Научная статья на тему 'Умар Сайфиддин ва турк ҳикоячилиги'

Умар Сайфиддин ва турк ҳикоячилиги Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
177
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Гўнан / Танзимот / сафаратнома / руштия / идодия / Эдирна / Измир / Салоник / Генч калемлер / Кабатош / Тавфиқ Фикрат / Ҳолид Зиё Ушоқлигил / қаймақом. / Гонан / Танзимат / сафаратнома / руштия / идодия / Эдирна / Измир / Салоники / Генч калемлер / Кабатош / Тавфик Фикрат / Халид Зия Ушаклигил / Каймаком

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Алимбеков Адҳамбек

Мақолада машҳур турк ёзувчиси Умар Сайфиддин ҳаёти ва ижоди ҳақида сўз юритилади. Турк адабиётида ҳикоя жанрининг шаклланиши тарихи ҳақида ҳам қисқача фикр билдириб ўтилган. Танзимот даврида турк адабиётида янги жанрларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши хусусида маълумотлар берилган. Умар Сайфиддин ҳикояларининг мавзусидан келиб чиқиб тасниф қилинади. Ёзувчи ижодида ватанпарварлик мавзуси, аёллар образининг яратилиши, халқ ижодидан ўрнак олиши асарлари мисолида кўрсатилади. Ёзувчининг ўзига хос услуби, бадиий сўз қўллаш маҳорати таҳлил қилинади. “Уч насиҳат”, “Баланд пошналар”, “Пушти дурли тўн” ва бошқа ҳикоялари мисолида адибнинг ҳикоянавис жиҳатидаги салоҳияти очиб берилади. Айниқса, “Бадал” ҳикоясининг кенг таҳлил қилингани яхши бўлган. Бир ҳикоя мисолида ёзувчининг қаҳрамонлари руҳиятини очиб бериши, асарнинг фожиали хотимасига олиб келган ҳолатлар тўғри таъкидланади. Ҳожи ва уста Али ўртасидаги зиддият, орият учун уста Алининг ўз қўлини чопиб ташлаши асоси ишонарли таҳлил қилинган. Умар Сайфиддиннинг биргина “Бадал” ҳикояси эмас, бунингдек бадиий маҳорат билан ёзилган бошқа ҳикояларининг номи санаб ўтилиши ҳам маъқул, чунки бу ўқувчини ёзувчи ижодига қизиқтиради. Мақолада муаллиф ўз илмий фикрларини мустаҳкамлаш учун илмий манбалардан иқтибослар (цитата) келтирадики бу мақоланинг илмий қимматини янада оширади. Ўзбекча таржималари ва Ўзбекистонда нашр қилинган адабий тўпламлари хусусида сўз юритилиб, ёзувчининг турк ҳикоячилиги тарихида тутган ўрни очиқланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Умар Сайфиддин и турецкое повествование

В статье приводятся информация о жизнедеятельности и рукописных трудах известного турецкого писателя Умара Сайфиддина. Также в статье кратко рассматривается история становления и развития литературного жанра «рассказ» в турецкой литературе. Приводятся сведения о возникновении и развитии новых жанров турецкой литературы в период Танзимата. Исходя из названий рассказов Умара Сайфиддина проводится классификация произведений. Приводятся примеры использования автором народного творчества, тематики патриотизма, а также описание автором образа женщин. Проанализированы неповторимый стиль писателя, художественное словоупотребление. Потенциал автора как рассказчика раскрывается на примерах его произведений таких как: «Три совета», «Высокие каблучки» и «Халат с розовой жемчужиной» и многих других. В особенности хорошо интерпретирован произведённый перевод рассказа «Возмездие». На примере одного рассказа раскрыты идеологический образ персонажей писателя, а также происшествия, приведшие к трагическому окончанию произведения. Достоверно произведен анализ конфликт, возникший между Ходжи и мастером Али, отрубившим свою руку для сохранения чести. Целесообразно и представление не только рассказа «Возмездие», но и других произведений Умара Сайфиддина, так как это способствует повышению интереса учащихся к творчеству писателя. Использование научных источников и цитат автором данной статьи для утверждения своих научных взглядов, способствует повышению её научной значимости. Обсуждены переводы произведений Умара Сайфиддина на узбекский язык и литературные сборники, изданные в Узбекистане, а также раскрыта роль автора в истории турецкого повествования.

Текст научной работы на тему «Умар Сайфиддин ва турк ҳикоячилиги»

АЛИМБЕКОВ АДХАМБЕК

филология фанлари номзоди, доцент, ТДШУ

Умар Сайфиддин ва турк ^икоячилиги

Аннотация. Мацолада машуур турк ёзувчиси Умар Сайфиддин уаёти ва ижоди уацида суз юритилади. Турк адабиётида уикоя жанрининг шаклланиши тарихи уацида уам цисцача фикр билдириб утилган. Танзимот даврида турк адабиётида янги жанрларнинг пайдо булиши ва ривожланиши хусусида маълумотлар берилган. Умар Сайфиддин уикояларининг мавзусидан келиб чициб тасниф цилинади. Ёзувчи ижодида ватанпарварлик мавзуси, аёллар образининг яратилиши, халц ижодидан урнак олиши асарлари мисолида курсатилади. Ёзувчининг узига хос услуби, бадиий суз цуллаш мауорати таулил цилинади. "Уч насиуат ", "Баланд пошналар ", "Пушти дурли тун " ва бошца уикоялари мисолида адибнинг уикоянавис жиуатидаги салоуияти очиб берилади.

Айницса, "Бадал" уикоясининг кенг таулил цилингани яхши булган. Бир уикоя мисолида ёзувчининг цаурамонлари рууиятини очиб бериши, асарнинг фожиали хотимасига олиб келган уолатлар тугри таъкидланади. Хожи ва уста Али уртасидаги зиддият, орият учун уста Алининг уз цулини чопиб ташлаши асоси ишонарли таулил цилинган. Умар Сайфиддиннинг биргина "Бадал" уикояси эмас, бунингдек бадиий мауорат билан ёзилган бошца уикояларининг номи санаб утилиши уам маъцул, чунки бу уцувчини ёзувчи ижодига цизицтиради.

Мацолада муаллиф уз илмий фикрларини мустаукамлаш учун илмий манбалардан ицтибослар (цитата) келтирадики бу мацоланинг илмий цимматини янада оширади. Узбекча таржималари ва Узбекистонда нашр цилинган адабий тупламлари хусусида суз юритилиб, ёзувчининг турк уикоячилиги тарихида тутган урни очицланади..

Таянч суз ва иборалар: Гунан, Танзимот, сафаратнома, руштия, идодия, Эдирна, Измир, Салоник, Генч калемлер, Кабатош, Тавфиц Фикрат, Холид Зиё Ушоцлигил, цаймацом.

Аннотация. В статье приводятся информация о жизнедеятельности и рукописных трудах известного турецкого писателя Умара Сайфиддина. Также в статье кратко рассматривается история становления и развития литературного жанра «рассказ» в турецкой литературе. Приводятся сведения о возникновении и развитии новых жанров турецкой литературы в период Танзимата. Исходя из названий рассказов Умара Сайфиддина проводится классификация произведений. Приводятся примеры использования автором народного творчества, тематики патриотизма, а также описание автором образа женщин. Проанализированы неповторимый стиль писателя, художественное словоупотребление. Потенциал автора как рассказчика раскрывается на примерах его произведений таких как: «Три совета», «Высокие каблучки» и «Халат с розовой жемчужиной» и многих других.

В особенности хорошо интерпретирован произведённый перевод рассказа «Возмездие». На примере одного рассказа раскрыты идеологический образ персонажей писателя, а также происшествия, приведшие к трагическому окончанию произведения. Достоверно произведен анализ конфликт, возникший между Ходжи и мастером Али, отрубившим свою руку для сохранения чести. Целесообразно и представление не только рассказа «Возмездие», но и других произведений Умара Сайфиддина, так как это способствует повышению интереса учащихся к творчеству писателя.

Использование научных источников и цитат автором данной статьи для утверждения своих научных взглядов, способствует повышению её научной значимости.

Обсуждены переводы произведений Умара Сайфиддина на узбекский язык и литературные сборники, изданные в Узбекистане, а также раскрыта роль автора в истории турецкого повествования.

Опорные слова и выражения: Гонан, Танзимат, сафаратнома, руштия, идодия, Эдирна, Измир, Салоники, Генч калемлер, Кабатош, Тавфик Фикрат, Халид Зия Ушаклигил, Каймаком.

Abstract. The article provides information on the life and handwritten works of the famous Turkish writer Umar Sayfiddin. The article also briefly examines the history of the formation and development of the literary genre.

"Story" in Turkish literature. The article provides information about the emergence and development of new genres during the tanzimat period of Turkish literature. Based on the names of Umar Sayfiddin's rascos, the classification of works is carried out. Examples of the use by the author offolk art, themes ofpatriatism, as well as the author's description of the image of women are given. Analyzed the unique style of the writer, artistic usage. The author's potential as a storyteller is revealed through examples of his works such as Three Tips, High Heels, Robe with a Pink Pearl, and many others. The translations of Umar Sayfiddin's works into the Uzbek language and literary collections published in Uzbekistan will be discussed, as well as the author's role in the history of Turkish narration will be revealed.

The translation of the story "Retribution" was especially well interpreted. On the example of one story, the ideological image of the writer's characters is revealed, as well as the incidents that led to the tragic end of the work. The analysis of the conflict that arose between Khoja and the master Ali, who cut off his hand in order to preserve his honor, has been reliably analyzed. It is also advisable to provide not only the story "Retribution", but also other works of Umar Sayfiddin, as this helps to increase the interest of students in the writer's work.

The use of scientific sources and citations by the author of this article to confirm his scientific views, contributes to increasing its scientific significance.

Keywords and expressions: Gonan, Tanzimot, safaratnoma, rushtiya, idodiya, Edirna, Izmir, Thessaloniki, Gench kalemler, Kabatosh, Tavfiq Fikrat, Khalid Ziya U^akligil, qaymaqom.

Х,икоя жанри турк адабиётида XIX асрниг иккинчи ярмида шаклланиб тезликда ривож топа бошлади. 1839 йилнинг 3 ноябрида султон Абдулмажид томонидан имзоланиб чикарилган фармон Туркия ижтимоий хаётида туб узгаришлар килишга туртки булди. "Хатти Хумоюн" дея улугланган бу фармонда янгича сиёсат юргизилиб, давлатни колокликдан олиб чикиш кузда тутилган эди. Сиёсий, ижтимоий, умуман барча сохаларда тубдан ислохотлар утказиш давр талаби эди. Султон фармонини амалга оширишда садраъзам Мустафо Рашид Пошо каби илгор фикрли давлат арбобларининг хизматлари катта булди. XIX асрнинг бошларида турк дунёсининг Гарб маданияти билан юзма-юз келиши ислохот утказиш жараёнини янада тезлаштирганди. Натижада XIX асрнинг иккинчи ярмида Туркия ижтимоий хдётида кескин узгаришлар булди. Бу холат, албатта, адабиёт ва санъатни четлаб утмади. Турк адабиётининг янгича киёфа кашф этишида мухим давр булган -

Танзимат (1860-1895) даври дея ном берилган бу даврда турк адабиёти Европа, биринчи навбатда Француз маърифатпарварлик адабиёти таъсирида янги жанрлар билан бойиди. Танзимат сузининг лугавий маъноси ислохот, реформа демакдир. Драма, роман, хикоя жанрлари шу даврнинг махсулидир. Танзимат адабиётининг илк даврида етишиб чиккан ва романтизм окими таъсири остида колган хикоянависларнинг асарларида тасодифларга куп урин берилган. Танзиматнинг кейинги даврида етишиб чиккан реализм окими таъсиридаги ижодкорлар уз асарларида хаётни теран кузатувга эътиборни каратганлар. Сами Пошозода Сезаи, Номик Камол, Ахмад Мидхат, Ражаизода Махмуд Акром каби ёзувчилар янги турк насрининг тамал тошини куйдилар. Айникса, ёзувчи, маърифатпарвар Ахмад Мидхатнинг турк хикоянавислиги шаклланишида хизмати каттадир. Бу турк адабиётида аввал наср йук дегани эмас, факат бошкача куринишда эди. Шу уринда адабиётшунос олим Xулки Актунчнинг куйидаги фикрларини эслаб утиш уринли: "Бизнинг тарихимиз X!X ёки XX асрда пайдо булмагандек, хикоячилигимиз тарихи хам 1870 йилда вужудга келмаган: Гарб хикоячилигимиз шарк хикоячилиги таъсирида вужудга келган" (Иктибос П. Кенжаеванинг "XX аср турк хикоячилигининг тараккиёт тамойиллари"китобдан олинди. 11 бет).

Xалк хикоялари, сафарнома, сафаратнома каби жанрларда насрга хос асосий унсурлар буртиб турарди. Танзимот даврида турк адабиётида хикоя жанрининг яратилишида уч мухим омил асос булди.

1. Xалк огзаки ижоди намуналари;

2. Мумтоз турк адабиёти (бунга сафарнома ва элчиларнинг сафаратно -маларини хам киритдик);

3. Жахон адабиёти намуналари;

Шунингдек, Туркияда матбаа ишларининг бошланиши хам адабиётда янги жанрлар шаклланишини жадаллаштирди.Биринчи бор турк тилида чиккан босма китоб 1729 йил 31 январда дунё юзини курган.

Илк турк хикоялари сюжет жихатидан содда, кенг укувчилар оммаси осон тушуниладиган тарзда ёзилган эди. Шу уринда хикоя жанрининг хусусиятлари хакида эслатиб утиш жоиз. "Х,икоя-эпик турнинг кичик шакли. Х,икоя, одатда, кахрамон хаётидан битта (баъзан бир-бирига узвий боглик, киска муддат давомида кечган бир нечта) вокеани каламга олади. Тасвирланаётган вокеаларнинг киска вакт давомида кечиши хикоянинг хажман кичик, сюжети содда, иштирок этувчи персонажлар сони кам булишини такозо этади. Х,ар кандай вокеа хам хикоябоп эмас. Х,икоя асосида ётган вокеанинг яхлит, тугал булиши талаб этилади, бунинг учун у узининг бошланиши ва якунига эга булиши (масал, латифадаги каби) лозим. Яхлит вокеани тасвирлаш асносида хикоянавис ё шу вокеанинг, ё унинг воситасида характернинг мохиятини очиб беради. Х,икоянинг икки типи булиб, биринчисида очерклилик (тавсифий-ривоявий), иккинчисида новел-листиклик (конфликтли-ривоявий) хусусияти устундир" (ДДуронов,

З.Мамажонов, М.Шералиева "Адабиётшунослик лугати". Тошкент "Академ-нашр", 2010. 393-394 -бетлар).

Талантли ёшларни чет элларга бориб укиши, турк ойдинлари томонидан жауон адабиётини чанкокликла урганиш ва таржима килиш турк адабиётида яхши уикоя намуналари яратилишига замин булди. Бу борада филология фанлари доктори Пошшажон Кенжаеванинг куйидаги фикрларини жуда уринли: "Турк уикоячилигининг тарихий шаклланиш жараёнларини кузатадиган булсак, унинг уикоя жанри доирасида жауон ва узбек адабиёти бошдан кечирган шаклланиш боскичларини утагани маълум булади. Худди бошка халкларда булгани каби, турк уикояларининг дастлабки шакллари кадим турк эпоси "Дада ^уркут", турли мазудаги халк уикоятлари, кисса ва эртаклари доирасида вужудга келган. Бундан турк мумтоз достончилиги, киссанавислигига утган. Шу билан бир каторда, турк халкининг долгали, галаба ва маглубиятларга бой тарихи, тарих сауналарида жавлон урган машуур шахслар уаёт йули, муайян уудуд (масалан, Истанбул, Онадули) билан боглик фавкулодда вокеа- уодисалар бадиийлик талабига у кадар мос келавермайдиган, аммо уакикатни тугал акс эттирадиган утмиш уикоялари замонавий уикоя жанри ташаккули ва характерига кучли таъсир курсатган.

Шунга кура, турк адабиётида уикоя жанрининг пайдо булиши Х!Х аср замонавий уикоялари билан чегараланмайди. Зотан, турк уикоячилигининг узига хос утмиши, босиб утган тараккиёт йули бор.

...Демак, турк адабиётида реалистик уикоянинг юзага келиши тасодиф эмас. Узининг тарихий, маданий, типологик омилларига эга" (Пошшажон Кенжаева. "ХХ аср турк уикоячилигининг тараккиёт тамойиллари". Чулпон номидаги нашриёт матбаа-ижодий уйи. Тошкент-2017. 11-12-бетлар). Олима Пошшажон Кенжаеванинг курсатган омиллари биз юкорида келтирганимиз тасниф билан уйгун келади.

Танзимотдан сунг "Сарвати Фунун" (маъноси: фанлар,билимлар бойлиги, 1896-1901) даврида шу журнал атрофида уюшган илгор фикрли ёзувчилар турк уикоячилигини бир погона юкори кутардилар. "Мажмуаи муаллим", "Маориф", "Таржимони уакикат" каби матбуот сауифаларида илгор фикрли ёш ёзувчиларнинг асарлари тез-тез чоп килина бошлади. Журнал номи билан аталган "Сарвати фунунчилар" янги адабиёт вакили сифатида адабиётнинг вазифасига кенгрок микёсда карадилар. Адабиётнинг тарбиявий ауамиятини таъкидлаган уолда гузаллик яратиш, рууий завк беришлигини уам уктирдилар. 1901 йилда "Сарвати фунун" журнали ёпилгач, адабиётдаги фаол ёшлар "Фежри Оти" (отаётган тонг) адабий гурууини тузадилар. 1909-1912 йилларда кизгин фаолият курсатган "Фежри оти"чилар уам адабиётнинг вазифасига янада кенгрок карайдилар. Буларга гарб символистларининг таъсири кучли булган. "Сарвати фунун" чилар уам, "Фежри оти"чилар уам киска муддар фаолият юритган булсаларда, турк адабиёти, хусусан уикоячилигининг ривожига мууим уисса кушдилар.

1911 йилдан сунг турк адабиётининг ривожланиши нихоятда жадаллашди. Адабиёт тарихида "Миллий адабиёт даври" (1911-1923) дея номланган бу даврда Танзимат даврида шакллана бошлаган адабий жанрларда етук асарлар ёзила бошлади. Селаникида нашр килинадиган "Генч калемлер" (Ёш каламлар) журнали атрофида уюшган ёш ижодкорлар турк адабиётига янги хаво олиб кирдилар. Ака Гундуз, Холид Зиё, Пеями Сафо, Хусайн Рахми, Мехмед Рауф, Умар Сайфиддин, Решад Нури Гунтекин, Холид ^арай, Ёкуб ^одри, Хусайн Жохид ва бошка турк хикоячилиги тарихида уз урни булган ёзувчиларнинг бадиий жихатдан бакувват куплаб хикоялари дунё юзини курди. Замона зайлидан келиб чикиб жамият олдидаги ижтимоий муаммолар адабиётда уз аксини топа бошлади. Бу даврда ижод килган шоир ёзувчилар аввало адабиётнинг тилини яхши маънода соддалаштиришга, халк тилига якинлаштиришга харакат килдилар. Адабиётда хажвий асарлар ёзила бошлади. Шеъриятда бармок вазнида асарлар яратиш биринчи уринга чикди. Халк огзаки ижоди шаклларидан фойдаланиш, кенг халк оммасини хаётини адабиётда акс эттириш, умуман адабиётни халкка якинлаштириш "Ёш каламкашлар"нинг асосий максади эди. Адабиётда Ватан мавзуси асосий мавзулардан булди. Тугри бу вактда хам "туркчилик", "усмончилик", "исломчилик" таъсиридаги асарларни хам учратишимиз мумкин, аммо бу етакчи маслак эмасди.

Миллий адабиёт даврида фаол ижод килган ва турк хикоячилигини биринчилардан булиб жахоний микёсга олиб чиккан ёзувчилардан бири Умар Сайфиддиндир. XX асрнинг биринчи чорагида ижод этган Умар Сайфиддин турк насрини бир погона юкори кутарган реалист адиб. Ёзувчи яшаган давр нихоятда карама-каршиликларга тула эди. 1908 йилдаги "Ёш турклар инкилоби", турли сиёсий харакатлар, Биринчи жахон урушида Туркиянинг сиёсий ахволи давр адабий мухитига таъсир килмасдан колмади. Адабий окимларнинг купайиши, адабиётга турлича ёндашишлар бу даврнинг узига хос хусусиятларидандир. Мана шундай огир шароитда Умар Сайфиддин ёзувчи сифатида вояга етиб, элга танилди.

Умар Сайфиддин Туркиянинг кичик кентларидан булган - Гуненда 1884 йили 11 мартда тугилган. Отаси Шавки бей мингбоши булиб, бу ерда харбий хизматда эди. Онаси Фотима хоним Истанбулли зиёли оила, каймаком (хоким) Мехмедбейнинг авлодларидан булган. 1892 йилда отаси Айанжикка хизматга юборилиши муносабати билан онаси ёш Умарни Истанбулга Хужа Мустафопошода яшайдиган бобосиникига жунатади. Фотима хоним куп китоб укийдиган аёл булгани учунми Умар хам турт ёшлигида ёзиш-чизишга кизикади. Кейинчалик эсдаликларида, «^ашов», «Фалака», "Онт" каби хикояларида ёзувчи болалиги утган жойларни мехр билан тасвирлайди. Бошлангич маълумотни олгач Истанбулга келиб Аюб Байтар Руштиясини тугатди (1896), Эдирна Аскарий Идодия (1900) ва Истанбул харбий билим юртини (1903) тамомлагач Измир, сунгра Селаникида харбий хизматда булади. 1911 йили харбий хизматга истеъфо бериб, Салоникида нашр

килинадиган «Генч калемлер» (Ёш каламлар) журналида асарлари билан курина бошлади. Болкон уруши бошлангач Умар Сайфиддин яна уарбий хизматга чакирилади. Йанйа мудофаасида (1913) юнонларга асир тушади ва шу йили асирликдан кутилиб Истанбулга келади.

Адабиётни ниуоятда севган Умар Сайфиддин умрининг охиригача Истанбулдаги Кабатош лицейида (1913-1920) адабиётдан укувчиларга сабок берди. ^анд касаллигидан вафот килган ёзувчининг кабри Истанбулдаги Занжирликуй кабристонидадир.

Умар Сайфиддин ижодини шеър ёзишдан бошлаб, илк шеърлари «Мажмуаи адабиёт» журналида 1900 йили эълон килинганди. Биринчи уикояси 1901 йили чоп килинади. У Сайфиддин Тавфик Фикратнинг «Рубоби шикаста» шеърлар тупламини кулидан куймас, Х,олид Зиё Ушоклигилнинг «Маруумнинг кундалиги» романини севиб мутолаа киларди. Хусайн Жоуиднинг «Хаёл ичида», Меумед Рауфнинг «Эйлул» романларидан таъсирланган ёзувчи уларни узига устоз деб билади. Булар уакида ёзувчининг узи шундай ёзганди: «Ёшлигимда уйимиздаги бир канча девонларни укий -укий адабиётга уавасим ортди. Факат эски адабиётнинг завкини тотдим дея олмайман, чунки бунинг учун бошка бир илм, бошка бир таусил керак. Болалигимда узимча газаллар ёздим. У вактдан эсимда Лайли ва Мажнунлар колди...

Фикрат!. Менга мукаммаллик иштиёкини берган шоир. Идодия мактабида купинча унинг "Рубоби.."ни укирдим. Х,олид Зиё менинг илк устозимдир. Мен бир кечада ухламасдан унинг "Бир маруумнинг дафтарини" укидим"(Умар Сайфиддин. Х,аёти ижодидан намуналар. Анкара.1990. 23-бет). Ёзувчи Хусайн Жоуид ва Меумед Рауфлар ижоди хусусида уам шундай илик фикрлар билдирган.

Умар Сайфиддин «Генч калемлар» журналининг фаол муаллифларидан булган. 1911 йили мартида журнал сауифасида эълон килинган "Янги лисон" маколаси Умар Сайфиддиннинг турк тили ривожланишининг жонкуярларидан бири булганлигини курсатади. У Зиё Гук Алл, Али Жаноб каби даврининг илгор ижодкорлари билан уамфикр булиб, айникса, адабий тил ривожига муносиб уисса кушди. Унинг уикоялари, публицистик маколалари «Янги мажмуа» (1917-1918), «Шоир» (1918-19), «Вакт», «Турк дунёси», «Окшом» (1918-19) каби матбуот сауифаларида чоп этилади.

Умар Сайфиддин киска ижодий уаётида юздан ортик уикоялар ва «Афруз-бей» романини адабий мерос колдирди. Унинг асарларидаги вокеалар ёзувчининг узи яхши билган кундалик уаётдан олинган. Болалигида таъсир килган уодисалар, уарбий хизматда курган-кечирганлари ва халк ижоди ёзувчига бой адабий материаллар берган.

Умар Сайфиддин ёзувчи сифатида таулилдан кура купрок вокеалар тасвирини биринчи планга куяди. Умар Сайфиддиннинг уикояларини мавзу жиуатидан турт гурууга ажратиш мумкин:

1. Ватанпарварлик мавзусидаги асарлар;

2. Фольклор мотивларидан фойдаланиб ёзилган асарлар;

3.Сатирик рухдаги хикоялар;

4. Аёллар бош кахрамон булган асарлар;

5. Болалар хаётидан олиб ёзилган хикоялар;

«Бошини бермаган шахид», «Пушти дурли тун»,"Накорат", "Жарохат изи", "Форса", "Туткун", "Гурзи", "Чаноккалъадан сунг" хикоялари ватансеварлик рухида ёзилган жахон адабиётидаги сара асарлардан дейиш мумкин. "Пушти дурли тун" хикояси кахрамони Мухсин Чалабий хазинадан бир пул олмасдан, бор мол-мулкини сотиб, урнига кимматбахо тошлар кадалган битта чопон тиктирган ва бунида Эрон шохи саройида колдириб келган мулкдор Мухсин Чалабийнинг тантилиги хар канча тахсинга лойик. Эрон шохи кабулига кирганда турк сутонидан элчи булиб келган Мухсин Чалабийни камситиш учун утигани жой курсатмайдилар, шунда Мухсин пушти дурли тунини тахт олдига тушаб, кимматбахо тун устига чордона куриб утиради. Икки уртада сухбат бошланади. Ёзувчи кахрамонининг характерини хикоя сунгида шундай ажойиб тасвирлаб курсата олган: "Мухсин Чалабий сузини битиргач, рухсат-пухсат сураб хам утирмай урнидан турди. Тугри эшик томонга йуналди. Шох Исмоил котиб колганди. Чалдираган мавзесида синдириладиган гурури бугун шу туркнинг олов сочган кузлари остида эриб битган эди. Мухсин Чалабий ташкарига чикаётганида, худди узидай тош котган ходимларига:

-Унинг тунини беринглар, -деди.

Тансокчилардан бири югуриб бориб, тахт олдида ёзиглик ётган тунни олди. Турк элчисининг оркасидан етиб борди.

Мархамат килинг, тунингизни унутдингиз,- деди.

Мухсин Чалабий тухтади. Кулди. Чикаётган эшигидан оркага кайрилиб, шох эшитадиган баланд товушда деди:

- Йук, унутганим йук. Уни сизларга колдираман. Саройингизда улуг бир подшохнинг элчисини утказиш учун гиламингиз, курпачангиз йук экан. Бунинг устига бир турк ерга ёзган нарсасини кайтиб киймайди. Буни билмайсизларми?" (Умар Сайфиддин. "Бадал". "Янг аср авлоди", 2012 йил. 50-бет). Бу ерда ёзувчи томонидан жиндак бурттирилиш булиши мумкин. Бундан максад характерни тулаконли очиш булган. Ватанга фойдаси тегиши учун бутун бойлигини сарф килсада, хатто таклиф булганига карамай хазинадан пул олмасдан бир умр сабзавотфурушлик килиб кун кечирсада хизматини хеч качон миннат килмайди. Ёзувчи уз идеали йулида яратган бунингдек образлар турк хикоячилигидаги ёркин образлардир.

Умар Сайфиддиннинг ватанпарварлик мавзусидаги хикоялари "Ватанни севмок имондандир" хадиси асосида ёзилгандек таассурот уйготади. Ватан-парварлик, юртсеварлик инсондаги энг гузал хислатлардан булиб, ёшликдан бу туйгуни ривожлантириш керак. Ёзувчи хикояларининг ёшларда ватанпарварлик туйгусини тарбиялашдаги ахамияти хам шунда.

Халк ижоди таъсирида ёзилган «Уч насиуат» уикоясининг бош каурамони онасидан бошка уеч кими йук, оддий йигит Дурмушдир. У ишсизликдан бирор хизмат топиб,бир-икки куруш ишлаш максадида «гурбатчилар» гурууига кушилиб Истанбулга келади. Бу ерда уам тузукрок иш тополмай, охири Мустаким афандининг уйида йилига бир куруш ва бир насиуат учун хизматкорлик килади. Куп савдоларни бошидан кечириб, охири бахтли оилавий турмушга эришади. Халк огзаки ижоди мотивларидан фойдаланиб ёзилган бу уикоянинг тарбиявий ауамияти катта. Хикоянинг асосий мазмуни, асардан келиб чикадиган хулоса ота-боболар угитларига кулок тутиш, омонатга хиёнат килмаслик, уз нафсини тия билишдир.

Умар Сайфиддин уикояларида учраб турадиган Афрузбей образи узига хослиги билан ажралиб туради. «Очик уаво мактаби», «Афрузбей» каби асарларда каурамон килиб олинган бу образ, маълум маънода сатирикдир. Афрузбей узини билимдон килиб курсатувчи, сохта ватанпарвар, айни пайтда узга мамлакатларни уз юртидан устун куювчи, сузи билан иши бир булмаган шахсларнинг тимсолидир. Мана шундай «афрузбейларни» курсатиш билан ёзувчи уаётда учраб турадиган салбий типлар устидан кулади.

Умар Сайфиддин уикояларида аёллар образини узгача бир жозиба билан чизадики, бу каурамонлар беихтиёр сизнинг кадрдонингизга айланиб колади. Хикояларда тасвирланган вокеалар ичида юргандек, уша асарда тасвирланган шахснинг кувонч, аламлари сизни уам уаяжонга солади. «Баланд пошналар»,«Куримиш огочлар» уикояларини мисол килиб келтиришимиз мумкин. «Баланд пошналар»да ёш тул колган Хадича хоним изтироблари, атрофидагиларнинг каллоблигини куриб сикилишлари жуда таъсирли ифодаланган булса, «^уримиш огочлар» уикоясида ёзувчи ибратли уикоя, эртак услубидан фойдаланиб, аёлнинг шаъни канчалик юкорилиги, уни уакоратлаш котиллик билан баробар эканлигини таъсирли, укувчининг юрагини «жиз» эттирадиган килиб тасвирлайди.

Умар Сайфиддин ёзувчи сифатида кайси мавзуга кул урмасин, уша мавзудаги уикояларнинг ажойиб намунасини яратди. Унинг каурамонлари ёш болалар буладими, уарбийларми ёки кекса аёлларми бундан катъи назар ижодкор уар бир персонаж рууиятини теран ифодалай олади, узларига мос «адабий тилда» гапиртиради. Умар Сайфиддин каурамонларини турли вазиятларда тасвирларкан, уларнинг рууий уолатини, ички дунёсини очишга ургу беради. «Мармар дастгоу» уикоясида ёзувчининг инсон рууиятини теран ифодалай олишини Жаби афанди, уста Али образлари мисолида яккол куриш мумкин.

"Бадал" уикоясида ориятини уар нарсадан устун куядиган уста Алининг мудуиш кисмати жуда таъсирли баён килинган. Угирлик килгансан дея тууматга учраган Алини кулини кесмокчи буладилар. ^ули гул уста ундан кура бошини беришга рози. Хожи Маумат кассоб шарт куйиб, устанинг кулини бадалини бериб уни узига текин хизматкор килиб олади.

"Х,ожи етмиш ёшдан утган. Яна канча яшардики. У улгандан сунг, сен яна озод буласан, бизга килич ясайсан. Булакол уста, куп уйлаб утирма! -дейишди.

Х,ожи кассоб кесиладиган кулнинг бадалини козига санаб берган куни Улкан Алини эргаштириб, дуконига олиб келди. У жуда инжик, нихоятда вайсаки, утакетган бадхазм чол эди. Тухтовсиз вайсагани вайсаган эди. Xасислиги сабабли хозирга кадар на хизматкор, на шогирд ёллаганди. Улкан Алини кулга киритгач, дархол дуконнинг олдига айвонча кутарди. Уша ерга курпача ёзиб устига утирди. Каттами кичикми, барча ишларни унга килдира бошлади. Бомдод намозидан беш соат олдин шахардан икки соатлик узокликдаги кутонидан шу куни сотиладиган куйларни келтиртирар, унга суйдирар, терисини шилдирар, булаклатар, соттирар, то шом намозигача тухтовсиз буйрук берар эди. Бечорага факат ёвгон берарди холос. Гохо олдидан ортган овкатни итга ташлагандай унинг олдига отарди. Кечалари дуконни бошдан- оёк ювдирар, уйкуга йул куймай, эртаги савдо учун куй келтиришга жунатарди. Утинни хам урмондан кестирар, сувини ташитар, майда -чуйда ишларгача барчасини килдирарди. Х,атто, богчасидаги хожатхона урасини хам унга тозалатди.

Улкан Али ёвгон шурва билан бу кадар машаккатларга йилларча чидаши мумкин эди. Лекин Хржи кассоб икки гапнинг бирида:

- Галварс Али кулингнинг бадалини мен бердим. Булмаса чулок булардинг! - дея килган яхшилигини юзига солаверишига чидай олмаётганди.

Бир кун, икки - уч кун тишини тишига куйди. Тинмай ишлади. Кечалари ухламади. Кундузлари оёгини кулига олди. Xужайиннинг олдида кул ковуштирди. Шундай булса-да, кассоб яна:

- ^улингнинг бадалини мен бердим!

- Чулок булиб колардинг, ха!

-Мен туфайли кулинг омон колди!

Х,ожи кассобнинг тили гуё шу сузлар билан чиккандай эди. Х,ар бир буйруги бажо келтирилгач, оппок соколли, хунук, чутир юзини буриштириб, ич- ичига ботган кук кузлари билан унга бошдан - оёк тикилар, "Эсингда булсин, сен менинг кулимсан" дегандай, берган бадалини эслатиб куярди. Улкан Али жим колар юраги вайрон булаётганини, куксини лагча чуг ёндираётганини, сикилган тишларини гижирлаганини, чаккаларига огрик кирганини хис киларди. Кечлари ухлай олмас, кундузлари ишлаганида, кутондан куй олиб келганида, кушхонада куй терисини шилаётганида, мижозларга гушт кесаётганида "Нима килсам экан, нима килсам экан?" деб уйлар, бирор карорга кела олмасди. Дунёда хеч кимга буйинсунмасдан, озига шукур килиб, гурур билан бош кутариб яшашни истар экан, бошига не бало тушди?

^очиб кетишга номус киларди. У вактда уакикатан уам угирлик килган булиб чикарди" (Умар Сайфиддин. "Бадал". "Янг аср авлоди", 2012 йил.119-120-бетлар). Мана шундай уйловлар, ички исён исканжасида колган уста Али камситишларга, хурлашларга чидаб яшашдан кура кулини узи чопиб Хожига бергани ишонарли чиккан. Ёзувчи уста Улкан Алининг шу даражада жонидан туйганига укувчи ишонтириш учун Хожи Мауматнинг характерини, унинг кандай пасткаш одам эканлигини усталик билан тасвирлаб берадики, унинг зулмларига, уакоратларига чидагандан, камситилиб яшагандан кура уста Алининг ориятли одам уз кулини узи кесиб ташлаганига ишонади. Уста Алига ачинсада бундай ишни килиш учун учта канчалик матонатли, иродали эканига койил колади. Ёзувчининг бадиий мауорати образлар тасвиридан келиб чикиб уларнинг хатти - уаракатларига китобхонни ишонтира олишидир. "Бадал" уикояси инсон иродасининг мадуи булиб, кадрини билиб яшашга ундовчи ажойиб уикоялардандир. Биз юкорида келтирганимиз уикоя уакидаги назарий гапларга асослансак бу уикоя конфликтли - ривоявий уикоя эканини курамиз.

Умар Сайфиддин уикоялари ичида болалар бош каурамон булган ва болаларининг ички дунёси тасвирланган уикоялар уам бор. Болалар уаёти уакида ёзиш осон эмас. Бола кузи билан дунёга караш, унинг хаёлларидан келиб чикиб фикрлаш, хуллас дунёни бола нигоуи билан тасвирлаш уар кандай ёзувчидан катта мауорат талаб килади. Умар Сайфиддин бунинг уддасидан чика олган. "Фалак", Онт", "^ашов" уикоялари ана шундай асарлардир. Болаларга багишланган уикояларда ёзувчи узи билган, болалигида бошидан кечирган вокеаларни кизикарли уикоя килади. Хикоя килиш билан чегараланиб колмасдан вокеликка муносабат уам билдириб кетади. "Онт"да бир -бирига дуст буламиз дея онт ичишган болаларнинг узаро садокати тасвирланаркан, болаликдан сузининг устидан чикиш олижаноб уислатлигини ёш калб онгига синдира боради. "Фалак"да эски мактабдаги укитиш усули, болаларнинг узича шумлиги, фалакда жазолаш нотугри тарбия усули эканлиги жуда яхши курсатилган. "Мен Гунандан келганимдан буён шу мактабда укиётган эдим. Лекин дарс - парс деган нарсани билмасдим. Бир огиздан укий бошладикми, мен уам кушилар, бакира бошлардим. Энг кизикадиганим фалак тутиш!.." (Умар Сайфиддин. "Бадал". "Янг аср авлоди", 2012 йил.147 бет). Мана шу укувчининг сузиданок эски мактаб кандайлиги уакида тасаввур килиш мумкин. Ёзувчининг болалар уаётидан олиб ёзилган ажойиб уикояларидан бири "^ашов" уикоясидир. Отхонага бориб отбокар Дадаруу билан отларни кашов (темир тишли от кашлаш асбоби) билан кашлашни ёктирадиган бола (асар мен тилидан айтилиб, бош каурамоннинг исми курсатилмайди) бир куни узи отларни кашовламокчи булади. Аммо кашовнинг темир тишлари уткир эканми отлар жим турмайди. Шунда бола кашовни тишини чархлайман деб, тош билан уриб синдириб куяди. Эртаси отаси кашовни куриб ким синдирганини сураганда, укаси Хасан синдирганлигини айтади. ^аури каттик ота Хасанни

47

-»^f-

жазолаб отхонага боришни такиклаб куяди. Отларни нихоятда яхши курган Х,асан бундан жуда эзилади. Бунинг устига отасининг качон курса "Х,а, ёлгончи" дейиши огир ботарди. Бир йилдан сунг укаси Х,асан бугма касалига учраб вафот этганида, укасига килган тухмати учун уз узини кечиролмай боланинг азобланиши жуда таъсирли берилган. Укасига ачиниб кечаси билан йиглаб чиккан бола эрталаб отасига кашовни синдирганлигини айтмокчи булганда кеч эди. Х,асан улиб булганди. "Лекин сахар мардонгача мижжа коколмадим. Тонг окараётганда Парвинни уйготдим.Урнимдан турдим. Мен ичимдаги захарли изтиробдан кутулиш учун ошкаётган эдим. Афсуски, бечора укам шу кечаси улган эди" (Умар Сайфиддин. "Бадал". "Янг аср авлоди", 2012 йил.158-бет)

"Туткун", "Онт", "Васиятнома", "Жасорат", "Бенамоз", "Фалак", "^ашов", "Мансаб", "Валинеъмат", "Пора", "Гамгин хикоя", "Фармон", "Камалак", "Ок юз", "Чаноккалъадан сунг", "Дусту нодустларимиз" каби хикоялари хам ёзувчининг махорат билан таъсирли ёзилган хикояларидандир. Ёзувчи хикоя-ларида кахрамонлари тилидан урф-одатларга, тарихга, умуман инсоний жихатларга оид фикрларни айтиб, хикоя мазмуни билан шунчалик уйгунлаш-тириб юборадики, укувчи уни бир насихат сифатида эмас, якин инсонидан эшитаётгандек хис килади. "Валинеъмат" хикоясидаги кахрамоннинг сузларига эътибор килинг: "Математикада булгани сингари, хаётда хам баъзи назариялар бор. Тугрилиги аник булиб турган нарсаларни одамлар назарга илмайди. Масалан: "Х,ар бир одам уз ишини узи хал этса, бировнинг бировга эхтиёжи колмайди" ( Умар Сайфиддин. "Бадал". "Янг аср авлоди", 2012 йил. 35-бет ) Бадиий асарни укишли киладиган сифатлардан бири унда укувчи завк олиши билан бирга фикрида тулишсин. Дунёкараши кенгайсин. Х,ар кандай аклли гапни хам таъсирли, киши юрагига етиб борадиган килиб айтмаса, унинг кадри пасаяди. Бадиий адабиётнинг асосий фазилатларидан бири хам айтилмокчи булаётган фикрни, гояни укувчи кунглига етиб борадиган килиб айтишдир. Тили содда, тушунарли, жимжимадорликдан узок булган асарлар укувчи кунглига утиришади. Умар Сайфиддин хикояларининг тили ширалиги билан хам ажралиб туради. Диалогларнинг равонлиги, халк маколларидан уринли фойдаланиш, асар кахрамонларининг ёшига, рухига мос нутк Умар Сайфиддин хикояларини тилини безаб турибди. Умар Сайфиддин хикоялари юксак бадиийлик талабларга жавоб берадиган хикоялардандир.

Таникли таржимон ва адабиётшунос Бобохон Мухаммад Шариф Умар Сайфиддин ижодининг мохияти хакида шундай ёзганди: "Умар Сайфиддин уз мамлакати ва миллатини каттик севган ва унинг келажаги учун кайгурган ватанпарвар ёзувчи эди. Йигирманчи аср бошларида турк жамиятида катта сиёсий кучга эга булган айрим гурухлар томонидан мамлакатни таркокликка, халкни махдудликка етаклайдиган карашлар таргиб этилаётган, миллат ва дин тушунчалари инкор этилаётган бир шароитда миллий бирлик гояси, узликни англаш, халкни ягона миллий гоя атрофида жипслаштириш эхтиёжи тугилган эди. Умар Сайфиддин бу тарихий хакикатни теран илгаб, уз

48

-»^f-

уикояларида миллат ривожига тусик булаётган иллатларнинг илдизини, ватанпарварлик, миллатпарварлик туйгусини хиралаштираётган салбий жиуатларни уакконий курсатди, замондоши ахлокий- маънавий дунёсини чукур таулил килди, унда гузал маънавий фазилатларни тарбиялашни энг мууим вазифа деб билди.

... Умар Сайфиддин турк маданиятини, прогрессив анъаналарини уимоя килиш, миллатни ёт, айникса, инсонийликни маув этадиган космопо-литчилик, худбинлик туйгуларини авж олдирадиган Гарб маданияти таъси-ридан асраш учун курашган. Ёзувчининг бу истаклари унинг "Афрузбей", "Баланд пошналар" асарларида ёркин акс этган" (Умар Сайфиддин. Бадал. "Янги аср авлоди", 2012 йил. 4-5- бетлар).

Хикояларида ХХ аср бошидаги Туркия уаётини реалистик акс эттирган, миллат кайгуси, ватанпарварлик бош гоя булган талантли ёзувчи Умар Сайфиддин асарлари бугунги кунда уам дунё китобхонлари томонидан севилиб укилмокда. 125 та уикояси нашр этилиб, уаётлигидаёк турк уикоячилигини дунё микёсига олиб чиккан Умар Сайфиддиннинг уикоялари жауоннинг куп тилларига таржима килинган. 1972 йил Умар Сайфиддиннинг уикоялар туплами Бауром Иброуимов ва Мирвали Аъзамов таржималарида узбек тилида чоп этилган эди. Сунгги йилларда Умар Сайфиддин асарларидан узбек тилига янги таржималар килиниб нашр этилди ва бу жараён давом этаётир.(Мн: "Бадал" Тошкент. "Янги аср авлоди"-2012. "Турк уикоялари". "Камалак ПРЕСС"нашриёти. Тошкент -2019.) Мактаб дарсликларида уам ёзувчинииг уикоялари урин олган. Хатто ёзувчининг айрим уикояларининг бир нечта таржима вариантлари («Бадал», «Кашов», «Бенамоз» ва ук) бор. Умар Сайфиддин уикоялари узбек тилига кайта - кайта таржима килинаётир. Умар Сайфиддинни уикоянавис сифатида А. П. Чеховга киёслайдилар. Б. Шариф тугри таъкидлаганидек: « Рус адабиётида А. П. Чехов, узбек адабиётида Абдулла Каууор кандай буюк роль уйнаган булса, турк уикоячилигида Умар Сайфиддин шундай уринни эгаллагандир»..

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.