклаб, уни тузатишга "хавфли гурух"даги усмирлар билан ишлашга, энди шаклланаётган девиант хулк холатига эга усмирларни кайта тарбиялаш ишларини олиб боришга каратилган. Улар асаб рухий тизим бузилишидан келиб чикувчи хулк-атвор иллатларини даволаш буйича олиб бориладиган махсус фаолият девиант хулкли усмирларнинг ута оFир феъл-атворни намоён килувчи килмишларини олдини олиши мумкин. Рухий профилактика иши уч даражали олдини олиш чораларидан иборат булиб, амалга ошириш режасига асосан, рухий профилактика иши куйидаги шаклларда амалга оширилиши лозим:

• ижтимоий-рухий ва ахлокий тренин-глар;

• экскурсиялар;

• психологик маслахатхоналар;

• ишонч телефонлари;

• комплекслилик жамланган, умумлаш-ган;

• адреслилик, жинси, ижтимоий келиб чикиши;

• оммавий-гурухлашишни илгари суриш;

• маълумотларнинг холислиги;

• салбий хотимани иложи борича четлаб утиш;

• катнашувчиларнинг шахсий манфаат-лари ва жавобгарлиги;

• келажакка интилиш истикболли режа асосида харакатланиш1.

Девиант хулкли усмирга курсатиладиган ёрдам икки йуналишда булади. Рухий ташхис куйиш - психодиагностика - керакли булган,

1 Асадов Ю., Мусурманов Р. Усмирлар девиант хатти-харакатининг ижтимоий-психологик хусусиятлари. -Тошкент: 2011.

аммо х,аётий зарурат хисобланмаган фаоли-ятдир. Усмир ёшдагилар билан рухий профилактика ишини олиб боришнинг турли шак-ллари мавжуд.

Биринчи шакл - ижтимоий мухитни таш-кил килиш. Унинг асосида атроф-мухитни девиант хулкли усмирларга булган таъсири хакидаги тасаввурлари ётади. Атрофдаги мухитга таъсир килиб, шахсни салбий хулкини узгартириш мумкин. Бунда усмир холатини мухокама килувчи жамоатчиликнинг таъсири хам иш бериши мумкин.

Фаолият давомида оилага, алохида шахсга суяниш хам натижа беради.

Юкоридаги шакл негизида соFлом турмуш тарзини, жисмоний тарбияни, спорт билан шугулланишни тарFиб килиш билан девиант хулкка боFланиб колишнинг олдини олиш хам мумкин. Айникса, усмир узининг буш вактини утказадиган жойларда профилактика ишларини олиб бориш керак. Кучаларда лидер-усмирлар тайёрлаш оркали ёшлар билан ишлашни йулга куйиш мумкин. Бунга "Ёшлар иттифоки" ташкилотларига жалб килиш ишлари замирида усмирларни номакбул хатти-харакатларидан химоя килиш, уларни куллаб турувчи кайта тарбияловчи худуд-ларни яратиш ётади.

Иккинчи шакл буйича рухий профилакти-кани олиб бориш усули -ахборот етказиш. Бу анча оммалашган йуналиш усули булиб, унда турли кизикарли маърузалар, видеороли-клар, давра сухбатлари, махсус адабиётлардан фойдаланилади. Бундай ёндашувнинг асосий максади - шахснинг билиш кобилиятига ва кизикишларига таъсир килиб, унда керакли, туFри хулоса чикара олиш кобилиятини тар-биялашдир. Бунинг учун, масалан, гиёхванд моддаларининг, компьютер уйинларининг соFликка ва шахсга канчалик халокатли таъсири ва окибатлари хакидаги аник фактларга асосланган статистик маълумотлардан, мисол-лардан кенг фойдаланиш зарур.

Купинча бундай маълумотлар куркитиш тусида булади. Лекин таъсир килиш давомида гиёхванд моддаларнинг ёмон окибатлари санаб утилса, девиант хулкли усмирларнинг фожиавий такдири, шахс сифатида таназзулга юз тутиши холлари тасвирлаб берилса, ушбу шаклдаги профилактика ишини олиб бориш ахборот-билиш жараёнига таъсир килади,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

аммо шахс уз хулкини тубдан узгартирмаслиги хам кузатилади.

Профилактика ишларнинг учинчи шакли

- ижтимоий зарур булган куникмаларни фаол ургатишни сингдириш. Бу шакл буйича ишлашда гурухларда тренинг утказиш усули-дан фойдаланилади. Битта гурух билан 10-15 та учрашувни 4-5 хафта давомида ташкил килиш керак булиб учрашувлар сони 15 тадан ошмаслиги талаб этилади. Хар бир машFулот орасида узилиш жуда узокка чузилиб кетмас-лиги машFулотларнинг узаро боFликлигини ва психологик билим, куникмаларни тизимли шаклланишини таъминлайди. Ташкил этилган хар бир тренинг мавзу, максади, вазифалари ва амалга ошириш методлари асосида ташкил этилади ва энг асосийси рефлексия, кайтарма алока оркали усмирларда узгаришларни куза-тиш мумкин булади.

Профилактика ишларининг туртинчи шакли

- девиант хулкка мукобил хулк-атворни шак-ллантириш. Бу шаклда жиноят содир этган усмир, успиринлар ва шу каторда юксак нати-жага эришган спортчилар, кашфиёт, ихтиро килган усмирларни урнини босувчи хулкни топиши билан боFлик. Шунингдек, мукобил шаклда кайфиятни кутариш усуллари:

• Узбекистон Республикаси буйлаб саёхатларга, тоFларга чикиш;

• экстремал спорт турлари, мусобакаларда иштирок этиш;

• ижод килиш, ихтиро ёки кашфиётлар яратишга шарт-шароитлар яратиш;

• фаолиятга йуналтириш, тилларни урганиш, хунармандларга шогирдлик;

• мактабда ташкилий ишларга бошкарувни ишониш, хайрия ишларига жалб этиш.

Бу машFулотлардан истаган вактида фойда-ланиш мумкин.

Хулоса урнида куйидагиларни айтиш мумкин. Индивидуал ва гурухий психокоррекцион дастурларни тузишда амалиёт психологга тре-нерлик билим-куникмалари, тажрибаси, креатив фикрлаши керак булади. Психодиагностик ва психокоррекцион усуллар, методикалар билан ишлаш малакаси психолог учун асосий курол хисобланади.

Девиант хулкли усмирлар билан купрок гурухий психокоррекцион дастурлар аосида ишлаш тавсия этилади. Чунки гурухда кучли ижтимоий таъсир, имитация фено-мени оркали керакли ижтимоий-психологик билим-куникмаларни усмирларда нисбатан осонрок шакллантириш мумкин. Асосийси, гурухий фаолият хулки оFишган усмирлар учун керакли булган жамоада ишлаш, комму-никатив компетенцияни, адекват ижтимоий шахс ахлок хусусиятларини вужудга келти-ради.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси. 2020 йил 24 январь.

2. Узбекистон Республикасининг Оила Кодекси. - Тошкент: "Адолат", 1998.

3. Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т.: "Шарк", 1997.

4. Реан А.А. Психология подростка. - СПб: 2001.

5. Психология. Словарь / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского, 2-е изд.

- М.: "Политиздат",1990.

6. Асадов Ю, Мусурманов Р. Усмирлар девиант хатти-харакатининг ижтимоий-психологик хусусиятлари. - Тошкент: 2011.

7. Гилинский Я.И., Афанфсьев B.C. Социология девиантного (отклоняющегося) поведения. Учеб. пособие. - СПб: СПб филиал ИС РАН, 1993.

8. Таджиева С.Х. Ота-она муносабати бола шахси ривожланишини белгиловчи омил сифатида. Психология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун автореферати.

- Тошкент: 2009.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.