Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ КЛАСТЕРЛАРДА БОШҚАРУВ ХИСОБИ ИСЛОҲОТЛАРИ'

ЗАМОНАВИЙ КЛАСТЕРЛАРДА БОШҚАРУВ ХИСОБИ ИСЛОҲОТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
201
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Кластер / дон етиштириш / донни қайта ишлаш / кластер тизими / хисоб сиёсати / бошқарув хисоби / рақобат / кооперация / инновацион фаолият / бухгалтерия хисоби / Кластер / зерноводство / переработка зерна / кластерная система / учетная политика / управленческий учет / конкуренция / кооперация / инновационная деятельность / бухгалтерский учет

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Носиров, Илхом Аббосович

Дастлабки йилларда монопол, жамоа мулкига асосланган ширкат хўжаликлари ва пайчиликка асосланган қишлоқ хўжалиги корхоналари ўрнига хусусий мулкка таянган оптималлашган фермер хўжаликлари барпо этилган бўлса, бугунга келиб ғаллани етиштириш ва чуқур ишлов беришга қаратилган ва хусусий мулкга асосланган кластер ва ғаллачилик кооперативлари ривожланмоқда. Натижада ер эгасини топди. Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларнинг олиб борилиши олиб борилаётган хисоб сиёсатда ҳам туб ўзгартиришларни талаб қилади. Бинобарин мазкур мақолада дон етиштириш ва уни қайта ишлаш жараёнлари кластер усулига ўтгандан кейин бухгалтерия хисоби олдига бир қатор янги талабларни қўяди. Шу билан бирга кластерлар фаолиятини бошқаришни тубдан ўзгартириш масаласини, хўжалик механизмини ва унинг ахборот таъминотининг асоси бўлган бухгалтерия ҳисоби соҳасини ислоҳ қилиш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РЕФОРМЫ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА В СОВРЕМЕННЫХ КЛАСТЕРАХ

В первые годы на смену монопольным, общинным хозяйствам и паевым сельскохозяйственным предприятиям пришли частнособственнические оптимизированные хозяйства, но сегодня развиваются кластерные и зерновые кооперативы на основе выращивания зерна и его глубокой переработки. В результате он нашел владельца земли. Реализация реформ в сельском хозяйстве требует кардинальных изменений в учетной политике. Следовательно, в данной статье предъявляется ряд новых требований к учету после перехода процессов выращивания и переработки зерна на кластерный метод. При этом были рассмотрены вопросы кардинального изменения управления деятельностью кластера, реформирования хозяйственного механизма и бухгалтерской сферы, являющейся основой его информационного обеспечения.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ КЛАСТЕРЛАРДА БОШҚАРУВ ХИСОБИ ИСЛОҲОТЛАРИ»

I INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL RESEARCH

International journal of theoretical and practical research

Scientific Journal

Year: 2022 Issue: 1 Volume: 2 Published: 31.01.2022

http://alferganus.uz

Citation :

Nosirov, I.A. (2022). Management accounting reforms in modern clusters. SJ International journal of theoretical and practical research, 2 (1), 77-88.

HocnpoB, H.A. (2022). 3aMOHaBHH K^acrepmpga ôomrçapyB xhcoôh nc^oxoraapn. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2 (1), 77-88.

Doi: https://dx.doi.org/10.5281/zenodo.6090502

DOI 10.5281/zenodo .6090503

ISSN 2181-2357 T. 2. №1. 2022

SJIF 2021:5.5

QR-Article

hnpai'toi-da a- g11G Л23 l'zírrada .0090302

Носиров Илхом Аббосович

и.ф.д., доцент Фарзона политехника институти

UDC 631.162

ЗАМОНАВИИ КЛАСТЕРЛАРДА БОШЦАРУВ ХИСОБИ ИСЛОХОТЛАРИ

Анотация: Дастлабки йилларда монопол, жамоа мулкига асосланган ширкат хужаликлари ва пайчиликка асосланган цишлоц хужалиги корхоналари урнига хусусий мулкка таянган оптималлашган фермер хужаликлари барпо этилган булса, бугунга келиб галлани етиштириш ва чуцур ишлов беришга царатилган ва хусусий мулкга асосланган кластер ва галлачилик кооперативлари ривожланмоцда. Натижада ер эгасини топди. Цишлоц хужалигида ислоуотларнинг олиб борилиши олиб борилаётган хисоб сиёсатда уам туб узгартиришларни талаб цилади. Бинобарин мазкур мацолада дон етиштириш ва уни цайта ишлаш жараёнлари кластерусулигаутгандан кейин бухгалтерия хисоби олдига бир цаторянги талабларни цуяди. Шу билан бирга кластерлар фаолиятини бошцаришни тубдан узгартириш масаласини, хужалик механизмини ва унинг ахборот таъминотининг асоси булган бухгалтерия уисоби соуасини ислоу цилиш масалалари куриб чицилган.

Калит сузлар: Кластер, дон етиштириш, донни цайта ишлаш, кластер тизими, хисоб сиёсати, бошцарув хисоби, рацобат, кооперация, инновацион фаолият, бухгалтерия хисоби.

Носиров Илхом Аббосович

д.э.н., доцент Ферганский политехнический институт РЕФОРМЫ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА В СОВРЕМЕННЫХ

КЛАСТЕРАХ

Аннотация: В первые годы на смену монопольным, общинным хозяйствам и паевым сельскохозяйственным предприятиям пришли частнособственнические

77

оптимизированные хозяйства, но сегодня развиваются кластерные и зерновые кооперативы на основе выращивания зерна и его глубокой переработки. В результате он нашел владельца земли. Реализация реформ в сельском хозяйстве требует кардинальных изменений в учетной политике. Следовательно, в данной статье предъявляется ряд новых требований к учету после перехода процессов выращивания и переработки зерна на кластерный метод. При этом были рассмотрены вопросы кардинального изменения управления деятельностью кластера, реформирования хозяйственного механизма и бухгалтерской сферы, являющейся основой его информационного обеспечения.

Ключевые слова: Кластер, зерноводство, переработка зерна, кластерная система, учетная политика, управленческий учет, конкуренция, кооперация, инновационная деятельность, бухгалтерский учет

MANAGEMENT ACCOUNTING REFORMS IN MODERN CLUSTERS

Abstract: In the early years, monopoly, community-owned company farms and share-based agricultural enterprises were replaced by privately owned optimized farms, but today cluster and grain cooperatives based on grain cultivation and deep processing are developing. As a result, he found the owner of the land.

The implementation of reforms in agriculture requires radical changes in the accounting policy as well. Consequently, this article presents a number of new requirements to accounting after the transition of grain growing and processing processes to the cluster method. At the same time, the issues of radically changing the management of cluster activities, reforming the economic mechanism and the accounting sector, which is the basis of its information supply, were considered.

Keywords: Cluster, grain growing, grain processing, cluster system, accounting policy, management accounting, competition, cooperation, innovation, accounting

Бозор муносабатлари шароитида мамлакатнинг аграр тармоFида олиб борилаётган иктисодий ислохатлар кишлок хужалигида мулкий муносабатларнинг тубдан узгаришини, хусусан мулкнинг устуворлик асосида ривожланиб боришини, тадбиркорликнинг мулкий хукуклари давлат химоясига олинишини таъмин этди. К,ишлок хужалигида фермер ва дехкон хужаликларининг ривожланиб бориши, уларнинг фаолият юритиши учун яратилган кенг ташкилий-иктисодий, хукукий хамда молиявий имкониятлар, кишлок хужалиги ер майдонларининг фермер хужаликларига узок муддатларга ижарага берилганлиги, дехкон хужаликларига эса, умрбод меросга колдириш хукуки билан ер майдонлари бириктириб берилиши махсулот етиштириб берувчи дехконни кишлок хужалиги ер майдонларининг хакикий эгасига айлантирди.

Nosirov Ilkhom Abbosovich

Doctor of Economics, Associate Professor Fergana Polytechnic Institute

Кириш

© ®

I INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL RESEARCH

ISSN 2181-2357 T. 2. №1. 2022

Узбекистонда дон етиштириш ва уни кайта ишлаш Республика иктисодиётини ривожлантиришнинг мухим омили булиб хисобланади. Кишлок хужалигини, хусусан, унинг асосий буFини булган Fаллачиликни янги технологиялар ва мезонлар асосида ривожлантириш мамлакат миллий иктисодиётини ислох килиш ва чукурлаштиришнинг устувор йуналишларидан бири булиб хисобланади. Мустакиллик йилларида кишлок хужалиги ишлаб чикаришида Fаллачилик якка хокимлигига тубдан бахрам берилди. Галлачилик сохасидан самарали фойдаланиш Fалла хосилдорлигини ошириш ва Fаллани кайта ишлаш хисобига тулдирилди. Натижада дон етиштириш ва уни кайта ишлаб тайёр махсулот ишлаб чикариш худудий жихатдан якинлашди.

Республиканинг саноати ривожланган мамлакатларнинг хом ашё базаси булишидан воз кечиши, Fаллачилик сохасининг юкори хосилдорлик ва самарадорлигини таъминловчи Fаллани кайта ишлаш саноати корхоналарини ахамиятини янада оширади. Бундай таркибий узгаришлар Fаллани кайта ишлаш корхоналарини худудлар буйича оптимал жойлаштиришда, харажатлардан тежаб-тергаб фойдаланишда, пировард натижада, уларни иш самарадорлигини оширишда намоён булади. Мустакиллик йилларида Fаллачиликда хужалик тарзининг таркиби янада мустахкамланиб борди. Дастлабки йилларда монопол, жамоа мулкига асосланган ширкат хужаликлари ва пайчиликка асосланган кишлок хужалиги корхоналари урнига хусусий мулкка таянган оптималлашган фермер хужаликлари барпо этилган булса, бугунга келиб Fаллани етиштириш ва чукур ишлов беришга каратилган ва хусусий мулкга асосланган кластер ва Fаллачилик кооперативлари ривожланмокда. Натижада ер эгасини топди. Унумдорлиги паст ва факат Fалла етиштиришга каратилган фермер хужаликларининг урнига ташкил этилаётган Fаллачилик кластерлари ва кишлок хужалиги кооперативлари соха иктисодиётини мустахкамлашнинг ягона ва туFри йули эканлиги уз тасдиFини топмокда.

Кайд этилишича, мамлакатда аграр сохани ислох килиш, унга бозор механизмлари ва замонавий технологияларни жорий этиш борасида изчил чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Хусусан, кластер усули йулга куйилди, экин турлари замон талабидан келиб чикиб узгартирилди. Натижада хосилдорлик хам, даромад хам ошмокда. Республикада етиштирилаётган 80 турдан ортик кишлок хужалиги махсулотлари 66 та мамлакатга экспорт килинмокда.

Мухтарам Президентимизнинг хар бир утказаётган йигилишларида кластерларнинг режадаги кувватлари, инвестиция микдори ва экспорт хажми буйича маълумотлар чукур тахлил килинади. Президент Кишлок хужалиги вазирлигига кластерлар фаолиятини ташкил килиш, хорижий экспертлар хулосаси асосида экинларни самарали жойлаштириш, зарур уруFлик ва кучатларни хозирдан тайёрлаш, Молия вазирлигига кластерларни айланма маблаFлар билан таъминлаш буйича топшириклар берди.

«Узбекозиковкатхолдинг» компанияси кластерларга янги бозорлар топиш ва экспорт килишда доимий равишда амалий ёрдам бериб бориши кераклиги курсатиб утилди.

© ®

79

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTI RESEARCH ^

HuFugumga raggaHuguK Kgacrepgapu ^aoguaTHHH TaKoMuggamTupum, naxTa Ba Fagga eTumTupumga gaBgaT pe^acuHH öocKHHMa-öocKHH öeKop Kugum Macagagapu xaM MyxoKaMa KuguHgu.

gaBgaT paxöapu 6y xaKga ^opufi fiug 24 aHBapgaru Mypo^aaraoMacuga «naxTa Ba Fagga eTumTupumra gaBgaT öyropTMacuHH öeKop Kuguö, ymöy MaxcygoTgapHH 6o3op TaMofiuggapu acocuga xapug Kugum TH3HMura öocKHHMa-öocKHH yTaMH3 geö TatKuggaraH эgн. Arap öy fiyggaH öopMacaK, ^epMep Ba gexKoHgapuMH3 MaxcygoT eTumTupumga эpкнн öygMafigu, ygap y3gapu KyrraHgapugeK MaH^aaT KypMafigu, XOKHMgapHHHr эсa um ycgyöu y3rapMafigH», — geö TatKuggaraH эgн. TatKuggaHumuHa, öy coxaga gaBgaT apagamyBHHH KecKHH KaMafiTupum öugaH öupra XOKHMgapHHHr pe^a opTugaH KyBum Ba Ma^öypufi MexHarra ^agö Kugum aMagueTura öyryHgafi HeK Kyagu.

HuFugumga KgacTepgapHHHr xyKyKufi Ma^OMHHu öegrugam, ygapHH TaHgam, ^epMepgap öugaH MyHocaöaraapuHH TyFpu fiygra KyfiumHHHr OHHK-omKopa MexaHH3MgapuHH ^opufi этнm öyfiuHa Basu^agap öegrugaHgu.

MaMgaKaTHMH3 paxöapu KgacrepgapHH TaHgamga HyKyp KafiTa umgam gapa^acu Ba ннвecтнцнagap xa^MH, ^epMepgap öugaH xhcoö-khtoö Kugumga MaögaFHHHr eTapguguru acocufi Me3OHgap öygumu 3apypguruHH TatKuggagu.

K,umgoK xy^aguru Ba3upguru xaMga Aggua Ba3upgurura KgacTepgap Ba ^epMepgapHHHr Ma^öypuaTgapuHH aHHK öegrugaö, ygapHHHr ^aoguaTHHH TapTuöra cogum MexaHH3MgapuHH umgaö HHKum Ba3H$acu Kyfiuggu.

^oh eTumTupumHH MoguagamTupumHHHr aMaggaru th3hmh KgacTepgap öugaH umgamra MOcgamMaraHH KypcaTuö yTuggu. ffly öouc KgacTepgap Ba ^epMepgapHH MoguaBufi Kyggaö-KyBBaTgam th3hmhhh TaKOMuggamTupum öyfiuHa TonmupuKgap öepuggu.

naxTa Ba Fagga öyfiuHa gaBgaT pe^acuHH öeKop Kugum, экннgapнн Ma^öypufi ^ofigamTupum TapTuöugaH 2023 fiugrana öocKHHMa-öocKHH bo3 KeHum öyfiuHa ^opufi Ba Kegrycu fiugga aMagra omupugaguraH Tagöupgap arpo^guHa Kypuö HHKuggu. HuFugumga MyxoKaMa KuguHraH Macagagap ro3acugaH Myracaggugap axöopoT öepgu. Ba3upHHHr MatgyM KugumuHa, gaBgaT paxöapu 4 ^eBpagt KyHH yTKa3ugraH KumgoK xy^aguruga KgacTepgap ^aoguaTHHH aHaga puBo^gaHTupum Macagagapu öyfiuHa fiuFugumga myHgafi TonmupuK öepraH.

3cgaTuö yTaMH3, aHBapt ofiuga MaMgaKaT npe3ugeHTH fflaBKaT Mup3ueeB Ogufi Ma^gucra Mypo^aaTuga Y3öeKHcTOHga naxTa Ba Fagga ynyH gaBgaT öyropTMacuHH öeKop Kugum pe^agamTupugaeTraHH xaKuga ranupraHgu.

HuFugumga npe3ugeHT coxaga gaBgaT apagamyBHHH KecKHH KaMafiTupum öugaH öupra xoKHMgapHHHr pe^a opTugaH KyBum Ba Ma^öypufi MexHaTra ^agö Kugum aMagueTura öyTyHgafi HeK Kyfiugumu xaKuga ranupraH.

MaMgaKaTHMH3ga öyguö yTraH xagKapo Tagöupgapga xaM KumgoK xy^aguru coxacu Kyngaö MapoTaöa MyxoKaMagap yTKa3uggu.

Ceccuaga ^ypHagucTgap ToMoHugaH Y3öeKucToHga KgacTep th3hmh fiuggaH fiugra KeHrpoK ^opufi KuguHaeTraHH, myHgafi öygca-ga ygapHHHr xyKyKufi MaKoMH xaMoH öegrugaHMaraHH, öy эca ^epMep xy^aguKgapu öugaH MyHocaöaTgapga Typgu HH3ogu Ba3uaTgapHH KegTupuö HHKapaeTraHH öopacuga caBog öepuggu.

© ®

Хакикатда куп муаммолар бор. Хукукий асос масаласида биз утган йили кластер ва фермерлар уртасида шартнома тартибини белгилаган эдик. Аммо шартноманинг шартлари сиз айтганингиздек, фермерлар манфаатини ва баъзи жойларда кластерлар манфаатини хисобга олмаган.

Бу борада президентимиз бир катор вазифалар белгилаб бердики, бунда бир ой ичида Адлия вазирлиги ва К,ишлок хужалиги вазирлиги билан бирга мана шундай норматив хужжат ишлаб чикилиши кун тартибининг долзарб масаласи хисобланади.

Биз бу муаммони биламиз ва унга бир ой ичида ечим топамиз", - дея таъкидлаган эди мазкур соха мутасаддилари.

Илмий контекстни яратиш

Маълумот учун, кишлок хужалигида кластер тизими экинларини етиштиришдан тортиб, ундан тайёр махсулот ишлаб чикаришгача булган боскичларни уз ичига камраб олади.

Кластер ёндашувининг назарий масалалари бир катор махаллий ва хорижий муаллифлар томонидан куриб чикилган, шунинг учун бугунги кунда биз кластерни аниклашга ва уларнинг таснифига, кулами, йуналиши ва бошкалар буйича фарк киладиган ёндашувларни ажратиб олишимиз мумкин. Умуман олганда, "кластер" бу муайян функцияларнинг бажарилишини таъминлаш учун яхлитликни ташкил этувчи алохида элементларнинг маълум бир бирикмаси хисобланади. Ушбу элементларнинг комбинацияси алохида равишда хар бир элементга караганда самаралирок ишлайди. Маколада урганилаётган тадкикотнинг бир йуналиши мазкур кластер корхоналари харажатларининг бошкарув хисобини ташкил этишнинг муаммолари урганилган.

Тадцицот билан боFлик адабиётларни урганиш

Иктисодий кластерлар томонидан бизнесни ташкил этишнинг бошка шаклларига нисбатан мухим афзалликлари куп сонли турли муаллифлар томонидан кайд этилган. Иктисодий фикрнинг ушбу сохаси ривожланишининг асосчиларидан бири А. Маршалл хисобланади. Хусусан, унинг "Иктисодий фанлар тамойиллари" асарини таъкидлаш мумкин, унинг доирасида у Буюк Британиянинг саноат сохаларини урганган. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу иш доирасида А. Маршалл "махаллийлаштирилган ишлаб чикариш" ёки "саноат зоналари" ни таърифлаш учун бирон-бир аник атамаларни киритмаган.

Бирок, уларнинг хусусиятларини тавсифлаш учун бу холда биз корхоналар уртасида юкори даражада мехнат таксимоти мавжуд булган кластерлар хакида гапирамиз. Маршалл аслида мультипликатив ва синергетик эффектларни "таркатиб юборадиган" ишлаб чикарувчи кучларни ташкил этишнинг янги шакли сифатида кластерларни ташкил этишнинг ташкилий ва иктисодий шартларини аниклади. Ушбу муаллиф уз асарларида баркарор фаолияти маълум бир худудда куп сонли бир-бирига ухшаш кичик бизнеснинг концентрациясига асосланган иктисодий тузилмаларни таъкидлаб утган. У бизнесни ривожлантиришда мухим рол уйнайдиган "атроф-мухитга таъсир" деб хисоблайди. "Атроф-мухит эффекти"

81

ёки "таш^и иктисодиётлар", Маршалл режалаштирилмаган фойда, шунингдек бизнесни олиб боришда кушимча махсулотлар деб атади. Унинг ишида таъкидланганидек, янги иктисодий самара беришга хам, умумий иктисодий маконда интеграциялашган бизнес тузилмаларини яратишга каратилган FOяларни амалга оширишнинг юкори самарадорлигига хам эътибор каратилиб, хужалик юритувчи субъектларнинг ихтисослашиши ва бирлашиши натижасида вужудга келади. Ушбу талкин асосида корхоналар кластери уларнинг жуFрофий ёки саноат концентрацияси булиб, асбоб-ускуналар, хом ашё, материаллар етказиб берувчилар билан узаро муносабатлар, тор ихтисослашган ишчилар гурухларининг шаклланиши натижасида «ташки иктисодиёт» таъсирини таъминлайди.

Адабиётларни урганиш натижасида ани^ланган муаммолар, урганилмаган муаммолар ва урганилмаган бушли^лар тавсифи:

Мутахассислар фикрига кура, бугун дунёдаги купгина етакчи давлатлар иктисодиётининг карийб 50 фоизи кластер усулига утган. Масалан, Европа Иттифокида 2 мингдан зиёд кластерлар мавжуд булиб, уларда ишчи кучининг 38 фоизи камраб олинган. Дания, Финландия, Норвегия, Швеция саноатида тулик кластер усули татбик килинган. АКШда эса мамлакатдаги мавжуд корхоналарнинг ярмидан купи шу тизимда ишлаб, улар томонидан тайёрланаётган товарлар ЯИМнинг 60 фоизини ташкил килади.

Кушимча килиш керакки, бу давлатларда фермер хужаликлари аксарият холда кластер тизимига ихтиёрийлик асосида, илм ва ишлаб чикаришни шиор килган холда бирлашади. Бунда фермерлар тайёр махсулот ишлаб чикилгунча булган жараёнда турли вазифаларни бажарадилар.

Иктисодиётни эркинлаштириш шароитида хужалик субъектлари фаолиятини, унинг тамойилларига мос холда ташкил этиш замон талаби булиб, бу жараён иктисодиётнинг хамма сохаларида амалга ошиши зарур. Айникса, Дон махсулотлари етиштириш ва кайта ишлаш кластерлари корхоналарида бошкарув хисобини такомиллаштиришга каратилган хисоб сиёсатини шакллантириш ва такомиллаштириш буйича тавсиялар ишлаб чикиш давлатимизда олиб борилаётган иктисодий сиёсатнинг устивор йуналишларига ижобий таъсир этади. Ушбу тавсиялар дон махсулотлари етиштириш ва кайта ишлаш кластерлари корхоналарида амалиётга жорий килинса, хисоб сиёсати такомиллашса албатта, бошкарув хисоби элементлари уз аксини топиб харажатлар ва даромадларни аниклаш тартиби сезиларли осонлашади. Бунинг билан бошкарув хисоби фаолиятини йулга куйилиши, унинг илмий ва амалий натижаларини хаётга тадбик килиш ва шу оркали Узбекистонда ижтимоий-иктисодий ривожланиш жараёнларини таъмин этиш ва ахолини турмуш шароитини яхшилаш масалалари уз ечимини топади.

Вазирлар Махкамасининг "Бошокли дон етиштиришда кластер тизимини боскичма- боскич жорий этиш оркали юкори хосилдорликни таъминлашга доир кушимча чора- тадбирлар туFрисида" ги карорида сохада катта узгаришлар килиш максадида бир катор вазифалар ишлаб чикилди. Яъни, кейинги йилларда мамлакат

82

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTI RESEARCH ^

HKTHcogueTHHHHr MyxHM TapMoKgapugaH öupu öygraH KHmgoK xy^aguruHH ^agag puBo^gaHTupumra KapaTHgraH H3HHg ucgoxoTgap aMagra omupuggu.

XycycaH, KumgoK xy^aguruga umgaö HHKapumHHHr KgacTcp ycygu fiygra Kyfiuggu, KgacTepgapra a^paTHgraH KHmgoK xy^aguru MafigoHgapuHHHr xa^MH экнн Typgapu öyfiuHa naxTa-TyKHMaHHguKga 62 $oh3hh, HopBaHHgHKga 8 $oh3hh, MeBa-caö3aBoTHuguKga 7,5 $oh3hh TamKug этмoкga.

fflyHHHrgeK, 3aMoHaBHfi pecypc Te^afiguraH TexHogoruagapHHHr ^opufi этнgнmн KHmgoK xy^aguru MaxcygoTgapu umgaö HHKapyBHHgapu ToMoHugaH ep, cyB Ba Moggufi-TexHHK pecypcgapgaH caMapagu ^ofigagaHHm, eTHmTupugraH xom ameHH KafiTa umgaraH xogga Tafiep MaxcygoT KypuHHmuga ucretMogHHra eTKa3uö öepum uMKoHuHu öepMoKga.

HaTH^aga ^opufi fiugga öomoKgu goH eTHmTupumga reKTapugaH ypTaHa 60 ^HTHepgaH xocug ogHHHö, agnu umgaö HHKapum xa^MH 7 MgH ToHHagaH opTHKHH TamKug этgн xaMga gaBgaTra 3 MgH 552 MHHr ToHHa goH Tonmupuguö, öy KypcaTKHH yTraH fiugra HucöaTaH 140 ^orora omgu.

ffly öugaH öupra, KHmgoK xy^aguruHH gaBgaT ToMoHugaH Kyggaö-KyBBaraamga caMapagu öo3op MexaHH3MgapuHHHr MaB^yg эмacgнгн TapMoKHHHr paKoöaTöapgomguruHH omupum hmkohhhh öepMaanTH.

AHHKgaHraH MyaMMogap Ba öymgHKgap acocuga TagKHKoT MaKcaguHH Ba Ba3H$agapHHH aHHKgam:

Xygoca Kuguö KgacTepHHHr Ma3MyH MoxuaTugaH Keguö hhkhö yHra KyfiugarHHa Tatpu^ öepugca MaKcagra MyBo^HK öygagu geö xucoögafiMH3: KgacTep öuTTa reorpa^HK xygygga ^ofigamraH Ba MatgyM öup aHHK Ba3H$aHH eHHmra KapaTHgraH MycTaKug HKTucogufi cyöteKTgap rypyxu öyguö, xy^agHK ropHTHmga öup-öupu öugaH y3BHfi agoKagaru MexHaT ^apaeHgapHHH öupgamTHpumra KapaTHgraH MyHocaöaTgap Ma^Myacu eKH KopxoHagapHHHr Ba H^THMoufi rypyxgapHHHr öupragHKgarH MygKgapu öugaH xapaKaT Kugum maKgugup.

HKTucogueTga KgacTep (cgycTepp) - öup-öupuHH agMamTHpum eTapgHHa HerapagaHraH MatgyM fiyHagumgaru umgaö HHKapum eKH xH3MaTgap coxacugup. HKTucogufi KgacTep - öat3H xygyggapga TyngaHraH öup - öupu öugaH agoKagop öygraH KopxoHagap rypyxu (aкцнagopgнк ^aMHaTgapu, KoMnaHHagap, TpecTgap, кopпopaцнagap), TatgHM TH3HMuga YHHBepcuTeTgap, öaHKgap Ba öomKagap. MaxcygoTgapHH, öyTgoBHH öyroMgapHH Ba HxTucocgamTupugraH xH3MaraapHH eTKasuö öepyBHHgap, HH$pary3ugMagap; ugMHfi TeKmupum HHcTHTyTgapu, ogufi TatgHM Myaccacagapu Ba öomKa TamKHgoTgap.

KgacTepga, yHHHr HmTupoKHugapuHH y3apo paKoöaTH, кooпepaцнacн, y3apo Herapagom öygraH TyMaHgapHH aroHa xyKyKgapHHH, BaKogaraapuHH maKggaHHmu, MatgyM xygygga KopxoHa Ba TamKHgoTgapHHHr öup MaKcag capu TyngaHyBHHH maKggaHTupum xycycuaTH eTagu.

MaTepnaggap Ba ycyggap

KgacTep Ty3ugMagapuHH maKggaHTupum y3H HHMa öepagu? OuKpuMH3Ha KgacTepgap Kyfiugaru ^yH^uagapHH öa^apaguraH Ty3ugMa öyguö xucoögaHagu:

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTI RESEARCH ^

- биринчидан, худудларни ривожлантириш учун кушимча иш уринларини яратиш, давлат ва махаллий бюджет даромадларини ошириш, тармокка кирувчи иктисодий субъектлар буйича ваколатларни таксимлаш;

- иккинчидан, тадбиркорлик тузилмалари билан узаро ахборот алмашувини жадаллаштириш ва янгиликларни тарFиб этиш, худудларни инновацион жозибадорлигини ошириш ва кичик бизнес субъектларининг иновацион фаоллигини яхшилаш;

- учинчидан, худудий иктисодиётни диверсификация килиш;

-туртинчидан кичик бизнес субъектларини ва хусусий тадбиркорларни йирик

инвестиция лойихаларга янги инновацион фаолиятга жалб этиш асосида кушимча даромад олишларини таъминлаш;

- бешинчидан, янги бозорларга чикиш, янги лойхаларни жорий килиш буйича харажатларни кискартириш, уларнинг фаолиятларини инфратузилмалар билан таъминлаш, ходимлар малакасини ва корхоналар ракобатбардошлигини ошириш.

Фермер ва якка тартибдаги кишлок хужалиги махсулотларни етиштирадиган хужаликларни бирлаштирадиган тармок кластерлари, улар якка холда хал кила олмайдиган умумий муаммоларни бажаришга кодир. Бундай муаммоларга моддий-техника таъминоти, махсулотни кайта ишлаш ва сотиш, умумий машина паркини яратиш ва алохида хужаликларга тегишли булган хизматларни курсатишга мулжалланган корхоналарни ташкил килиш киради. Кластерлар уларни хал килинмаган муаммоларни амалга оширадилар ва банк кредитлари олишлари, уларни уз вактида кайтаришлари учун кафил буладилар. Фермер хужалиги мустакил ва ташаббускор хужалик шакли сифатида, ишлаб чикариш ва махсулот сотиш фаолиятини кластер хужалигининг таркибида мустакил амалга ошириши керак.

Натижалар

Галлачилик кластерлари фермер хужаликлари негизида ва мустакил шаклда ташкил килинаётганлиги сабабли хужалик юритишнинг жамоа мехнатига ва алохида мустакил субъект фаолиятига асосланган хужалиги шаклидан фойдаланиши керак. Кластер тизимида кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришда фермер хужаликлари билан бир каторда, хужалик мустакиллигига эга булган якка тартибдаги хужаликлар хам хужалик юритишнинг асосий шакли булиб хизмат килиши керак, чунки бундай хужаликларда оилавий манфаатдорлик ва интизом фермер ва жамоа хужаликларига нисбатан юкори булади. Улар давлат, жамоа ва фермер хужаликларига нисбатан озрок харажат килиб купрок ва сифатлирок махсулот олишга интилишади.

Кластер шаклидаги хужаликларнинг фаолиятлари куйидагиларга каратилиши лозим:

1. Галла етиштириш билан банд булган фермер хужаликларини моддий-техникавий ресурслар билан таъминлаш, ишлаб чикаришга техник жихатдан хизмат курсатиш асосида Fаллани етиштиришга;

2. Узига тегишли булган дон омборларида Fаллага дастлабки ишлов беришга;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Дастлабки ишловдан утган Fалла махсулотини кайта ишлашга;

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTI RESEARCH ^

4. Ун ва ун махсулотларини ишлаб чикаришга;

6. Ярим тайёр махсулотларни (узининг ички истеъмолидан ортикча махсулотларни) сотишга;

7. Воситачилик фаолиятини амалга оширишга;

Айни вактда янги тартибда ишлайдиган дон етиштирувчи кластер корхоналарнинг ишлаб чикариш харажатларининг бухгалтерия хисоби, тахлилини такомиллаштириш масалаларини тадкикот килиш зарурати мавжуддир. Мустакиллик йилларида бухгалтерия хисоби хужалик субъектлари билан биргаликда катта ривожланиш йулини босиб утди. Жумладан, Узбекистон Республикасида "Бухгалтерия хисоби тугрисида"ги конун ишлаб чикилди ва тадбик килинди. Кейинги йилларда конун талаблари доирасида бухгалтерия хисоби сохасидаги меъёрий хужжатлар халкаро андазаларда курсатилган талабларга мувофиклаштирилади. Узбекистон республикаси Бухгалтерия хисобининг миллий андозалари, "Махсулот (ишлар, хизматлар) таннархини киритиладиган махсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чикариш буйича харажатлар таркиби ва молиявий натижаларини шакллантириш тартиби туFрисида"ги Низом хамда бухгалтерия хисобини юритиш ва бухгалтерия хисоботларини тузиш чоFида фойдаланиладиган услубий курсатмалар ва бошка меъёрий хужжатлар ишлаб чикилди ва боскичма боскич амалиётга тадбик этилди. Натижада бухгалтерия хисобининг ташкил этишнинг хукукий меъёрлари асоси яратилди. Бухгалтерия хисобини юритиш бухгалтерия хисоботларини тузиш чоFида фойдаланиладиган бошка куплаб меъёрий хужжатлар ва услубий курсатмалар билан белгилаб куйилди. Шунингдек, Узбекистон Республикаси молия вазирлиги кейинги йилларда тегишли идоралар билан хамкорликда бухгалтерия хисобида персанал компьютер техникасини куллаш асосида бухгалтерия хисобини юритишни такомиллаштириш масалаларида талай ишларни амалга оширди. Кишлок хужалигида фаолият юритаётган фермер хужаликлари молия - хужалик фаолиятларини бухгалтерия хисобини олиб бориш учун туман марказларида хужалик хисобида фаолият юритувчи "Фермер хужаликларининг марказлашган бухгалтериялари" ташкил килинди. Молиявий бухгалтерия хисобини ташкиллаш буйича 24 та миллий стандартлар ишлаб чикилиб боскичма-боскич амалиётга тадбик килинмокда.

Шуни хам таъкидлаш керакки, ташкил этилаётган кластер корхоналарида ишлаб чикариш харажатларини хисоби ва махсулот таннархини калкуляция килиш (бошкарув хисоби) буйича меъёрий хужжатлар хали хозир етарлича ишлаб чикилмаган. Маълумки, корхоналарни иш самарадорликларини оширишда, уларнинг фаолиятларини янада ривожлантиришни, уларнинг ички имкониятларини топишда башкарув хисобининг роли катта. Бундай камчиликларни бартараф этиш учун, фикримизча, ишлаб чикариш харажатларини хисобга олиш ва махсулотлар таннархини калькуляция килиш масалалари буйича якин келажакда ягона намунавий низом ишлаб чикиш максадга мувофик деб хисоблаймиз. Намунавий низом иктисодиётни алохида тармокларида, уларнинг фаолият хусусиятларидан келиб чиккан холда тармок йурикномаларини ишлаб чикишга, шунингдек, бошкарув хисобини ягона, назорат килиш имконияти булган

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTI RESEARCH ^

тизимда ташкилашга асос булиб хизмат килади. Бошкарув хисобини бундай ташкиллаш ишлаб чикариш харажатлари сарфи устидан назорат урнатиш ва махсулотлар таннархига таъсир этадиган омилларни топиш имкониятини беради. Бундай ташкилий тадбирлар таннархни пасайтириш йулларини курсатиб беради, бу эса корхонани фойдасини ошишга, унинг фойдалилик даражасини купайишга хамда бозорда бахоларнинг сузсиз пасайишига олиб келади.

Бухгалтерия хисобини такомиллаштиришда эътиборни биринчи навбатда унинг тезкорлик даражасини оширишга каратиш лозим. Х,озирги кунда бухгалтерия хисобининг тезкорлик даражаси унчалик юкори эмас. Корхона молия-хужалик фаолиятлари туFрисидаги маълумотлар бухгалтериядан хисобот даври тамом булгандан кейингина олинади. Уларни тегишли идораларга тезликда етказиб бера олмайди. Шунинг учун бундай маълумотлардан факат кейинги хисобот даврларида фойдаланиш мумкин. Шунинг учун хам бухгалтерия хисоби маълумотларининг тезкорлигини таъминлаш хозирги давр менежментининг асосий вазифаларидан бири булиб колади.

Мазкур илмий маколада республикамиз кишлок хужалиги тармоFининг асосий буFини булган Fаллачиликда фермер ва дехкон хужаликлари заминида халкаро амалиётда тажрибадан утган Fалла етиштириш ва уни кайта ишлашни камраб олган кластер бошкаруви тизимида ташкил килинган корхоналарда Fаллани етиштириш ва уни кайта ишлаш билан боFлик булган харажатларнинг таркибини аниклаштириш, уларни хисобга олиш хамда аудит ва иктисодий тахлил килишнинг замонавий услубларини ишлаб чикиш, уларни халкаро андазалар талабига мослаштиришдан иборатдир.

^ишлок хужалигида ислохотларнинг олиб борилиши олиб борилаётган хисоб сиёсатда хам туб узгартиришларни талаб килади. Бинобарин, дон етиштириш ва уни кайта ишлаш жараёнлари кластер усулига утгандан кейин бухгалтерия хисоби олдига бир катор янги талабларни куяди. Хозирги замон ахборот замони булиб кластерлар фаолиятини бошкаришни тубдан узгартириш масаласини, хужалик механизмини ва унинг ахборот таъминотининг асоси булган бухгалтерия хисоби сохасида хам ислохотлар килиш масаласига ечим топиш зарур булади. Тарихан маълумки куп йиллар давомида бухгалтерия хисоби асосан давлат мулки бутлиги устидан назорат килиш, хисобот тузиш воситаси булиб хисобланган ва у окибатда бошкарув тамоилларининг таъсирчан ахборот манбаларидан узоклашиб колган. Хужалик субъектлари бугунги кундаги коронавирус пандемияси шароитида хисоб маълумотларининг хакконийлиги, жорий ва якуний хисоботлар хамда молиявий хисоботларинг мослиги ва унда акс эттирилган маълумотларнинг ишончлилиги буйича илмий изланишларга алохида эътибор каратилган. Ушбу тадкикотлар асосида корхоналарнинг яхлит холда бухгалтерия хисоби тизими ва улар фаолиятини тахлилдан утказиш масаласи урганиллади. Корхоналар фаолиятининг айрим йуналишлари айникса, кластер корхоналарида махсулот ишлаб чикариш харажатларни хисобга олиш хамда тахлилини утказиш масаласи тулалигича такомиллаштирилмаган. Шунингдек,

Мунозара

© ®

жaxон иктисодиётидa мaxсулотлaр етиштириш вa кaйтa ишлйш xaрaжaтлaр Xисобини юритиш вa тaxлили учун зaрур бyлгaн axборотлaрни тyплaш жaрaёнининг корxонaлaр фaолият йyнaлишлaри, мулкчилик шaкллaри бyйичa xaлкaро дaрaжaдa эришилгaн нaтижaлaрни тулик Узбекистон Республикaси корxонaлaри фaолиятигa жорий этилмaгaнлиги вa жорий этиш билaн боFлик муxим мaсaлaлaр xозиргaчa узининг ижобий ечимини топмaгaнлигини куришимиз мумкин. Шунинг учун xозирги кундa корxонaлaр фaолиятини кисмлaргa булиш яъни мaxсулот етиштириш вa кaйтa ишлaш xaрaжaтлaрини, бундaй дон етиштириш xaмдa кейинги ^йта ишлaш билaн боFлик xaрaжaтлaрнинг бошкaрув xисобини юритиш xaмдa угарни тaxлил килиш бyйичa тaдкик килиш керaк булган мaсaлaлaр мaвжуд.

Фoйдаланилган адабиётлаp pyйхати:

1. Мирзиёев, Ш. М.(2017). Тaнкидий тaxлил, кaтъий тaртиб-интизом вa шaxсий жaвобгaрликxaр бир рaxбaр фaолиятининг кунлик коидaси булиши керaк.-тошкент: Узбекистон, 104 б.

2. Мирзиёев, Ш. М. (2017). Буюк келaжaгимизни мaрд вa олижaнб xaлкимиз билaн биргa кyрaмиз. Узбекистон, 488 б

3. Узбекистон республигаси Вaзирлaр Maxкaмaсининг 1999 йил 5 феврaлдaги "Maxсулот (иш вa xизмaтлaр) ни ишлaб чикaриш, мaxсулот (иш вa xизмaтлaр) тaннaрxигa кyшилaдигaн xaрaжaтлaр тaркиби вa молиявий нaтижaлaрни шaкллaнтириш тaртиби тyFрисидa"ги Низом.

4. Maршaл, A.(1993). Принципы экономической туки. Прогресс.

5. Тошмaмaтов, Н. (2C19). Буxгaлтерия xисоби нaзaрияси. Дaрслик. Тошкент, Узбекистон файласуфлари миллий жамияти шшриёти.

6. Тошмaмaтов, Н. вa бошкaлaр.(2008). Aудиторлик фaолиятининг бaъзи муaмолaри xaкидa. "Ицтисодиётни эркинлаштириш шароити-да бухгалтерия уисоби, ицтисодий таулил ва аудитнинг долизарб муамолари" Республик илмий-aмaлий aнжумaни мaтериaллaр тyплaми.

7. Носиров, И.A.(2C17).The role of the ecological management on the developing of small business. Theoretical & Applied Science. 01 (45) .

S. Носиров, ИА.(2017). Development perspectives of ekologikal management in Uzbekistan.European Sciense Reviev. Austria, Vienna.

9. Носиров, ИА.(2016) Роль экологического менеджмента в рэзвитии мэлого бизнесa. Жамият ва бошцарув. 3.)

10. Носиров, ИА.(201б). Влияние нaучно-теxнического прогрессa в эффективном использовaнии природные ресурсов. ЛИ Республики Узбекистaн. Вестник Республики Каракалпагистан. 2.

11. Ëрмaтов, И.(2016). Kорxонa фaолиятини бош^ришнинг aсосий йyнaлишлaри.

Техника ва технологиянинг долзарб муаммолари, уларнинг энерготежамкор ва инновацион ечимлари Республик илмий - теxник aнжумaни мaтериaллaри, 2- кисм, 135 - 137 бб.

12. Ëрмaтов, И.(2016). Kичик бизнес субъектлaридa инвестицион жозибaдорликни ошириш мaсaлaлaри. Техника ва технологиянинг долзарб муаммолари, уларнинг

87

энерготежамкор ва инновацион ечимлари Республика илмий - техник анжумани материаллари, 2- кисм, 137 - 139 бб.

13. Ёрматов, И.(2017). Improving fruit sevice industries. Цишлоц хужалик маусулотларини ишлаб чицариш, сацлаш ва цайта ишлашнинг тежамкор технологиялари ва уларнинг иновацион ечимлари. Республика илмий ва илмий -техник анжумани материаллари. 425 бет.

14. Ёрматов, И., Тошмаматов, Н., Носиров, И.(2017). Бухгалтерия хисоби назарияси (укув кулланма, хаммуалифликда). Тафаккур бустони, Тошкент -195 б.

88

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.