Научная статья на тему 'ЎЗИНИ ЎЗИ ИДОРА ҚИЛИШ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ФЕНОМЕН СИФАТИДА'

ЎЗИНИ ЎЗИ ИДОРА ҚИЛИШ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ФЕНОМЕН СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
665
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
ўзини ўзи идора қилиш / мотивацияси / рефлектор / руҳий ҳолатлар / руҳий жараёнлар / хулқ-атвор / трансформация / ижтимоий муносабатлар. / self-control / motivation / reflector / mental state / mental process / behavior / transformation / sociologic relationship.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Жахонгир Жалолович Рамазонов

Мазкур мақолада ўзини ўзи идора қилиш ижтимоий-психологик феноменини, ўзини ўзи идора қилиш мотивацияси шаклланиши, ўзини ўзи бошқариш ва такомиллаштириш, ўзини ўзи кўлга олиш, ўзини ўзи тарбиялашнинг ижтимоий психологик хусусиятлари хусусидаги назарий ҳамда амалий масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SELF-GOVERNANCE AS A SOCIAL-PSYCHOLOGICAL PHENOMENON

In this article theoretical and practical problems of socio-psychologic phenomena of self-management, forming motivation of self-management, self-management and improvement, self-control, socio-psycologic features of selfeducation are illuminated.

Текст научной работы на тему «ЎЗИНИ ЎЗИ ИДОРА ҚИЛИШ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ФЕНОМЕН СИФАТИДА»

УЗИНИ УЗИ ИДОРА КДЛИШ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК

ФЕНОМЕН СИФАТИДА

Жахонгир Жалолович Рамазонов

Бухоро давлат университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада узини узи идора килиш ижтимоий-психологик феноменини, узини узи идора килиш мотивацияси шаклланиши, узини узи бошкариш ва такомиллаштириш, узини узи кулга олиш, узини узи тарбиялашнинг ижтимоий психологик хусусиятлари хусусидаги назарий хдмда амалий масалалари ёритилган.

Калит сузлар: узини узи идора килиш, мотивацияси, рефлектор, ру^ий хрлатлар, ру^ий жараёнлар, хулк-атвор, трансформация, ижтимоий муносабатлар.

SELF-GOVERNANCE AS A SOCIAL-PSYCHOLOGICAL PHENOMENON

Jakhongir Jalolovich Ramazonov

Basic doctoral student of Bukhara State University

ABSTRACT

In this article theoretical and practical problems of socio-psychologic phenomena of self-management, forming motivation of self-management, self-management and improvement, self-control, socio-psycologic features of self- education are illuminated.

Keywords: self-control, motivation, reflector, mental state, mental process, behavior, transformation, sociologic relationship.

Шахсда узини узи идора килишнинг шаклланиш муаммоси психология фанининг долзарб масалаларидан бири хисобланади. Узини узи идора килиш муаммоси доирасида кадимги антик давр олимларидан то хозирги замонавий психолог олимларигача бир катор изланишлар олиб борилган. Жумладан, хориж психологлари утказган тадкикотларда узини узи идора килишнинг таркибий кисмлари, яъни узини узи идора килишнинг тузилиши, ривожланиш даражаси, шахс хусусиятлари ва психик жараёнлар билан узаро богликлиги, хулк-атвор ва фаолият жараёнида узини узи идора килишнинг урни ва функциялари хамда узини узи идора килишнинг ёш ва индивидуал хусусиятларга алокадорлиги масалалари атрофлича урганилиб, бу борада катта хажмдаги илмий маълумотлар тупланган.

Тадкикотчи Ю.Е. Сосновикова фикрича: Агар "психика" тушунчаси узаро боглик таркибий кисмларнинг мураккаб тузилишини билдирса, демак, психика бу таркибий кисмларнинг маълум вакт давомида узига хос, аник муносабати ва узаро таъсири, ушбу тизимнинг вактинчалик холатидир. Ушбу вактинчалик холат психиканинг таркибий кисми булиб чикади [1]. Бу шундан далолат берадики, психик холат - бу психиканинг маълум вакт оралигида хар доим маълум бир вазият булган барча таркибий кисмлари ва ходисаларининг узига хос намоён этилишидир. Бундан ташкари, психик холатлар хозирги пайтда мавжуд булган, айни вактдаги вазиятларга булган муносабатдир.

Жисмоний ва рухий холатларнинг, шунингдек атроф-мухит ва унинг шахсга узаро богликдиги масаласини куриб чикиб, Ю.Сосновикованинг таъкидлашича, психик холат бу - ички психик холатларни тартибли равишда шахсларнинг ички (психик) ва ташки фаолиятида ифодаланадиган зиддиятли узаро таъсирлардир. Шу билан бирга, у инсон ва унинг атроф-мухит бирлигини хам уз асарларида келтириб утади. Бу уша ижтимоий шароитлар, инсон бошка одамлар билан узаро алокада булган ижтимоий муносабатларни акс эттиришининг мохиятидир [2].

Ю.Е.Сосновикованинг фикрларини умумлаштириб биз хулоса килишимиз мумкинки, рухий холат маълум бир даврда инсон учун яратилган субъектив ва объектив шароитларнинг узига хослигини акс эттиради ва шунинг учун рухий холат - бу вазиятга муносабатдир.

Демак, рухий холатларнинг психик жараёнлар ва психик хусусиятлари билан алокаси шундан иборатки, инсоннинг психик хусусиятининг шаклланиши психик холат боскичи оркали амалга оширилади ва психик жараёнларнинг ривожланиш жараёни янги холатларни келтириб чикаради.

Психик холатларнинг турларини ажратиш учун жуда куп сабаблар булганлиги учун, куплаб таснифлар мавжуд. Ю.Е. Сосновикова рухий холатларнинг куйидаги таснифи келтириб утади (1-жадвалга каранг).

1-жадвал.

Ю.Е. Сосновикова буйича психик холатлар классификацияси

№ Психик холатни анищлаш учун асослар Асосий психик х^олатлар

1 Психиканинг таркибий кисмларидан бирининг устунлиги ёки психиканинг муайян комбинацияси 1) Аник шахсий хусусиятларга эга булган холатлар (максад, характер, темперамент, кобилият); 2) Хиссий холатлар (кайфият, таъсирлар, эхтирослар ва бошкалар); 3) Иродавий холатлар (харакатга, маълум

бир вазифани хал килишга ва муайян турдаги

ишларни бажаришга тайёрлик хрлати ва

бошкалар);

4) Интеллектуал холатлар (фаол фикрлаш,

хулоса килиш, уйламаслик ва бошкалар);

5) Билиш жараёнлари устун булган

холатлар (огрик, очлик, чанкоклик холати;

диккатнинг кучайиши ва бошкалар);

6) Ижобий ва салбий холатлар (кувонч ва

кайгу, кулиш ва йиглаш, газаб ва завк ва хк);

7) Сабаб ва окибат холатлари (стрессли

холатлар, умидсизлик холатлари, стеник

(тажовуз, инжиклик ва бошкалар) ва

депрессив (чукур меланколия, регрессия ва

бошкалар) холатлар);

8) Мунтазам ва тасодифий холатлар (якка,

такрорланадиган, циклик, даврий холатлар)

2 Давомийлик даражаси Киска муддатли, кам давом этадиган ва узок

буйича муддатли холат

3 Таркалиши буйича Уз дунёсига гарк булиш

4 Кучланиш даражаси буйича Таранг ва тарангликнинг пастлиги

5 Адекватлик Ахлокий меъёрларга мос келадиган ва

даражаси буйича келмайдиган

6 Зехнлилик даражаси буйича Вазиятни англаш ва англамаслик

Инсоннинг психик холати унинг атроф-мухитга ва конкрет вазиятларда мослашишинн идора килади. Шундан келиб чикиб, психика турли вазиятларда бериладиган маълум бир жавоб реакцияларига воситачилик килади.

К.К. Платоновнинг психик холатларни аниклаш услуби жуда узгачадир. уни "бошкаларга нисбатан бир хилликни саклаган холда нисбий давомийлиги (кунлари ва хафталари) билан ажралиб турадиган аклий ходисаларнинг мустакил шакли" деб таъкидлайди [3]. Бу ерда у кайфият, фаолликнинг актив ёки пассивлиги, тетиклик ёки сулгинлик ва бу психик ходисалар узаро бир-бири билан узвий боглик ва булар вакти-вакти билан бир-бирига утишини таъкидлайди. Психиканинг ривожланиш контекстини К.К. Платонов вакт утишига боглик эканлигини ва шу билан психиканинг маълум бир чегараларини ва бошка психик ходисалардан фаркини белгилайди. Бошка йуналишда Е.П.Илин, унинг фикрига кура рухий холатни тизимли реакция деб тушуниш

керак. Кенг маънода холат - бу "функционал тизимларнинг ва умуман организмнинг ташки ва ички таъсирларга реакцияси, бу организмнинг яхлитлигини саклашга ва узига хос хаёт шароитида унинг хаётий фаолиятини таъминлашга каратилган". Бу ерда психик ва физиологик белгиларнинг бирлигига эътибор берилади. Бу фойдали натижага эришишга каратилган шахснинг ташки ва ички стимулларга ажралмас реакцияларидир.

Шуни таъкидлаш керакки, "функционал холат" атамаси купинча илмий адабиётларда рухий холатларни аниклаш учун ишлатилади. Ушбу тушунчалар бир-бири билан чамбарчас боглик, аммо бир хил емас. Келинг, ушбу тушунчани янада батафсилрок очиб беришга харакат киламиз.

Илмий тушунча сифатида функционал холат дастлаб физиологияда шаклланган булиб, у хали хам фаолият ва реакцияларни индивидуал хужайралар, органлар ва физиологик тизимлар сифатида тавсифлаш учун психология ва физиология сохаларида ишлатилади. Психологик адабиётларда инсоннинг "функционал холати" тушунчаси тадкикотчилар Л.Г. Дикой, А.Б. Леонова, В.И. Медведев, К.К. Платонов, Ю. Стрелков, Л. Д. Чайнова ва бошкалар, улар инсоннинг функционал холатини "фаолиятни бевосита ёки билвосита белгилайдиган шахснинг функциялари ва фазилатларининг мавжуд хусусиятларининг ажралмас комплекси" деб тушунадилар.

В.П.Зинченко, Б.Г.Мешчеряков томонидан тахрирланган психологик лугатда, организмнинг функционал холатига куйидаги таърифни беради - "бу фаолиятни амалга ошириш хусусиятларини (уларнинг ижобий ёки салбий таъсири жихатидан) белгилайдиган турли хил физиологик тизимларнинг фаолият даражаларининг бирлашиши"дир деб айтиб утишган.

Психологияда функционал холатлар хар кандай фаолиятдан олдинрок булган узини-узи идора килиш тушунчаси билан жуда куп ухшашликларга эга. Куриниб турибдики, бир томондан, функционал холат кузгалиш мажмуаси (Судаков К.В.), бошка томондан, тажриба шакли сифатида, шунингдек, фаолиятни амалга оширишни таъминлайдиган функциялар ва фазилатлар хусусиятларининг комплекси сифатида аникланади (Медведев В.М.) [4., 5].

А.Б. Леонова, В.И. Медведев нуктаи назаридан карайдиган булсак, функционал холат остида, биз фаолиятни бевосита ёки билвосита белгилайдиган шахснинг функциялари ва фазилатлари мавжуд хусусиятларининг ажралмас мажмуасини тушунамиз [6].

Шундай килиб, анъанавий равишда физиология ва психофизиологияда функционал холат алохида тизимлар органларининг холати ёки умуман организм сифатида ва у амалга ошираётган фаолият самарадорлиги нуктаи назаридан инсон холатининг интеграл характеристикаси сифатида каралади.

Функционал холатдан фаркли уларок, психик холат деганда психик фаолият тушунилади, бу хам шахснинг субъектив тажрибасини, хам уни ифодалаш усулларини уз ичига олади, бу миянинг функционал холатига асосланади, яъни психик холат маълум вакт ичида психик фаолиятнинг фаоллигини ошириш ёки камайтиришга имкои берадигаи тушуича сифатида каралади. Бундан ташкари, психик холатлар умуман олганда психиканинг вактинчалик холатларини (кутаринкилик, ишонч, коникиш, хавотирланиш, депрессия, ва бошкалар) белгилайди, бунга когнитив жараёнларнинг ишлаш даражалари, инсонга ташки таъсирларнинг натижалари ва унинг фаолияти муваффакиятлари богликдир. Шундай килиб, "психик холат" ва "функционал холат" бир-бири билан чамбарчас боглик булиб, аммо улар бир вактнинг узида бир-биридан маълум бир фарклари билан хам ажралиб туради. Шу билан бирга, агар рухий холат маълум бир психик харакатларда иштирок этадиган барча элементларнинг фаолиятинииг ажралмас характеристикаси булса, унда функционал холат психик фаолиятни таъминлайдиган физиологик тизимларда идора килиш жараёнларини тавсифлайди.

Тадкикотчи А.О. Прохоров психик холат "бу муайян вакт давомидаги хатти-харакат ва тажриба бирлигида ифодаланган рухий фаолият динамикасида вазиятни шахс томонидан баркарор интеграл синдром шаклида акс етиши" деб хисоблайди. Психик холатнинг ушбу таърифида куйидаги категорик хусусиятлар ажратилади: яхлитлик, вазиятлилик, вактдаги баркарорлик, тажриба ва хулк-атворнинг бирлиги, шахсий хусусиятлар ва аклий жараёнлар билан богликлик.

Психик холатнинг мохиятини очиб бериб, А.О. Прохоров икки жихатни ажратиб курсатади: 1) психик холат мохиятини тажриба ва хулк-атвор бирлиги сифатида тушуниш; 2) вазиятни психик холатнинг асосий сабаби деб хисоблаш. Бундай холда, вазият нафакат субъектга нисбатан ташки холатлар, балки ички детерминантлар (табиий ва биологик сабаблар, мотивация хусусиятлари, хиссиётлар, тажриба) сифатида хам белгиланади. Вазият объектив фаолиятнинг мураккаб субъектив киёфаси сифатида каралади.

Бизнинг фикримизча, Т.С. Кириленконинг нуктаи назари, "Психик холат" тушунчаси психик ходисаларнинг доимий узгарувчанлиги ва уларнинг нисбатан баркарорлиги уртасидаги зиддиятни акс эттириши кераклигини таъкидлайди. Фаолият жараёнида аникланган инсоннинг уз психик ходисаларига муносабати, иккинчисининг нисбий баркарорлигини ва демакки, уларни аниклаш имкониятини ифода этади ва шу билан бирга вазиятнинг мохиятини, рухий холатнинг уткинчи хусусиятини, унинг фаолият хусусиятларига богликлигини таъкидлайди [7].

Биз ушбу муаллиф билан рухий холат хам баркарор, хам узгарувчан ходиса эканлиги маъносида кушиламиз. Бу ердан, бир томондан, уни тузатиш мумкин,

иккинчидан, унга таъсир килиш оркали уни керакли йуналишда узгартириш мумкин.

Келинг, рухий холатнинг юкоридаги таърифларини маълум бир тарзда гурухлашга харакат килайлик, шартли равишда учта гурухни ажратиб курсатамиз:

1) Психик холат атроф-мухит таъсирига тизимли реакция ёки шароитларга мослашиш реакцияси сифатида (Илйин Е.П., Леонова А.Б., Медведев В.И. ва бошкалар);

2) Психик холат инсонни айни вактдаги холатини характерловчи мураккаб полиструктуравий ходиса, хулк-атвор ва тажриба бирлигида ифодаланган инсоннинг психик фаолияти динамикасидаги ажралмас синдром (Ганзен В.А., Еремеева А.И., Киршбаум Е.И., Левитов) Н.Д., Прохоров А.О., Пуни А.Ц, Сосновикова Ю.Е. ва бошкалар);

3) Психик холат фаолиятда юзага келадиган фон сифатида, шахснинг аклий фаолияти даражаси (Мясищчев В.Н., Рубинштейн С.Л. ва бошкалар).

Биз иккинчи гурух олимларининг урганилаётган ходиса хакидаги карашларига эътиборимизни каратамиз, чунки психик холатни яхлитлик, куп даражали, динамиканинг бирлиги, аклий фаолиятнинг узгариши ва баркарорлиги билан ажралиб турадиган ходиса деб хисоблаш мумкин.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, рухий холатнинг мохияти, бир томондан, уни ухшаш ходисалар билан таккослаш оркали, иккинчи томондан эса маълум бир ходисанинг хусусиятларини ва унинг турларини аниклаш оркали аникланиши мумкин.

Психик холат нафакат биз илгари таъкидлаганимиздек, функционал холат билан, балки билиш жараёнлари ва шахсий хусусиятлар каби ходисалар билан чамбарчас богликдир.

- Бизнинг фикримизча, психик ходисалар тоифалари уртасидаги муносабатни куриб чикиб, рухий холат (айни вактдаги) бир вактнинг узида юзага келадиган психик жараёнлар мажмуаси билан тавсифланади, бунга нисбатан рухий холат фон хисобланади деб таькидлаган В.А. Ганзен.[8].

Расм .1. К.К. Платонов буйича шахснинг психик хусусиятлари, холатлари ва жараёнлар уртасидаги богликлик.

Шундай килиб, 1-расмда акс эттирилганидек, психик жараёнлар, психик холатлар ва психик хусусиятлари уртасидаги узаро богликлик мавжуд. Психик холат психик жараёнлар ва психик хусусиятлари уртасидаги богловчи ролни уйнайди. Шундай килиб, масалан, психик жараёнлар (хис- туйгулар, диккат ва бошкалар) муайян шароитларда психик холат деб каралиши мумкин ва купинча такрорланадиган психик холат тегишли шахс хусусиятининг ривожланишига хисса кушади. Унинг профилини аииклайдиган психик хусусиятларининг туплами, уз навбатида, ушбу шахснинг хозирги холатини белгилайдиган асос сифатида каралиши мумкин.

Психик жараёнлар ва психик хусусиятлари билан богликлик билан бир каторда, урганилаётган ходиса яхлитлик, динамизм, психиканинг нисбатан узига хос хусусияти, индивидуал узига хослиги, тажриба ва хулк-атворнинг бирлиги, реакция бериш шакли каби хусусиятларга эга булиб, бу шахсни биргаликда тулик ва яхлит тасвирлашга имкон беради. Барча танланган хусусиятлар нафакат узаро боглик, балки бир-бирини узаро тулдириб туришга хам кодир. Бизнинг фикримизча, ушбу маълумотлар асосида биз психик холатлар хакида янада купрок маълумотга эга буламиз.

Талаба-ёшларнинг психик холатларининг табиати, тузилиши ва функциялари хакида юкорида айтиб утилганларнинг барчасини умумлаштириб, куйидаги хулосаларни чикаришимиз мумкин:

1. Психик холат - бу нисбий баркарорлик, баркарорлик ва курснинг узига хос динамикаси билан ифодаланадиган, вазият ва вокелик моментларини субъектив акс эттиришнинг ажралмас полиструктуравий аклий ходисаси, инсоннинг хулк-атвори ва тажрибасининг бирлигини, унинг уз рухий жараёнларига муносабатини ва маълум бир даврда фаолиятида намоён буладиган реакция шакли.

2. Психик жараёнлар, психик холатлар ва успириннинг шахсий хусусиятлари уртасидаги узаро богликдик мавжуд, бу ерда рухий холат бирлаштирувчи бугин ролини уйнайди: шахснинг аклий хусусиятини шакллантириш рухий холат боскичи оркали амалга оширилади ва аклий жараёнларнинг ривожланишининг йуналиши янги холатларни келтириб чикаради.

3. Усмирнинг рухий холати, катталар рухий холати каби, уз тузилишига эга булган тизимли шакдланиш булиб, уларда физиологик, психофизиологик, психологик, ижтимоий-психологик каби даражалар ажратилади. Уларнинг хар бири узининг таркибий кисмлари билан ифодаланади, улар орасида турли хил функционал тизимлар ва идора килиш даражаларининг шаклланишига асос булган муносабатлар мавжуд. Усмир холатларининг сифат жихатидан узига хослиги, унинг умумий тузилишининг пастки тузилмаларидан бирининг устунлиги билан белгиланади. Уз навбатида, структуранинг у ёки бу таркибий кисмининг устунлиги успириннинг рухий холатининг функционал куринишини белгилайди.

4. Успириннинг рухий холати куйидаги асосий функциялар оркали амалга оширилади: идора килиш функциялари, аклий жараёнларни ташкил этиш функциялари ва шахсият хусусиятларини шакллантириш, мувозанатлашув, бир-бири билан боглик булган ва комплекс харакат килганда самарадорлиги ошадиган интеграция ва фарклаш функциялари.

5. Турли сабабларга кура рухий холатларнинг хар хил турлари ажратилади: курс давомийлиги даражасига кура улар киска муддатли, узок муддатли холатларга будинади; онглилик даражасига кура - онгли, онгсиз холатларга; сифати буйича - ижобий, салбий холатларга; аклий сохалардан бирининг устунлиги билан - хиссий, иродавий, мотивацион, когнитив холатларда, диккат холатларида; активизация даражасига кура- фаоллик, пассивлик холати тугрисида хулосалар килинган.

REFERENCES

1. Сосновикова, Ю.Е. Психические состояния человека, их классификация и диагностика [Текст] / Ю.Е. Сосновикова. - Горький : Изд-во ГГГТИ, 1975. - 117с.

2. Сосновикова, Ю.Е. К вопросу об определении понятия и принципах классификации психических состояний человека [Текст] / Ю.Е. Сосновикова II Вопросы психологии. - 1968. - № 6. - С. 112-116.

3. Платонов, К.К. О системе психологии [Текст] / К.К. Платонов. - М. : Мысль, 1972.-216 с.

4. Судаков,К. В. Кросс-корреляционный вегетативный критерий эмоционального стресса [Текст] / К.В. Судаков, О.П. Тараканов, Е.А. Юматов II Физиология

человека. - 1995. № 3. - С. 87 - 90.

5. Судаков, КВ. Системные механизмы эмоционального стресса [Текст] / К.В.Судаков. -М.: Медицина, 1981.

6. Леонова, А.Б. Психодиагностика функциональных состояний [Текст] / А.Б.Леонова. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1984. - 200 с.

7. Кириленко, Т.С. Теоретические аспекты проблемы психических состояний человека [Текст] / Т.С. Кириленко II Проблемы философии. - Киев, 1989. - № 79. -С. 121-127.

8. Ганзен, В.А. Системные описания в психологии [Текст] / В.А. Ганзен. - JI.: Изд-во Ленигр. ун-та, 1984. - 175 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.