Научная статья на тему 'Замонавий араб ёзувчиси Жамол ал-Ғитоний ижодида кундалик жанри'

Замонавий араб ёзувчиси Жамол ал-Ғитоний ижодида кундалик жанри Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
81
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кундалик / мемуарлар / мактуб / сўфийлик / «янги тўлқин » / синкретизм / халқ мероси / тарихий манба / янги услуб. / дневник / мемуары / письмо / суфизм / "новая волна" / синкретизм / народное наследие / исторический источник / новый стиль.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дилафруз Мухиддинова

Бизга маълумки, мемуар – хотиралар, эсдаликлар бўлиб, “муаллифнинг ўтмишда ўзи бевосита иштирок этган ёки шоҳиди бўлган воқеалар ҳақидаги хотиралар баён қилинувчи адабий асар. Мемуар асарлар ўзининг баён йўсини, воқеаларни сюжетли тарзда берилмаслиги, вақт тартибига риоя қилиниши, фактографиклик хусусиятлари билан кундаликларга, материалнинг ҳаққонийлиги ва тўқиманинг йўқлиги жиҳатидан ҳужжатли-тарихий очерк, илмий биографияларга яқин туради. Жамол ал-Ғитоний ижодида кундалик жанри унинг ижодий фаолиятининг бошидан бошлаб мавжуд бўлган. Албатта, бу кундаликларда ҳозирда бўлаётган воқеалар билан бирга ўтмишда бўлиб ўтган тарихий воқеалар синкретлашиб (аралашиб), бунга “янги мавж” оқими таъсири ҳам сезиларли таъсир этиб, адиб янги услуб, янги мавзу қидириб топиш орқали ўзига хос услубни яратган. Жамол ал-Ғитоний Мисрзамонавий адабиётининг машҳур ёзувчиларидан бўлиб, у Нажиб Маҳфузнинг шогирди ва давомчиси бўлган. Унинг энг машҳур асарлари: “аз-Зайнил Баракат, “Рисалатун фил важди ва-с-сабаба” романларидир. У ХХ асрнинг 80-йилларда “Ар-Рафиий”, “Рисалатун фил важди ва-с-сабаба” романларини яратган. Охириги романидаЎзбекистонда келиб олган таассуротлари, мисрлик зиёлининг руҳий инқирози ва сафар давомида шу инқироздан чиқиши ўз аксини топган. Миср халқ меросини замонавийлаштиришга ҳаракат қилиб, ўз ишларида халқ оғзаки ижоди хислатларини қайтадан яратади, тарихий манбалар, кундаликлар ва ҳужжатлардан ҳамда ислом – сўфийлари асарларидан фойдаланди. Лекин буларнинг ҳаммаси фақат замонани тасвирлаш учун, шахс ва жамият, инсоний ҳис-туйғулар ва ўй-хаёлларнинг ўзаро муносабатларини очиб бериш учун материал ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Дневниковый жанр в творчестве современного арабского писателя Джамаля аль-Гитани

Как мы знаем, мемуары это воспоминания, литературное произведение, где автор описывает воспоминания о событиях, в которых он сам непосредственно участвовал или был свидетелем в прошлом. Мемуарные произведения стоят близко к документально историческим очеркам, научным биографиям с точки зрения их изложения, отсутствия систематичности в сюжете событий, соблюдения порядка времени, характеристик дневника, достоверности материала и отсутствия вымышленности. Дневниковые записи в творчестве Джамаля аль-Гитани существовали с самого начала его творческой деятельности. Конечно, в этих дневниках исторические события в прошлом были синкретизированы наряду с сегодняшними событиями, и в результате значительного влияния течения ";новая волна" , писатель создает свой новый стиль, путем поиска специфического стиля, внесения новых тем. Джамаль аль-Гитани был одним из известных писателей египетской литературы, учеником и продолжателем Наджиба Махфуза. Его самые известные произведения романы "Аз-Зайнил баракат", "Рисалатун Фил вайди" и "С-сабаба". В 80-е годы XX века он создал романы "Ар-Рафиий", "Рисалатун Фил вайди и-С-сабаба". В последнем романе отражены впечатления, полученные в Узбекистане, раскрывается психический кризис египетской интеллигенции и пути выхода писателем из этого кризиса во время путешествия. Писатель пытается модернизировать народное наследие Египта, воссоздает особенности устного народного творчества в своих произведениях, используя исторические источники, дневники и документы, а также труды исламских суфиев. Но все это лишь материал для описания современности, раскрывающий взаимоотношения личности и общества, человеческие чувства и фантазии.

Текст научной работы на тему «Замонавий араб ёзувчиси Жамол ал-Ғитоний ижодида кундалик жанри»

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

МУХИДДИНОВА ДИЛА ФРУЗ

Филология фанлари доктори (DSc), доцент ТДШУ

Замонавий араб ёзувчиси Жамол ал-Гитоний ижодида кундалик жанри Crossref doi: https://doi.org/10.37547/os/vol-01issue-02-02

Аннотация. Бизга маълумки, мемуар - хотиралар, эсдаликлар булиб, "муаллифнинг утмишда узи бевосита иштирок этган ёки шоуиди булган воцеалар уацидаги хотиралар баён цилинувчи адабий асар. Мемуар асарлар узининг баён йусини, воцеаларни сюжетли тарзда берилмаслиги, вацт тартибига риоя цилиниши, фактографиклик хусусиятлари билан кундаликларга, материалнинг уаццонийлиги ва туциманинг йуцлиги жщатидан уужжатли-тарихий очерк, илмий биографияларга яцин туради. Жамол ал-Гитоний ижодида кундалик жанри унинг ижодий фаолиятининг бошидан бошлаб мавжуд булган. Албатта, бу кундаликларда уозирда булаётган воцеалар билан бирга утмишда булиб утган тарихий воцеалар синкретлашиб (аралашиб), бунга "янгимавж" оцими таъсириуам сезиларли таъсирэтиб, адибянгиуслуб, янги мавзу цидириб топиш орцали узига хос услубни яратган. Жамол ал-Гитоний Мисрзамонавий адабиётининг машуур ёзувчиларидан булиб, у Нажиб Мауфузнинг шогирди ва давомчиси булган. Унинг энг машуур асарлари: "аз-ЗайнилБаракат, "Рисалатун фил важди ва-с-сабаба"романларидир. У ХХасрнинг 80-йилларда "Ар-Рафиий", "Рисалатун фил важди ва-с-сабаба" романларини яратган. Охириги романидаУзбекистонда келиб олган таассуротлари, мисрлик зиёлинингрууий инцирози ва сафар давомида шу инцироздан чициши уз аксини топган. Миср халц меросини замонавийлаштиришга уаракат цилиб, уз ишларида халц огзаки ижоди хислатларини цайтадан яратади, тарихий манбалар, кундаликлар ва уужжатлардан уамда ислом - суфийлари асарларидан фойдаланди. Лекин буларнинг уаммаси фацат замонани тасвирлаш учун, шахс ва жамият, инсоний уис-туйгулар ва уй-хаёлларнинг узаро муносабатларини очиб бериш учун материал уисобланади.

Таянч суз ва иборалар: дневник, мемуары, письмо, суфизм, «новая волна», синкретизм, народное наследие, исторический источник, новый стиль

Аннотация. Как мы знаем, мемуары - это воспоминания, литературное произведение, где автор описывает воспоминания о событиях, в которых он сам непосредственно участвовал или был свидетелем в прошлом. Мемуарные произведения стоят близко к документально - историческим очеркам, научным биографиям с точки зрения их изложения, отсутствия систематичности в сюжете событий, соблюдения порядка времени, характеристик дневника, достоверности материала и отсутствия вымышленности. Дневниковые записи в творчестве Джамаля аль-Гитани существовали с самого начала его творческой деятельности. Конечно, в этих дневниках исторические события в прошлом были синкретизированы наряду с сегодняшними событиями, и в результате значительного влияния течения "новая волна", писатель создает свой новый стиль, путем поиска специфического стиля, внесения новых тем. Джамаль аль-Гитани был одним из известных писателей египетской литературы, учеником и продолжателем Наджиба Махфуза. Его самые известные произведения -романы "Аз-Зайнил баракат", "Рисалатун Фил вайди" и "С-сабаба". В 80-е годы XX века он создал романы "Ар-Рафиий", "Рисалатун Фил вайди и-С-сабаба". В последнем романе отражены впечатления, полученные в Узбекистане, раскрывается психический кризис египетской интеллигенции и пути выхода писателем из этого кризиса во время путешествия. Писатель пытается модернизировать народное наследие Египта, воссоздает особенности устного народного творчества в своих произведениях, используя исторические источники, дневники и документы, а также труды исламских суфиев. Но все это лишь материал для описания современности, раскрывающий взаимоотношения личности и общества, человеческие чувства и фантазии.

Опорные слова и выражения: дневник, мемуары, письмо, суфизм, "новая волна", синкретизм, народное наследие, исторический источник, новый стиль.

Abstract. As we know, reminiscences are considered to be memoirs, a literary work where the author describes recollections of events in which he himself directly participated or witnessed in the past. Memoir works are close to documentary - historical essays, scientific biographies in terms of their presentation, lack of systematicity in the plot of events, observance of the order of time, the characteristics of the diary, the reliability of the material and the absence of fiction. Diary entries in the works of Jamal al-Ghitani have existed since the very beginning of his creative activity. Of course, in these diaries, historical events in the past were syncretized along with today's events, and as a result of the significant influence of the "new wave" current, the writer creates his new style by searching for a specific style, introducing new themes. Jamal al-Ghitani was one of the famous writers of Egyptian literature, a disciple and successor of

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

Mj'ib Mahfouz. His most famous works are the novels "Az-Zainil barakat", "Risalatun Phil vaidi" and "S-sababa". In the 80s of the 20th century, he created the novels "Ar-Rafiiy", "Risalatun Phil vaidi and-S-sababa". The last novel reflects the impressions received in Uzbekistan, reveals the mental crisis of the Egyptian intelligentsia and ways out of this crisis by the writer during the trip. The writer tries to modernize the folk heritage of Egypt, recreates the features of oral folk art in his works, using historical sources, diaries and documents, as well as the works of Islamic Sufis. But all this is just material for describing modernity, revealing the relationship between the individual and society, human feelings and fantasies.

Keywords and expressions: diary, memoirs, letter, Sufism, "new wave", syncretism, folk heritage, historical source, new style.

Кириш. Максад ва вазифалар. Мазкур маколада замонавий араб хикоянависилигида "кундалик" жанр хусусиятлари тх,лил килинган.

Усуллар. Маколада куйилган максад ва вазифалардан келиб чиккан холда, киёсий-тарихий, киёсий-типологик тахлил методлардан фойдаланилган

Натижалар ва мулох,аза. Бизга маълумки, мемуар - хотиралар, эсдаликлар булиб, "муаллифнинг утмишда узи бевосита иштирок этган ёки шохиди булган вокеалар хакидаги хотиралар баён килинувчи адабий асар. Мемуар асарлар узининг баён йусини, вокеаларни сюжетли тарзда берилмаслиги, вакт тартибига риоя килиниши, фактографиклик хусусиятлари билан кундаликларга, материалнинг хакконийлиги ва тукиманинг йуклиги жихатидан хужжатли-тарихий очерк, илмий биографияларга якин туради. Жамол ал-Гитоний ижодида кундалик жанри унинг ижодий фаолиятининг бошидан бошлаб мавжуд булган. Албатта, бу кундаликларда хозирда булаётган вокеалар билан бирга утмишда булиб утган тарихий вокеалар синкретлашиб (аралашиб), бунга "янги мавж" окими таъсири хам сезиларли таъсир этиб, адиб янги услуб, янги мавзу кидириб топиш оркали узига хос услубни яратган. адиб 1945 йил 9-майда, яъни иккинчи жахон уруши тугаган кун кичик амалдор оиласида Мисрнинг юкори Сохаг вилоятининг ал-Гухайна кишлогида таваллуд топди. Лекин унинг ёшлик ва усмирлик даври мамлук ёдгорликлари сакланиб колган эски ^охиранинг Жамалийя деган махалласида утди. Жамалийя ва унга якин булган Хусайнийяда Алининг угли Хусайннинг масжиди булиб, кейинчалик унинг асарлари купгина кахрамонлар билан юз берган вокеалар мана шу ерда кечади. Жамол ал-Гитоний узининг усмирлик йилларини эслаб шундай дейди: "Ёзма тарих билан менинг танишишим эрта бошланди. Хусайн бошлангич мактабидан тахсил олган давримда доимо хозирда хам мавжуд булган ва ал-Асхар масжидидан унча узок булмаган шайх ал-Тухамийнинг китоб дуконига борар эдим..."1 Ал-Гитонийнинг аксарият асарлари кайта-кайта нашр этилган ва дунёнинг куп тилларига таржима килинган. Лекин унинг бадиий адабиётдан кура адабий ва илмий кизикишлари кенгрок. У ислом архитектураси билан кизикиб, ^охира масжидлари, уйлари, ёдгорликлари хакида жуда куп маколалар ва тадкикотлар нашр этган ва кейин уларни "^охиранинг минг йиллик хислати" (1983) ва "^охира кучалари" (1984) китобларига жамлаган. У Марокаш, Судан, Ирок, Туркия ва Венгрия мусулмон ёдгорликлари хакида ва мусулмон Миср тарихи буйича жиддий маколалар ёзган. Ундан ташкари, унинг репортажлари хакида иккита китоб хам чоп этилган. Ал-Гитоний "миллий адабий меросдаги жанр ва услубий хусусиятларни замонавий романларга татбик этиб, кадимги анъанавий жанрлар (сийра, макома, хикоят, сафарнома, ёзишув, тарихий хроника ва бошкалар)га мослаш харакатини кучайтирди"2

Жамол ал-Гитоний Мисрзамонавий адабиётининг машхур ёзувчиларидан булиб, у Нажиб Махфузнинг шогирди ва давомчиси булган. Унинг энг машхур асарлари: "аз-Зайнил Баракат, "Рисалатун фил важди ва-с-сабаба" романларидир. У ХХ асрнинг 80-йилларда "Ар-Рафиий", "Рисалатун фил важди ва-с-сабаба" романларини яратган. Охириги романида

1 Жамол ал-Гитоний. Тажрибати фи китабат ал-кисса... //ал Хилал. 1977. № 3. -Б. 58-59.

2 Мубаракова Д.А. Жамол ал-Гитоний ва Суналлох Иброхим ижодида Миср "янги роман" хусусиятларининг инъикоси. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация Автореферати. -Тошкент. 2011. -Б. 12.

11

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

Узбекистонда келиб олган таассуротлари, мисрлик зиёлининг рухий инкирози ва сафар давомида шу инкироздан чикиши уз аксини топган. Миср халк меросини замонавийлаштиришга харакат килиб, уз ишларида халк огзаки ижоди хислатларини кайтадан яратади, тарихий манбалар, кундаликлар ва хужжатлардан хамда ислом -суфийлари асарларидан фойдаланди. Лекин буларнинг хаммаси факат замонани тасвирлаш учун, шахс ва жамият, инсоний хис-туйгулар ва уй-хаёлларнинг узаро муносабатларини очиб бериш учун материал хисобланади.

Жамол ал-Гитоний ижодида кундалик жанри унинг ижодий фаолиятини бошидан бошлаб мавжуд булган. Албатта, бу кундаликларда хозирда булаётган вокеалар билан бирга утмишда булиб утган тарихий вокеалар билан синкретлашиб (аралашиб) кетган ва "янги мавж" таъсирида, янги услуб, янги мавзу кидириб топиш оркали узига хос услубни яратган. Шахсий кундаликларнинг айнан мана шу белгилари уни бадиий адабиётда кулланишини белгилаб беради. Кундаликлар вокеаларни баён этиш шакли сифатида энг аввало, уни ёзган одамнинг бутунлай очиклиги, фикрларнинг самимийлиги ва хис-туйгуларнинг турли хилдалиги билан намоён булишидир. Бундай хислатлар кундаликка интим охангдошлик, лириклик, хаяжонли интонация беради ва бундай хислатлар билан бошка адабий жанрларга тенглашиш кийиндир.

Кундаликнинг адабий ахамияти унинг шаклида ёзилган асар доирасидан анча четга чикади. Кундалик, одатда, янги ёзилган вокеаларни ва муаллиф дунёкарашининг атроф мухитга ва узига нисбатан самимийлигини саклайди.

Жамол ал-Гитонийнинг "аз-Зайнил Баракат" кундалиги адибнинг бу кундаликда берган маълумотига кура, шу номли роман ёзилганидан 25 йил утгандан кейин, яъни 1996 ёки 1997 йилда ёзилган. Бу хакида адиб шундай ёзади:

"Мана шундай килиб олтмиш туккиз ва етмишинчи йиллар уртасида ёзган ривоятимнинг дастлабки уругларини эка бошладим. ^охирада биринчи бор "Руз Юсуф" журналида нашр килдим, бу тахминан 25 йил давомида нашр килинди. Ёзувчи бир канча боскичларни босиб утади, худди бирма-бир, боскичма-боскич усаётган бир угил кабидир. Ёш йигит булди, улгайди, одамлар орасига аралашди, у учун уз ота-онасидан алохида булган хаёти ва узига хос олами булади".

Бу сузлардан шуни англаш мумкинки, адибнинг "аз-Зайнил Баракат" романи бир неча бор кайта-кайта нашр килинган. "аз-Зайнил Баракат" кундалигини муаллиф нима учун бундай номлагани бизга маълум эмас, чунки кундаликнинг факат биринчи кисмида, яъни бошида Зайний хакида суз юритилади ва у шундай бошланади:

"Шайх Мухаммад Ахмад бин Ияс ал-Х,анафий ал-Мисрий ёзган тарихнинг охирида давлатлар узгарди, холатлар умуман алмашиб кетди.Миср икки денгиз (кизил ва ок)ни ва икки харам (Байтул-^арам ва ал-Аксо)ни уз ичига оладиган мустакил Султонликдан Усмоний давлатининг пойтахти Остонага буйсунувчи вилоятга айланди. Миср тарихи зулмат каърига кириб кетади ва биз бу хакида тулик беш асрни батафсил баён килган шайхим Ибн Ийёс ёзганларининг охирида укиймиз. Тарихнинг охирида, охирги сатрларда шундай дейди: "Сунг чоршанба (Зул-Х,ижжа 922 хижрий)да ^ози Барокот бин Мусо ёзишича, ^охирада асрдан кейин хар бир нарса уз холича колсин, авом халк ва савдогарларнинг барчаси эрталабдан Улуг Х,асаба ва Улуг Захиранинг нозири ^ози Барокот бин Мусонинг уйига келишлари айтилиб жар солинди. У эса бу вактда Х,асабада эди, бундан купгина кишилар хурсанд булди...". Тусатдан "Бадоиъ уз-Зухур ("Камёб гуллар") тугаб колди, тарихини ёзаётган вактда Ибн Ийёсни ажал олиб кетган куринади".

Гитоний Миср кахрамони аз-Зайнил Баракат шахсияти хакида узининг илик сузларини билдириб, уни "султонлик давридаги биринчи киши, умуман хар хил янги давлатлар соясида хам биринчи киши" эди, деб тарифлайди.

"аз-Зайнил Баракат" кундалигида муаллифнинг ёзишича, "аз-Зайнил Баракат" романини Яхё ал-Илмий исмли рассом сценарийлар ёзиш учун мутахассисларга берган, романдаги вокеаларга хулосалар ёзган. Ундан ташкари, мамлуклар асрини яхши билган адиб ва танкидчи Мухаммад Саййид Ийд аз-Зайнил Баракат хакида дарслик ёзган. Мухаммад

12

Саййид Ийд уч йил давомида сценария ёзиб, Яхё ал-Илмий ва Мамдух ал-Лайсийлар биргаликда уни телевизор сериалига айлантиришга муяссар булганлар. Албатта, бу нарсани амалга ошириш осон кечмади. Бу хакида Гитоний шундай ёзади:

"Утган бир йил давомида Яхё ал-Илмий хамкор тараф билан бирга жуда катта маблаг сарфлади. Шунингдек, катта тажриба ва уз заковатлари билан танилган рассомлардан Набий ал-Х,алфавий, Ахмад Бадий, Рушвон Тавфик, Фарук ар-Рошидий, Отиф Тантовий ва бошкаларни мехнати хам катта. Мен уни Миср телевиденияси Миср ва араб адабиётида намунали адабий матн сифатида такдим килишига умуман умид килмайман. Вахоланки, утган йиллар давомида киссани, сценарийни, сузлашув тилини ва умуман мавзуни тулалигича огзаки такдим киладиган билан иш олиб борди, буни бажара оладиган иктидорларни бир кул бармоги билан санаш мумкин..."

Жамол ал-Гитоний Миср телевидениясининг жахон андозаларига тенглашаётганлиги, маданиятнинг ривожланиб бораётганлиги хакида суз юритиб, яна Зайнийга кайтиб, унинг кисмати билан узок шугулланганлиги, Ибн Ийёс унинг охири нима булганини зикр килмаганлиги, роман кундалик ёзилган вактга кадар ун туртта тилга таржима килинганлиги хакида баён килиб, 1984 йил ноябрда бир китоб сотиб олгани, у китобнинг номи "Миср Усмонийлар даврида Соъиднинг урни" деб аталиб, уни Искандария Университетининг доктори Салох Х,арийдий ёзганлиги, уни укишга киришиб, куйидаги сатрларга дуч келганини баён килади:

"Тусатдан, тарихчи Мухаммад бин Аби ас-Сарур ал-Бакрийнинг "ал-Латоиф ар-Раббоний" ("Раббоний хадялари") китобидан накл килиб келтирган аз-Зайнининг нихоясини уз ичига олган иккинчи фаслдаги сатрларга дуч келдим. "Соъид Усмонийларга карши бошка бир исённинг гувохи булди. Уларга каршилик курсатишда биринчи булганлар иклимларнинг хокимлари сифатида гавдаланди, улар Жаним ас-Сайфий Бахна ва Файюмни очувчиси, Ийнол Гарбий (томонни)нинг очувчиси, асосан 929 хижрийда Хойирбек улими кетидан Мустафо Пошшо хокимлигини билдиради. Султон Салим у охрида вафот этди, тахтни ёш бола эгаллади. Иккиси хам фурсатдан фойланди ва Шаркий томонга караб юриб, ^охира ва Сурия уртасидаги алокани узиб куйди. Мустафо Пошшодан олдин жунатилган Аз-Зайнил Баракат воситачилик килмокчи булди, лекин Ийнолга карши унинг хиёнати фош булгач, ундан интиком олди... "

Мана шу юкорида укиган вакеалардан кейин Гитоний Зайнийни Соъид катл килган, деб айтади. Лекин адиб бу вокеаларни кандай кечгани, каерда булганини билмайди.

"аз-Зайнил Баракат" кундалиги етти кисмдан иборат булиб, биринчи кисмдан кейинги олтита булим хафта номлари билан ажратилган. Факат биринчи кисмда аз-Зайнил баракат хакида суз юритилиб, колган кисмлар турли вокеаларга багишланган. Бу кундаликни укир эканмиз, унда кундаликлар каби хозир ва якин орада юз берган ва хали совимаган вокеалар билан бир каторда, адибни уша кундалик ёзилган кун уни хис-хаяжонга солган вокеалар баён этилганлиги шохиди буламиз. Адиб кундалик ёзилган кун вокеаларига багишланган замон масалаларига кенг урин бериб, кундаликка узига хос бадиий ифода берган. Масалан, кундаликнинг "чоршанба" деб номланган иккинчи кисмида ёзувчи курган-кечирганлари, хис килган ва эшитганларини олинган таассуротлар совумасиданок кайд этади. Бу кисм шундай бошланади:

"Ахборот Вазирлиги Миср Сунъий йулдошини ишга тушириш учун хисса кушиш хакида Миср ахборот агентлиги эълон килди. Миср маданиятини фазовий каналлар оркали кувват топишини, янги шакл ва мазмунга эга булшига умид киламан. Бу узок гапиришни талаб киладиган мавзу булиб, мен унга кайтмокчи эмасман. Албатта, орзу - араб маданиятини мустахкамлаш ва уни кувватлантиришдир. Араб тили вакт утиши билан йуколишидан ва эътиборсизланишидан куткаришда, хозирда араб оламининг асосан, Шимолий Африкадаги баъзи кисмларидан узилиб колишидадир. Бунда Миср бош маъсулиятни уз зиммасига олишида, телевизор бош ва мухим воситадир. Демак, ... Миср Сунъий йулдоши биз кутаётган ваунга муваффакият тилайдиган улкан кадам экан".

Куриб турганимиздек, "аз-Зайнил Баракат" кундалиги ёзилган уша 1996-1997 йилларда Миср Сунъий йулдошини ишга тушириш хакида хабарлар эълон килинган ва бундан таъсирланган адиб, уз ички кечинмаларини, уй-хаёлларини, хис-хаяжонларини хали совимасдан каламга олган.

"аз-Зайнил Барокат" кундалигининг "жума" деб номланувчи кисми узига хос лирик хис-хаяжон билан ёзилган булиб, унда адибнинг кундалик ёзилган кунги ва анча аввал утган кундаги рухий холати тасвирланган. Бу кисм шундай тасвирланади:

"Денгизга хожатманд булдим, менда тусатдан кучли тухтатиб булмас, отилиб чиккан ва хохиш сари ундовчи истак пайдо булди. Худди бир яширин овоз мени чакираётгандек эди. Билдимки. Мен уша онда хафа эдим, тавсифини билмайдиган сирли бир гузалликка хожатманд эдим. Хохишим йиллар утиши билан ортиб борар эди, мен тавсифлашга ожиз булган шундай бир мусифа эшитишни каттик истадим, бу борлик каъридан отилиб чикувчи мусика булиб, денгиз уни вахий киляпти ва мен ундан ажралишим мумкин эмас".

Бизнинг назаримизда, адиб бу сатрларни ёзганида, Искандариянинг Шаркий Мино киргогига яна бориш хакидаги туйгулари билан тулган ва шу сабабдан шу сатрларни ёзган. Ёзувчилар одатда, таъсирчан буладилар, нималардандир илхомланадилар, нималардандир ранжиб хафа буладилар. Адиб "мен уша онда хафа эдим" дейди. Балки, у уз кайфиятини кутариш учун денгизга, океанга бориш, куёш ботишини куриш, кадимги калъаларни томоша килиш, шамол ва денгиз овозига кулок солиш, хайратланарли ёруглик, мовий кояларни куришни истаётгандир. Балки, у умидсизлик рухи пайдо булганида хам у ерда ётган ахлатларга эътибор бермасдан уз рухиятини жамламокчидир. Лекин нима булганда хам, адиб "жума" деб номлаган кун, кандайдир хиссиётларга берилган кун эди. У мана шу хиссиётларни бадиий ифодалашдан узини тиёлмаган.

"аз-Зайнил Баракат" кундалигининг туртинчи "шанба" деб номланувчи кисмида адиб уттиз беш ёшли хаттот йигит Х,омид ал-Увайд хакида суз юритади. Унинг бу санъати ажойиб санъатлардан эканлиги айтиб, ^охиранинг кадимий бинолари, масжидлари пешток ва деворларига катта махорат билан ёзилган шеър, оятлар хакида мисол келтириб баён этади ва шундай дейди:

"Ёзув санъатини саклаб колиш маданий заруриятдир. Бу ердан адабиёт хабарлари газетасида ёзув (хаттотлик)нинг пайдо булиши ва ундан намуна нашр килиш йулга куйилди. Х,омид ал-Увайд ёзувлари узининг гузаллиги ва ажойиблиги билан ажралиб туради, улар унинг ичидан тошиб чиккан бир рухий хиссиёт".

"аз-Зайнил Баракат" кундалигида "шанба" номи икки кисм кетма-кетликда келган ва иккинчи "шанба" кисмида адиб ватан, инсонийлик, ватан учун курашган жангчилар, Мисрнинг ички ва ташки сиёсати, жахон сиёсати , дипломатия хакида суз юритади. Дунёда содир булаётган уруш, зиддиятларни хал килишда, ядровий куролларни йук килишда Мисрнинг урни хакида гапириб, шундай дейди:

"^охирада дунё йигилиши (конференция)ни ташкил килишга киришиш мумкин, унга арбоблар, олимлар ва сиёсий шахслар чакирилади, шиори эса "тинчлик ва башариятни саклаб колиш йулида ядровий куролларга карши" булсин".

Куриб турганимиздек, Жамол ал-Гитоний сиёсатчи булмаса-да, дунёда содир булаётган вокеаларга бефарк эмас. У уз ватанининг хакикий фидокори, уз халкини ва дунёнинг бошка халкларини севувчи халкпарвардир. У сиёсий вокеаларни, яъни замона масалаларини бадиий ифодалар экан, бундан ягона бир максадни, яъни тинчликни, бутун дунёдаги тинчликни шиор тарзида олга суради.

"аз-Зайнил Баракат" кундалигида "якшанба" деб номланган олтинчи кисмида Гитоний ^охирада жойлашган осори атикалар хакида суз юритади. Юкорида айтиб утганимиздек, Гитоний ислом архитектураси билан кизикиб, ^охира масжидлари, уйлари, ёдгорликлари хакида жуда куп маколалар ва тадкикотлар нашр этган ва кейин уларни "^охиранинг минг йиллик хислати" (1983) ва "^охира кучалари" (1984) китобларига жамлаган. Шунинг учун булса керак, "аз-Зайнил Баракат" кундалигида хам мана шу масалаларга яна бир бор кайтади. Адиб ^охиранинг мана шу кадимий ёдгорликларидан рухланади, умидсизлик,

14

-«^f-

хафагарчилик кунларида мана шундай жойларга келиб ором, куч-кувват олади. Бу хакида у шундай дейди:

"Ал-Макризий Кохиранинг уртаси, яъни унинг умуртка суяги ва нерв томиридир. Асрлар оша унга гурух-гурух булиб келган чет элликлар ва сайёхларнинг маркази. Мен учун бу куча юрагимдаги артерия кон томирлари, рухимдаги бир йулдир. Купгина кунларим ва йилларим унда утади. Тусатдан келган кулфатлардан, кетма-кет келган хафагарчиликлардан, баъзи холатларимни узгартириш ёки алмаштиришга ожиз колганимда вужудга келадиган умидсизлик тулкинларидан кочадиган жойларимдан биридир".

Адиб бу куча хакидаги фикрларини давом эттирар экан, бу кучада канча вокеалар содир булганини, куча куннинг хар бир кисмида узига хос узгаришга киришини, ундаги хар бир нарса, хатто тошлар хам канчадан-канча тарихий вокеаларни шохиди булганини баён килиб, бу куча ва ундаги осори атикаларни хозирги замонда сакланиш холати яхши эмаслиги кайгуриб гапиради. У бу ёдгорликларни асраш ва саклаш учун Кохира хокими Умар Абдулохурга, ёдгорликлар хайъати аъзоси Абдулхалим Нуриддинга узига хос равишда таклиф ва мулохазалар билан мурожаат килади. Бу билан у уз кундалигида узини ташвишга солган замон масалаларини, кайгурган холатларини бадиий ифода этади.

"аз-Зайнил Баракат" кундалигининг охириги "сешанба" деб номланган еттинчи кисмида Жамол ал-Гитоний адабиёт мавзуида суз юритиб, адабий танлов, мусобака хакида фикрлар билдириб, узи хам Ан-Наср журнали билан биргаликда уюштирган мусобака хакида баён килади ва бу танлов хакида шундай дейди:

"Ан-Наср журнали билан бир мусобакани ташкиллаштиришдаги иштироким шахсиятимда куп хиссиётларни уйготди. Утган вакт давомида танланган адиб ва такризчиларни уз ичига олган хакамлар хайъатидаги сафдошларим билан бирга укидим. Унда голиб чиккан йигирмата киссани нашр килишга жой ажратишларини канчалик орзу килдим. Лекин улардан бирини киска келтириш билан кифояланаман. Аммо, матннинг узи Ан-Наср журнали ва Адабиёт хабарларида нашр килинади. Качон бир яхши асарни укимокчи булсам, шеригимдан менга уни укиб беришини талаб киламан, гохида уларга уни кисса килиб айтиб бераман"1.

Жамол ал-Гитоний кундаликнинг бу кисмида узига ёккан "Аби" ("Отам") киссасида инсонийлик рухида ёзилган чиройли киска кисса булиб, бу вактга кадар бундай киссани укимаганлигини айтиб, киссанинг асосий мавмунини баён килади.

Жамол ал-Гитонийнинг "Олийжаноб халифа" хикояси хам кундалик - мемуар жанрида ёзилган. Бизга маълумки, мемуар - хотиралар, эсдаликлар булиб, "муаллифнинг утмишда узи бевосита иштирок этган ёки шохиди булган вокеалар хакидаги хотиралар баён килинувчи адабий асар. "Мемуар асарлар узининг баён йусини, вокеаларни сюжетли тарзда берилмаслиги, вакт тартибига риоя килиниши, фактографиклик хусусиятлари билан кундаликларга, материалнинг хакконийлиги ва тукиманинг йуклиги жихатидан хужжатли-тарихий очерк, илмий биографияларга якин туради"2.

Адибнинг "Олийжаноб халифа" асарини хам кундалик, хам мемуар деб айтсак хато булмайди. Чунки Гитоний бу асарида кундаликларга хос булган муаллифнинг курган -кечирганлари, хис килганларидан олинган таассуротларни совумасданок кайд этмайди, балки анча олдин булиб утган вокеа ва хис-туйгуларни унда баён этган. Бизга маълумки, кундаликларни мемуар адабиётга тегишлилиги хакидаги масала мемуар ва кундаликлар уртасидаги фарк ва тафовутларни белгилаб беради. Ёзишмалар, хотира дафтарлари, хотиралар, автобиографиялар ва нихоят, мемуар кундаликлар мемуар адабиётнинг типик жанрларидан бири хисобланади. Бинобарин, мемуар ва кундаликлар уртасида аввалдан умумийлик мавжуд булиб, кундаликларда хам мемуарларда хам муаллиф узи иштирок этган ва уз кузи билан курган вокеалар хакида суз юритади.

1 Жамол ал-Гитоний. "Кувтул уйун". -Кохира. 1998. -Б.

2 Куронов Д. Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик лугати. Тошкент. 2010. -Б. 168.

15

Жамол ал-Гитонийнинг "Олийжаноб халифа" сида хам муаллиф кундаликларга хос равишда хафта кунларини кайд этиб, узи иштирок этган ва уз кузи билан курган вокеалар хакида суз юритади. Масалан, бу кундаликнинг "шанба" деб номланган бош кисмида муаллиф олийжаноб Халифа хакида суз юритади, бу шундай бошланади:

"Олийжаноб халифа кутмаган чогимизда келар ва аксинча, биз интизор булиб кутганимизда келмасди. Дустимга уни укув хонамга кириши гуё шахтам кадамлар билан кириб келаётган кишилар каби эшик ёки деразадан булишини айтардим. Уша кишилар сувни устида юришар, масофани эса фазода босиб утишар эди, олийжаноб халифанинг рупарамда хакикий мисрлик сузлаган юз ифодалари билан караб турганини, унинг доимий табассуми батамом булмаган йиги билан аралашиб кетганини курардим. Унга жимгина назар солиб турардим, у гохо табассум килар, гохо утирар, адабиёт хабарлари учун чизган плакатини чемоданидан оларди. У уз фанининг хакикий устози эди, кадимги Фиръавн санъатининг сир-асрорларини, обида ва макбараларнинг рангларини, юз ифодаларини, суратларини, калхат, каптар ва улардан катта курикчи чикадиган тог бургутлари булмиш хакикий мисрлик кушларнинг садоларини, кибтий санъатининг жавхари булиб хисобланган сир-асрорларни ёддан биларди"1.

Ушбу парчадан куриб турибмизки, Гитоний Халифанинг олийжаноб инсон эканлиги, у санъатшунос булиб, хакикий мисрлик, хакикий устоз ва самимий инсон эканлиги хакида суз юритмокда. Адиб Халифа хакидаги уз таассуротлари ва фикрларини баён этар экан, 1967 йилдаги июн вокеалари хакида суз юритиб, шундай ёзади:

"Июнь харобаларидан сунг мавломиз ва саййидимиз Хусайнниг масжиди ижарага топширилиди, уйимиз хавфсиз, тинчлик билан таъминланган пок кабристоннинг якинида жойлашганди. Вайронагарчилик юз бераётган кунларнинг бирида ерга ёзилган гилам ва тушакларни супуришга карор килдик, кейин девор тепасига осилган чиройли лавхлардаги чангларни артишни бошладик. У нафас олгандек расм чизар, факатгина узига мамнун булган ва хис килган нарсанигина чизарди... Лекин мен унинг плакатларидан тушундимки, албатта у ушбу ватаннинг сирини етказган ва айтган оз кишидан бири эди".

Жамол ал-Гитоний узининг барча асарларида 1967 йил июнь вокеаларини хакида оз булса-да гапириб утади. "Олижаноб Халифа"кундалигида хам биз шу нарсани курамиз. Ёзувчи Халифанинг хали хеч бир суратлар кургазмасини утказмаганлиги ва уни намойиш этолмаганлигини Миср учун мудхиш булган мана шу июнь вокеалари туфайли деб билади. Юкоридаги парча охиридаги сузларга диккат каратсак, муаллиф Халифани олийжаноб деб айтишида узига яраша накл борлигини, яъни бу инсон рассом сифатида уз ватанини севиши, унинг суратлари асосан ватан хакида эканлигини билдирмокда.

"Олийжаноб Халифа" кундалигида "якшанба" деб номланган кисмида хам Гитоний бир канча ёзувчиларнинг асарлари хакида, качонки бирон бир китоб укиса, узини бахтиёр сезиши хакида суз юритиб, бу ёзувчилар асарида ватан туйгуси, уруш дахшати ва унинг иштирокчилари хакида суз юритади ва шундай ёзади:

"Урушни шохиди булган кимсанинг хакикий тажрибага таянган вокеалар билан хикоя килинади, муаллифи Фатхий Эмбабе химоядаги янги олинган аскар эди. Сен укиган энг чиройли хикоядаги уруш иштирокчиси ва жонли тажриба асосида ва мен собик корреспондент була туриб энг мухим нарса, жонли тажрибани бошкалардан кура купрок хис килиши илгари сурилди".

Куриб турганимиздек, Гитоний яна 1967 йил июндаги вокеалар хакида суз юритмокда. Адибнинг автобиографиясидан маълумки, у бу вактда газета корреспонденти булиб ишлаб, урушнинг дахшатли вокеаларидан хабардор булган.

Жамол ал-Гитоний "Олийжаноб Халифа" кундалигининг "сешанба" деб номланган кисмида ^охира кутубхоналари хакида суз юритади ва бу кисмни шундай бошлайди:

"Утган йиллар давомида бир неча ишчилар иштирок этган ва ^охира кутубхонасига асос солган ишчилар хозирги вактгача давом этмокда. Албатта мен ^охира кутубхонасини

1 Таржималар битирув малакавий иши муаллифиники.

16

барпо килишлик ва уни куришлик савобли амаллардан деб эътироф киламан. Х,ар бир кутубхона келажак учун бойлик булиб хисобланади. Мана шу кутубхонани эслашликда давомий булади ва у маърифат таратувчи булади. Унга факат маърифат эгасигина эгалик килади".

Адиб бу кисмда Шавкий биносида бошлангич мактаб кутубхонаси, Хусайнийя мактабидаги тайёрлов кутубхонаси, Ал-Азхар кутубхонаси, асосий эшикда оммавий кутубхина борлиги хакида хам узига хос маълумот беради ва узи хам оммавий кутубхинага шн турт ёшидан бошлаб борганлиги, биринчи борганида хаяжонлиги ва китоблар билан хакикий дустлашиш шу ердан бошланганлиги кайд этади. Ундан ташкари муаллиф, Андалусия иморатини эслатувчи, Нил дарёсига чузилган, кенг ва чиройли, меъморий санъатлар билан безатилган ва мана шу каср (каср 1984 йилда 96 ёшида вафот этган кироличага тегишли булиб, улим чогида ушбу касрни кутубхона ёки музей каби санъат дурдонаси максадида хусусийлаштирилишини васият килган) даги Кохира кутубхонаси хакида суз юритади.

Шундай килиб, Жамол ал-Гитонийнинг "Олийжаноб Халифа" кундалигида муаллифнинг узи курган-кечирган, шохиди булган вокеалар тизими акс эттирилган булиб, бу кундалик ёзувчининг уз ватани ва ватандошларига булган муносабати, яъни уруш вокеалари туфайли кайгуриши, урушнинг дахшати, катор ёзувчиларнинг ватан хакидаги асарлари, Мисрнинг олийжаноб ватанпарвар ва инсонпарвар одамлари, олимлари, Кохира кутубхоналари ва умуман Миср боглик унинг хотира ва мулохазалари баён этилган. Адиб ёзувчи, ватанпарвар сифатида уз ватани ва ватандошлари такдиридан кайгуради ва уз хис-туйгуларини, мулохазаларини мана шу кундаликлар оркали намоён этади. Кундаликда муаллиф уй-фикрлари баёни, изхорларидаги самимият, муносабат ва бахо ифодасида хакконийлик кузатилади. Худди шу нарса кундаликка хужжатлилик даражасида ишонарлилик бахш этади. "Олийжаноб Халифа" кундалигида купрок муаллифнинг шахсий реаллиги, унинг узи билан бевосита боглик вокеалар акс эттирилган. Уларда олам ва одам, хаётнинг махияти, бирон бир конкркт хаётий масала юзасидан мушохадалар ифода этилган. Мазкур хусусиятлар туфайли ёзувчи юритган кундалик адабиётшунослик учун, айникса, биографик йуналишдаги тадкикотлар учун бекиёс манбага айланган. Бундан ташкари, ушбу кундалик бадиий ният ижроси учун жуда кулай имкониятлар яратган булиб, бадиий адабиётда мухим композицион унсур сифатида уз ифодасини топган.

Хулоса. Хулоса килиб айтганда, Жамол Ал-Гитонийнинг "аз-Зайнил Баракат" кундалиги адибнинг бу кундаликда берган маълумотига кура, шу номли роман ёзилганидан 25 йил утгандан кейин, яъни 1996 ёки 1997 йилда ёзилган. Ёзувчи бу кундаликда Аз-Зайнил Баракат, Мисрда Сунъий йулдошни ишга тушириш ва телевидения зарурияти, Искандариянинг Шаркий Мино сохиллари, хаттотлик санъати ва унинг роли, уз замонасининг мухим ва долзарб сиёсий, ижтимоий муаммолари, Кохирада жойлашган осори атикалар ва уларни саклаш масалалари, адабий танлов, мусобака натижалари хакида бу кундаликни ёзган вактдаги таассуротлари, хиссиётлари, туйгулари, кайгуришлари, рухий холати, уй-фикрлари, таклиф ва фикр-мулохазаларини акс эттирган булиб, бу нарсаларнинг барчаси замон масалалари билан боглик тарзда бадиий ифода этилган. Бу кундаликни укир эканмиз, унда кундаликлар каби хозир ва якин орада юз берган ва хали совимаган вокеалар билан бир каторда, адибни уша кундалик ёзилган кун уни хис-хаяжонга солган вокеалар баён этилганлиги шохиди буламиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.