Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ОИЛАДА ЭР-ХОТИН МУНОСАБАТЛАРИНИ ГУМАНИЗАЦИЯЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ЗАМОНАВИЙ ОИЛАДА ЭР-ХОТИН МУНОСАБАТЛАРИНИ ГУМАНИЗАЦИЯЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
215
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — И. А. Жабборов

В статье рассматриваются социальные условия и содержание жизни человека, особенно в контексте семейно-брачных отношений подростков.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article focuses on the social conditions and content of human life, especially in the context of the family-marriage relationship of adolescents.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ОИЛАДА ЭР-ХОТИН МУНОСАБАТЛАРИНИ ГУМАНИЗАЦИЯЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) «Психологические особенности развития современной "Жамиятнинг баркарор ижтимоий-иктисодий

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари"

ЗАМОНАВИЙ ОИЛАДА ЭР-ХОТИН МУНОСАБАТЛАРИНИ ГУМАНИЗАЦИЯЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ

И. А. Жабборов

КарДУ Психология кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

В статье рассматриваются социальные условия и содержание жизни человека, особенно в контексте семейно-брачных отношений подростков.

ABSTRACT

This article focuses on the social conditions and content of human life, especially in the context of the family-marriage relationship of adolescents.

Жахондаги халклар, миллатлар, элатлар оилани кариндошлик иттифоки ва эр-хотин алокаларига асосланган шахсий хаётнинг энг мухим шакли ва жамиятнинг бирлиги "Бугунги кунда халкаро микёсдаги оилавий ажримларнинг тахлилида алкоголизмга берилганлик (40%), эр-хотин ота-оналаридан бирининг муносабатларига аралашиши (15%), уй-жойга эга эмаслик ёки яшаш шароитининг етарлича эмаслиги (14%), фарзанд куришни истамаслик ёки турли сабабларга кура фарзанд тугилмаслиги (мос келмаслиги, бепуштлик, гиёхвандлик, жиддий касаллик) (8%), эр-хотинларнинг хар хил шахарларда яшашлари (6%), эр-хотинлардан бирининг озодликдан махрум этилганлиги (2%), бедаво касаллик (1%) етакчи сабаблар сифатида кайд этилган". Шу боис, оиладаги эр-хотин муносабатларининг мувофиклиги ва оилавий муносабатларнинг баркарорлиги барча мамлакатлар учун энг долзарб муаммо сифатида доимий тадкикотларга зарурат тугдиради.

Жахон микёсида оилани ривожлантириш, янги оилавий муносабатларни шакллантириш, оила институти ва оила сиёсатининг замонавий модели, постиндустриал жамиятда оила институти инкирозлари, оила кичик гурух сифатида, ёш оилалар ва уларнинг муаммоларини хал этиш йуллари, фамилистика ва гендерологиянинг ижтимоий-маданий муаммолари, оилада психологик хизматнинг жорий этиш, оила психодиагностикаси, оиладаги гендер роллар, оила ва мактаб узаро хамкорлиги психологияси, ижтимоий хавфлар шароитида оила, фарзандликка олган оилаларда ота-она ва фарзанд муносабатларининг психологик-педагогик ташкил этиш ва хар хил этник

Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) «Психологические особенности развития современной "Жамиятнинг баркарор ижтимоий-иктисодий

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари"

тизимларда оилани шакллантиришнинг психологик асослари доирасида тадкикотлар олиб борилмокда.

"Узбекистонда оилани ривожлантиришга глобал даражада БМТнинг Баркарор тараккиёт максадлари доирасида, шунингдек, 2017—2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси доирасида каралади. Давлат органларининг, фукаролик жамияти институтларининг узаро хамкорлиги тизимининг аник ишлаши, кабул килинаётган норматив-хукукий хужжатлар ва давлат дастурларини сузсиз амалга ошириш, шунингдек, оила институтини мустахкамлаш сохасидаги муаммоларни уз вактида аникдаш ва самарали хал килиш ушбу максадларга эришишнинг мухим шарти хисобланади".

XXI асрнинг бошларигача жахон психология фанида ягона инсонпарварлик анъанаси ривожланишининг икки йуналиши: диалектик материализм фалсафасига асосланган психология ва инсонпарвар (гуманитар)лик психологияси узаро фаркланар эди. Бирок, улар уртасида азалдан принципиал фарк мавжуд булиб, уни англаб етиш ва бартараф килиш учун факат кейинги даврдагина (XX асрнинг 90-йилларида) кулай мафкуравий ва илмий шарт-шароитлар яратила бошланди.

Биринчи йуналишга асосланган психологияда хар томонлама ривожланган баркамол шахс идеали хар доим пировард максад, идеал чегара ёки шахснинг камол топиши жараёни самараси ва узига хос андозаси (эталон) сифатида караб келинди. Мазкур жараён шу андозага мувофик йулга куйилиши ва унинг барча оралик натижалари хам шунга биноан бахоланиши лозим эди. Бошкача айтганда, айнан илмий-назарий фикр-мулохазаларда хам, амалий психологик-педагогик укув-тарбия фаолиятида хам "идеалдан-хаётга" деб аташ мумкин булган стратегия амалга оширилиб келинди. Бунда идеалнинг узи хаддан ташкари мавхум ва жун булиб, шахс ривожланишининг хозирги хаёт "уфкидан нарида" турган кандайдир энг юксак мезон тарзида тушунилди. Идеалнинг реал хаётдан хаддан ташкари ажралиб кетиши унинг хаёт билан аста-секин алокаси йуколишига олиб келди. Идеал уз реаллигини, муайянлигини ва бинобарин, шахс ривожланишининг реал жараёнларига нисбатан йуналганлик ва ташкилий вазифаларини йукота борди. Окибат натижада, бу стратегия, бир томондан психология ва педагогика сохасида ута сохта назарий фикр-мулохазаларни, иккинчи томондан эса психологик-педагогик амалиётнинг турли тавсиялари (таъсир курсатиш ва бахолаш

Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) «Психологические особенности развития современной "Жамиятнинг баркарор ижтимоий-иктисодий

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари"

тартиблари)ни хаддан зиёд догматиклиги ва бефойдалигини келтириб чикаради.

Инсонпарвар психологияда эса Америка инсонпарвар психологияси етакчилик килади. Мазкур психология вужудга келган даврданок бир катор тарихий, сиёсий ва умуммаданий вазиятлар такозоси туфайли идеалнинг хаётдан ажралишига асосланган калбаки тадкикотчилик стратегиясини четлаб утишга муваффак булинди.

Америкалик психологлар тулаконли фаолият курсатувчи инсон идеалини ёки аникроги, бу идеалнинг эмпирик мохиятини хаётнинг узидан излашга (топишга) харакат килдилар. А.Маслоу, К.Рожерс ва бошка психологлар томонидан реал кишилар, жумладан: олимлар, психотерапевтлар, укитувчилар, маъмурлар, сиёсий арбоблар урганилган ва улар хаётда узларини узлари ва касбий фаолиятлари давомида фаоллаштиришга мойилликлари намоён булишининг тадкик килиш асосида шахс сифатида ривожланиш ва фаолият курсатишнинг идеал шакллари реал ходисалар сифатида урганилиши мумкинлигини курсатди.

Шу маънода Американинг инсонпарварлик психологиясида у вужудга келган пайтданок "хаётдан идеалга" деб номлаш мумкин булган бошкача стратегия амалга оширилди: реал одамларни ёки инсонпарварлик идеалининг аник-равшан ифодаланиши саналмиш шахс сифатида узини намоён килишнинг айрим жихатларини топиш, хаётнинг узида шундай шахслар шаклланишига ёрдам берувчи муайян шарт-шароитларни яратиш оркали андозавий шахснинг зарур хусусиятларини намоён килиш; факат "хаётдан-идеалга" томон шу йулда реалликдаги идеал нарсани урганиб, идеал хакидаги реал "хозир ва энди" деган назарий тасаввурларни ва вокеликнинг узини ривожлантириш йули билан ушбу идеални тиклашнинг норасмий психологик-педагогик амалиётини яратиш мумкин.

Инсонпарварлик психологияси инсон хаётининг ижтимоий шарт-шароитларига айникса, кишиларнинг никох ва оиладаги узаро муносабатлари контекстига хам куп эътибор беради. Унга кура никохга кирувчилар дастлаб жамиятда яшашни, турли ижтимоий гурухлар доирасида, шахслараро мулокотнинг хар хил зарурий шакллари ва усулларини урганиши лозим.

Никох - эр билан хотин хаётидаги бир даврдир, чунки аслини олганда, уларга алохида холда никох керак эмас. Никох оилани ташкил этиб, унинг мухим вазифаси фарзандлар куриш оркали ахолини кайта тиклаш, авлодлар давомийлиги билан ер юзида инсоният тарихий тараккиётини таъминлаш,

Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) «Психологические особенности развития современной "Жамиятнинг баркарор ижтимоий-иктисодий

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари"

мукаддас урф-одатларни саклаш ва уни авлоддан-авлодга утказишдек вазифаларни амалга оширади.

Бизнингча, оила ана шундай вазифаларни амалга ошириш учун инсонпарварлик психологиянинг асосий принципини куйидагича ифодаласа булади. Фаровон турмуш ва оилавий бахт-саодатга эришиш учун оиланинг асосини ташкил этувчи эр-хотин зарур инсоний сифат ва фазилатларни эгаллаган, хар томонлама баркамол, бахтли-саодатли, фаровон турмушни таъминлашга кодир (тайёр) инсонлар булиши керак. Ушбу тамойил эр-хотин ва оиланинг бошка аъзолари муносабатлари учун хам гоят мухимдир.

Реал хаётдаги оилада эр-хотин муносабатлари ва уларнинг узаро мувофиклашгани андозавий меъёрларга мос келадими? Мувофиклаштиришга таъсир этувчи зарур омиллар мавжудми? Мувофиклаштиришни таъминлашнинг зарур шарт-шароитлари нималардан иборат? Каби катор саволлар юзага келади.

Биз тадкикотларимизда оиланинг инсонга йуналганлиги хусусиятидан келиб чиккан холда, узбек миллий-маданий мухитидаги оилада эр-хотин муносабатларини мувофиклаштиришнинг инсонпарварлаштириш

имкониятларини аниклаш максадида катор изланишларни утказдик.

Дастлаб, оилада эр-хотин муносабатларининг мувофиклигини таъминлашга хизмат килувчи мухим омиллар урганилди. Илмий манбаларни урганиш ва олиб борилган тадкикотларнинг тасдиклашича, оилада эр-хотин муносабатларни инсонпарварлаштириш имкониятлари инсон хаёти учун зарурат булган жисмоний, иктисодий, ижтимоий, миллий-маданий, шахсий-психологик омилларга бевосита богликлиги (1-жадвал) аникланди.

1-жадвал

Никохдан коникканлик даражаси курсаткичлари

№ Субъектлар Х а t

1 Эр 32,11 3,4 2,05*

2 Хотин 30,61 4,2

*р<0,05

Мазкур методиканинг натижалар тахлили эр-хотин муносабатларининг мухим томонларидан бири никохдан коникканлик даражасини аниклашдан иборатдир. Эр-хотинларнинг никохдан коникканлик даражасини аниклашдан олинган микдорий курсаткичларниинг сифат тахлили куйидагича характер касб этмокда: эр ва хотинларнинг никохдан коникканлик курсаткичлари уртасида тафовут мавжуд. Натижаларга кура эрлар узларининг никохдан коникканлик

Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) «Психологические особенности развития современной "Жамиятнинг баркарор ижтимоий-иктисодий

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари"

даражасини устувор бахолаганлар. Бу холат аёлларда нисбатан куйи кийматни акс эттирмокда. Шунга кура аёлларнинг никохдан коникканлик даражаси нисбатан паст эканлиги кузатилмокда (эрлар 32,11 ва аёллар 30,61; t=2,05; р<0,05). Ушбу холатнинг ички конунияти кандай куриниш олишини урганиш учун курсаткичлар буйича корреляцион тахлил амалга оширилди (2-жадвал)

2-жадвал

Никохдан коникканлик даражаси буйича эр-хотин муносабатларининг корреляцион боFликлиги

Эр Хотин

Эр 1 0,801**

Хотин ^^ 1

**р<0,01

Корреляцион тахлилга кура эркакларнинг никохдан коникканлик даражасининг усиши ёки меъёрда булиши уз навбатида аёлларнинг никохдан коникканлигига сабаб булар экан (г=0, 801; р<0,01). Бу холат узбек этносига хос хусусиятларни белгилайди. Узбек этносида оила куришда севги-мухаббат тамойили билан бир каторда совчи оркали хам оила куриш анъаналари мавжуд. Севишганларнинг узаро бир бирини тушуниши ва кабул килиш оркали оила куришлари никохдан коникиш учун бир имконият хисобланса, совчилар оркали курилган оилаларда хам бахтли-саодатли ва никохидан коникканлар жуда куп учрайди. Агар эр-хотинларнинг никохдан коникканлик курсаткичи буйича кулга киритилган корреляция коэффициенти хар иккала тоифа оилаларнинг муносабатларининг мазмуний жихатини ифодаси булиши мумкин.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасида оила институтини мустахкамлаш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги карори. Тошкент ш., 2018 йил 27 июнь,// https://lex.uz/docs/3797625

2. Орлов А.Б. Психология личности и сущности человека. Парадигмы, проекции, практики. - М.:Академия. 2002. -272 с.

3. Maslov A.H The father reachers of Human Mature, N.Y. 1972.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.