Научная статья на тему 'САИД АҲМАДНИНГ ЗАМОНДОШЛАРИ ҲАҚИДАГИ ХОТИРАЛАРИ'

САИД АҲМАДНИНГ ЗАМОНДОШЛАРИ ҲАҚИДАГИ ХОТИРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
256
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мемуар асар / хотира / биография / далил / мемуаристика / эсдалик / адабий жараён / адабий танқид / танқидчи / тафаккур

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нарзуллоева Нилуфар Сайфуллоевна

Мемуар асар бу реал воқеа-ҳодисалар иштирокчиси ёки гувоҳининг ўтмиш ҳақидаги хотира асари ҳисобланади. Мемуар асарларнинг тарихий ҳужжат сифатидаги қиммати, уларга асос қилиб олинган воқеаларнинг моҳияти, баёнининг изчил ва аниқлиги билан белгиланади. Хотиралар, эсдалик-эсселар, кундаликлар, ёндафтар-қайдларлари илмий-ҳужжатли мемуаристиканинг жанр турлари, тафаккур шакллари ниҳоятда ранг-баранглигидан далолат беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САИД АҲМАДНИНГ ЗАМОНДОШЛАРИ ҲАҚИДАГИ ХОТИРАЛАРИ»

САИД АХМАДНИНГ ЗАМОНДОШЛАРИ ХДКВДАГИ ХОТИРАЛАРИ

Нарзуллоева Нилуфар Сайфуллоевна

Ангрен шахар 6-мактаб она тили ва адабиёт фани укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7440939

Аннотация: Мемуар асар бу реал вокеа-ходисалар иштирокчиси ёки гувохининг утмиш хакидаги хотира асари хисобланади. Мемуар асарларнинг тарихий хужжат сифатидаги киммати, уларга асос килиб олинган вокеаларнинг мохияти, баёнининг изчил ва аниклиги билан белгиланади. Хотиралар, эсдалик-эсселар, кундаликлар, ёндафтар-кайдларлари илмий-хужжатли

тафаккур шакллари нихоятда ранг-Мемуар асарларнинг илк намуналари антик давр адабиётига тегишли. Урта асрлар, Уйгониш ва кейинги даврларда мемуар асарларнинг хилма-хил турлари пайдо булган. Мемуар характеридаги асарларнинг яратилиши Шарк адабиётида хам узига хос анъаналарга эга. Илмий-хужжатли мемуаристика кеча ёки бугун келибгина пайдо булган эмас; унинг илдизлари кекса классик адабиётимизда бориб туташади.[2,61] "Носир Хусравнинг "Сафарнома", Зайниддин Восифийнннг "Бадое ул-вакое", Алишер Навоийнинг "Х,олоти Саййид Хдсан Ардашер", "Золоти Пахлавон Мухаммад", Бобурнинг "Бобурнома" асарлари мемуар асарларнинг ноёб намуналаридир.

ХХ асрнинг 70-80-йилларидан бошлаб ёзувчи ва санъаткор хакида хотира китоблар яратилди. Хотиралар ижодкорларнинг ижодий лабараторияси, биографиясини урганишда адабиёт илмини бойитишда узига хос уринга эга. Абдулла Кдххор, Гафур Гулом, Ойбек хакидаги "Замондошлар хотирасида" китоблари ана шундай хотира китоблар сирасига киради. Ушбу хотира китобларда турли ижодкорларнинг маълум бир ижодкорга нисбатан билдирган фикри ва узи гувох булган хаёт талкини, хотиралари баёнини эътибор марказида булади.

Узбекистон халк ёзувчиси, "Узбекистон Кахрамони" Саид Ахмаднинг "Йукотганларим ва топганларим" китоби хам ана шундай мемуар-биографик китоблардан, шу билан бирга бутунлай узига хос услуб ва композицион курилишга эга асар хам хисобланади. Ушбу маколада Саид Ахмаднинг адабий жараён ва унинг яратувчилари билан боглик карашлари урганилган.

Калит сузлар: мемуар асар, хотира, биография, далил, мемуаристика, эсдалик, адабий жараён, адабий танкид, танкидчи, тафаккур.

мемуаристиканинг жанр турлари, баранглигидан далолат беради.[2,11]

Узбек адабиётида ХХ асрнинг 70-80-йилларида ёзувчилар ва санъаткорлар хакида мемуаристик асарлар, хусусан, хотира китоблар яратиш анъанага айлана бошланди. Хотира- илмий-хужжатли мемуаристиканинг бир булагидир. Хотира яратишнинг афзаллиги жуда куп. У, биринчидан, ёзувчи ва шоирларнинг хаёти ва ижоди, улар яшаган давр, адабий жараён хакида кимматли маълумотлар беради. Иккинчидан, улар асарларининг ёзилиш жараёни, рухияти, кайфияти манзараларидан, илмий ва ижодий хаёлларининг тулкинидан хабардор этади. Учинчидан, бу омиллар илмий-назарий, шу билан бирга илмий-бадиий йуналишдаги тадкикот ишлари учун асос була олади» [6,56], - деб ёзади Ш. Ахмедова. Тугри, улкан сиймоларнинг бетакрор илхом дакикалари, ижодий изланишлари, уй-хаёллари, асарларининг ёзилиш жараёни билан боглик холатлар, шахсий хаёти билан боглик хотиралар рус адабиётидагига нисбатан бизда кам яратилган. Шу кунгача талай адиблар хакида унлаб хотира китоблари дунёга келди. ХДодирийнинг "Отам хакида", замондошлари ёдномаларидан тартиб берилган "Абдулла Кодирий замондошлари хотирасида" ва "Кодирийни кумсаб", "Айний замондошлар хотирасида", З. Саидносированинг "Ойбегим менинг", Н.Каримовнинг "Зарифа ва Ойбек" хамда жамоанинг "Ойбек замондошлари хотирасида", Саид Ахмаднинг "Назм чоррахасида" хамда "Йукотганларим ва топганларим", К.Каххорованинг "Чорак аср хамнафас" ва жамоанинг "Абдулла Каххор замондошлари хотирасида", "Максуд Шайхзода замондошлари хотирасида" ва бошкалар шулар жумласидандир. Бу хотира китобларда турли ижодкорларнинг узи яхши билган маълум бир ижодкорга нисбатан билдирган фикрлари, ижодига муносабати, бахоси ва узи гувох булган хаёт талкини, хотиралари баёнига эътибор каратилади. Масалан, "Абдулла Каххор замондошлари хотирасида" китобида Абдулла Каххор шахси турли миллат ва узбек ижодкорлари томонидан хотирланади, унинг ижоди ва шахс сифатидаги кирралари кашф этилади.

Узбекистон халк ёзувчиси, "Узбекистон Кахрамони" Саид Ахмаднинг бутунлай узига хос услуб ва композицион курилишга эга "Йукотганларим ва топганларим" китоби хам ана шундай мемуар-биографик китоблардан хисобланади. Ушбу мемуар-биографик асари композицияси узига хос тарзда тузилган булиб, "Йукотганларим" кисмида устозлари Г. Гулом, А. Каххор, М. Шайхзода, Миртемир, Шухрат, замондошлари Саида Зуннунова, Аскад Мухтор, Туроб Тула, У.Умарбеков хакида самимий мулохазаларини баён этса, "Топганларим" кисмини У.Хршимов, Н.Аминов, Тогай Мурод, Н.Фозилов, М.Кориев, Тулан Низом каби ижодкорларга багишлайди.

Асарнинг жозибасини таъминлаган омиллардан бири шундаки, адиб ким хакида ёзмасин, уларни яхши билган инсон сифатида самимият билан, устозлари, тенгдошлари, шогирдлари хакида катта мухаббат билан ёзади.

Ижодкорга, унинг асарига танкидчи сифатида бахо беради. Масалан, "Миртемир жон-тани билан, вужуд-вужуди билан, сабр-бардоши билан, уй-туйгулари билан шоир эди. Чинакам шоир эди"[4,161]. Айникса, адибнинг Тогай Мурод хакида ёзганлари самимий ва мехрга, хиссиётга тулалалиги билан китобхон калбларни титратади: "Тогай Мурод уз она тилини бенихоя яхши билади. Билгандаям бутун ранглари билан, оханглари билан билади. Шу боис соф узбекча битади. Тогай Мурод узбек тилини куйлатди. Узбек тилнинг жами жилваларини офтобга солиб курсатди"[4,251]. Адиб хотираларининг яна бир ахамиятли томони шундаки, у факат хотираларни келтирмайди, балки тилга олаётган шоир ёки ёзувчи хакида фикр юритар экан, узининг адабиётга доир карашларини хам баён этиб кетадики, бу эса мавзунинг долзарблигини хамда Саид Ахмаднинг адабий-танкидий карашларини тадкик этиш заруратини курсатади.

Саид Ахмаднинг замондошлари хакидаги турли жанрдаги асарларини укир эканмиз, унинг, энг аввало, суз санъатига, уни яратувчиларига булган юксак хурмати ва мухаббатини сезиб турасиз. Китобни укишли килган фазилатлардан бири хам мана шунда. Масалан, у атокли шоир, носир, драматург ва таржимон Аскад Мухтор романлари, бир катор кисса, хикоя ва драмалари, бой кузатувларга асосланган фалсафий лирикаси, жахон адабиёти намуналаридан бадиий юксак таржималари билан ХХ аср адабий жараёнида уз услуби ва уз китобхонига эга йирик суз санъаткорлардан бири булган Аскад Мухтор ижодини хам урганади. "Асцад Мухторнинг уалоллиги бор сурати-ю сийратидан, ёзган уар бир шеъри, достони, цисса-ю романларидан, лафзи-уйларидан аён эди. Уша цизил алвонларга уралган "Опа-сингил" лардан тортиб, "Аму" ё "Чинор" романларигача, "Дарёлар туташган жойда" ва "Цорацалпоц циссаси"дан "Бухоронинг жин кучалари" циссаларигача, "Зар цадри ", "Самандар " песалари, "99 миниатюра "дан "Сизга айтар сузим " каби шеърий тупламларигача, жауон адабиётидан таржима-ю публитсистик мацолаларигача бирор асар инсоний ва ижодий уалолликдан холи эмас"[5].

Аскад Мухтор асарларининг кахрамонлари хаётнинг синовларига куп дуч келган, умри давомида синовлардан калби тобланган, вазмин характердаги шахслардир. Айнан бу хусусиятлар носирнинг уз характери билан узаро боглик. Чунки Аскад Мухтордаги теран фикр, жиддийлик асар кахрамонларида хам уз аксини топади. "Асцад болалигида уам нщоятда жиддий эди. Бора-бора бу жиддийлик ижодига уам кучди. Китобларнинг цаурамонлари уам жуда жиддий одамлар. Улар фикр циладиган, жамият тацдирида катта рол уйнайдиган цщрамонлардандир ".[4,227]

Аскад Мухтор ёзилажак асар вокеаларига, тасвирларига олдиндан кузатиш килади. Кандай асар яратмасин у вокеаларни, тасвирларни реал хаётда куриб,

реал тасвирлайди. Унинг илк асарлари саноат мавзусига багишланган. Бу мавзуда лирик асарлар яратди. Мавзу кулами кенглиги боис ижодкор йирик эпик асарларга кул урди. Саид Ахмад Аскад Мухторнинг шоир, носир булиш билан бирга мохир таржимонлигига хам диккат каратади. Унинг ижоди давомида рус адабиётининг йирик устунларининг асарларини она тилимизга махорат билан таржима килганлиги, Софокл, Шекспир, Шиллер, Пушкин, Лермонтов, Т.Шевченко, М.Горкий, Р.Тагор, А.Блок, В.Маяковский каби жахон адабиёти улугларидан килган таржималари хозирги кунда хам укувчилар учун ахамиятга эгалигига укувчи диккатини каратади. Узга тилдаги асарни шакли ва шаклдаги гузаллиги билан бирга таржима килиш хам бир санъат эканлигини таъкидлар экан, Аскад Мухторнинг таржималари адабиётимизни безаб турибди"[4,227],-деб ёзади.

"Танкидчи ва адабиётшунослар асосан асар хакида гапирадилар. Ёзувчи хакида эса... Вахоланки, асар ёзувчидан униб чикади: фарзандидай унда тугилади, улгаяди, камол топади. У фарзандини авайлайди; химоя килади. Асар ёзувчининг такдири, керак булганда ёзувчи курбон булишга хам тайёр. Унинг бу гайритабиий садокати, ёзмасдан туролмаслиги, рухиятга, фалсафага, мушохадага мойиллиги, шахси, феъли, услуби, карашлари, дарди, кийналишлари хеч кимни кизиктирмайди"[5]. Дарвоке, адабиёт назариётчилари хам ёзувчи шахсияти, ижодий лабораторияси хакида кам ёзадилар. Хрлбуки, асар яратиш жараёнини бу унсурларсиз тулик тасаввур килиш мумкин эмас. В.Г.Белинский адабиётнинг умуммазмунининг узига хослиги хакида гапирганда, унинг талантли шахслар томонидан яратилишига сифат масаласи маъносида карайди. Талантли санъаткоргина адабий асар яратишга кодирдир, аслида адабиёт тарихи талантли ёзувчилар тарихидир[1,56]. Саид Ахмад узининг мемуар-биографик характердаги "Топганларим" асарида Аскад Мухтор шахсига киска ва лунда бахо беради, адиб ёшликдан кадрдон булган сафдошининг хаёти, характери, кисман ижодига тухталади. "Аскад куп китоб укиган, куп мушохада киладиган мулло ёзувчи. Адабиётга оид катта илмий бахсларда Аскад бир олимдек гап айта оладиган, фикри тиник ижодкордир"[4,226].

Саид Ахмад Аскад Мухторга багишланган хажман киска хотира-маколасини "Аскад билан ёнма-ён" деб номлаган булиб, "Турт роман, турт кисса, катор достонлар, драмалар, том-том шеърлар, хисобсиз адабий-танкидий маколалар" олтмиш ёшга кирган Аскад Мухторнинг кирк йилда яратган мероси эканлигини таъкидлар экан, ижодкор дусти билан фахрланиш туйгуларини уртоклашади.

Мазкур хотира-макола адибнинг 60 ёшга кириши муносабати билан ёзилган, шу боис уни хотира-юбилей макола деб аташ максадга мувофикдир.

"Бинобарин, бадиий адабиётнинг фойдалилиги асарда факат бугун учун хизмат килувчи бирон маслахат ёки консультациянинг мавжудлиги билан эмас, "яхши одам бул, ахлокли бул, одобли бул" деган курук насихатлар билан эмас, балки хар кандай асарнинг онгимизга ва калбимизга берадиган озиги билан, дунё хакидаги билимларимизни бойитиши, маънавий дунёмизни кенгайтириши, гузаллик туйгусини уткирлаштириши, хисларимизни тарбиялаши билан улчанади"[3,168]. Узбекистон халк ёзувчиси Улмас Умарбеков юкорида зикр этилган фикрларнинг тасдиги уларок чинакам бадиий адабиёт намуналарини яратган истеъдодли ижодкорлардан биридир. "Улмас том маънода баркамол инсон эди" - дейди Озод Шарафиддинов. Саид Ахмаднинг "Йукотганларим ва топганларим" китобида ва Озод Шарафиддиновнинг катор маколаларида ижодкор шахсига ва ижодига тугри таърифлар берилгани куринади. Ушбу асарларда унинг ижодига, хусусан киссалари ва романларига алохида тухтанилади.

Саид Ахмаднинг мемуар-биографик китобига кирган "Ёшлик кучаларига саёхат" асари такриз жанрида ёзилган, чунки унда купрок "Одам булиш кийин" романи (адиб уни "бегубор туйгулар достони" деб атайди), унинг ёзилиш тарихи, адиб яратган образлар хакида самимий бир тарзда бахо берилгани куринади.

Улмас Умарбеков "Севгим севгилим" киссасини ёзди. Асар хажман кичик булса-да, унда сиёсий тузум инсонлар такдирига хам таъсирини курсатгани уз аксини топган. "^исса хажман увоккина булса-да, худди Чингиз Айтматовнинг "Жамила"си ёки Одил Ёкубовнинг "Мукаддас"и каби уша даврнинг адабий хаётида катта ходиса булди... Бу кисса узбек прозасида шахсга сигиниш окибатларини карши ёзилган асарлардан бири эди"[3,168], -деб ёзган эди О.Шарафиддинов ХХ асрнинг 60-йилларида. "Севгим-севгилим" киссаси Улмаснинг адабиётимизга дадил кириб келаётганига кафил булган эди. Бу орада у "Кимнинг ташвиши йук", "Жура кишлок", "Ёз ёмгири" каби нихоятда яхши киссалари билан уз укувчисини топди, мехрини козонди"[4,232]. Хдкдкатан хам талабалик йиллариданок макола, лавха ва очерклар ёзган булажак адиб нафакат бадиий асарлари, балки ижтимоий-сиёсий фаолияти билан хам халкимиз хаётида мухим из колдирган истеъдодли носирнинг портретига чизгилар Саид Ахмад каламига узгача тароват багишлайди.

Улмас Умарбековнинг яна бир йирик асари "Одам булиш кийин" романи булиб унда эрта уйгонган мухаббат куртаклари кишнинг совук шамолига хазон булганини хис киламиз. ^ахрамонлар такдири шамолдай уз йуналишни узгартиради. Асар вокеалари, кахрамонлар хис-туйгуларилари когозга шундай тушириладики, уни укиган китобхон Абдулла каби виждонан кийналади, Гулчехрага ачинади ва яна кимдир икки ёшни айбдор килади ёинки, айбдорни

кидиради."Улмаснинг бу романини кулга олганимда кунглим алланечук булиб кетади. Ут-олов болалигим, туполончи ёшлигим, канотли успиринлик йилларим бирдан лоп этиб куз олдимга келиб, туриб олади. Факат нурдан, факат оханглардан яралган ишк деб аталмиш йигитлик тонгларимни кураман. Истикбол дардида уртанган кечаларим куз олдимга келади... "Одам булиш кийин" китоби менда ана шундай хисларни уйготди"[4,232].

Мемуар-биографик характердаги асарнинг "Топганларим" кисмида У.Умарбеков асарига бахо берилар экан, танкидчи кахрамоннинг такдирида уз утмишини эслайди. Бадиий асар китобхоннинг калбига етиб бора олгандагина хакдкдй бадиий асар яралади. Саид Ахмад адибнинг ижод лабораториясини кузатади. "Укувчи у ёзаётган манзараларга, одамларнинг хатти-харакатларига ишонади. Чунки Улмас ёзаётган объектни куриб туради. Куриб, кейин ёзади. "Одам булиш кийин" романининг кахрамонлари Улмаснинг уртоклари, мактабдошлари, курсдошлари. Тасвирланган манзаралар унинг кучаси, юрган йуллари"[4,233].

Саид Ахмад Улмас Умарбеков Абдулла образи тасвирида уз кузи билан кузатган инсоннинг характерини куради. "Романнинг кахрамони Абдулла менга Улмаснинг мархум дусти, талантли режиссёр Дамир Шокировни эслатади"

Саид Ахмад адиб асарини танкидчиларга хос сергаклик ва теранлик билан ана шу йусинда тахлил этган. У романни тахлил этганда асар гоясини эмас, образларнинг хаётийлигига, асарнинг ёзилиш жараёнига эътибор каратади. Саид Ахмад баландпарвоз сузламайди. У носирнинг асарларини борича, самимий тахлил этади. У.Умарбеков асарлари бадииятининг реаллиги ва китобхон калбига етиб бора олишини курсатиб беради, асарнинг узи учун кадрли ва севикли, ардокли эканлигини, адиб "ижод жараёнидаги уз хаяжонларини укувчига юктира олган"и, дардига хамдард, кувончига шерик кила олгани, узи хам бу кувончу хаяжонлардан бебахра колмаганини китобхонга маълум килади. Саид Ахмаднинг бу самимий ва асосли фикрларини укиган китобхоннинг адиб ижоди асарларига кдзикдши уйгониши аник. Саид Ахмаднинг адабий-танкидий карашларидаги содда тил, калбдан чиккан самимийлик укувчини хам узига тортмай колмайди.

Узбекистон халк ёзувчиси Саид Ахмад узининг ажойиб публицистик маколалари, хикоя, кисса ва романлари билан адабиётимиз тараккиётига муносиб улуш кушган Узбекистон халк ёзувчиси Уткир Хршимов хаёти ва ижоди хакида "Ижод ва жасорат" портрет-маколасини ёзади. Узининг "Йукотганларим ва топганларим" китобида адиб ижодига алохида тухталади.

У маколани халк орасида машхур булган донишманд гаплардан усталик билан фойдаланади. агар азамат чинорни буй-басти билан кураман, десанг, сал наридан туриб кара, агар ёнидан карасанг, унинг факат бир булагини

кyрaсaн, yзокдaн кaрaсaнг, 6утун сaлобaти билaн кyрaсaн, дегaн эквн"[4,236]. Уткир Хршимов xaдкдaрвaр инсон бу xyсyсият унинг фaолиятидa хaм кyринaди. " Онa xaдкднинг дaрдигa хaмдaрд, кувончига шерик бyлa олaдигaн, хaр кaндaй мушкул шaроитдa хaм уни химоя ^^a олaдигaн, ижодкоргинa мехрга, иззaт-хyрмaтгa сaзaвор бyлaди"[4,237].

"Топгaнлaрим" дa ёзувчи шaxсигa naъриф берилгaн. Ушбу aсaрдa носирнинг турли aсaрлaригa Сaид Ахмд Узининг мyносaбaтини ифодa этaди. Ёзувчи Уткир Хршимов aсaрлaрининг гyлтожлaридaн бири бу- "Икки эшик орaси" aсaр нaфaкaт уз дaвридa, бaдки хозирги зaмондa хaм китобxонлaр кУлидaн кУймaйдигaн aсaрлaрдaн биридир. Асaрдa жaхон уруши инсонлaр тaкдиригa тай дaрaжaдa тaъсир килганлиги aсaрнинг бaрчa тахрaмонлaри хдёти орк^и тaсвир этилaди. "Ромaн уруш Ba yрyшдaн кейинг йиллaрдaги кишлок xaëra, урушнинг жaми OFирликдaрини, мaхрyмликлaрини aзaмaт елкaсидa кyтaргaн, узи емaй топгaнини жaнгчилaр OFЗигa тyтгaн, фидойи дехк;онлaр жaсорaти мaдх кдлинган'^4,239]. Шунингдек, aдиб Сaид Ахмaд aйрим aсaр тахрaмонлaрини тaкдирини мисол келтирaр этан, Рaъно, Робия, "K^a aммa", Шомyродлaр обрaзлaригa тyxтaдaди. "Никох кечaсининг эртaсигa куёвини жaнггa жyнaтиб келинлик либосини иш кийимигa aдмaштиргaн чиллaди келинлaрнинг либосини иш кийимигa aдмaштиргaн чиллaли келинлaрнинг OFир, мaшaккaтли мехнaтлaри, отa yрнидa кетмон кyтaриб дaдaгa чиктан норaсидa гyдaкдaр, yFли yрнигa ер чопган бyкчaйгaн чол-кaмпирлaр куз олдингиздa пaйдо бyлaди"[4,239] Асaрни укиш дaвомидa тахрaмонлaр дaрди китобxонгa тaъсир этa олсa, демaкки, aсaр кдммaти узига xосдир. "Икки эшик орaси" aсaри уруш дaврини тaсвирлaгaн бебaхо aсaрлaрдaн биридир. Бебaхолиги шyндaки, aсaрни укиган китобxон уруш инсоният бошигa кaндaй кyлфaтлaр олиб келишини хис к^лбли. Сaид Ахмaд aсaргa билдиргaн aдaбий-тaнкддий фикрлaри сyнггидa шyндaй дейди: " "Икки эшик орaси" ромaни узбек aдaбиёти xaзинaсидaн уз урнини топгaн aсaрлaрдaн бири булиб колди. Бу aсaр xaдкдaр бошигa кyлфaт солгaн иккинчи жaхон уруши тyFрисидa ёзилгaн aччик Ba aдaмли йилномaдир"[4,239]

Сaид Ахмaд тaхлил кдлган aсaрлaрдaн бири "Тyшдa кечгaн yмрлaр" ромaнидир. Бу ромaндa "АфFOн уруши" хдм инсониятгa бaxт олиб келмaгaнлигининг исботидир. Асaрдa шaxсгa сиFиниш йиллaри, уруш х^и-хaнyз инсонлaр к^б ярaсигa aйлaниб бyлгaни яккол кyринaди. Хyсyсaн, aсaрни укдган ёзувчи Сaид Ахмaд yндaн олгaн тaaссyротлaрини шyндaй ёзaди. "Тyшдa кечгaн yмрлaр" ромaни Уткир ижодидa aдохидa урин тyтaди. Ш^сга сиFиниш йиллaри одaмлaр юрaгидa очган ярaдaр хaмон жaзилдaб OFриб турибди. ^y^ra^^^a юргaн уруш ногиронлaрининг ярaсидaн хaмон кон томaяпти. Kaнчaдaб aзaмaт yFлонлaрнинг жaсaди олис, энди бориб бyлмaйдигaн чет

элларда колиб кетди. Боласидан, ёридан, огасидан жудо булганлар хамон кора кийимда. Улар халигача йул пойлайдилар. Бу дахшатлар, бу айриликлар собик совет рахбарларининг кузини очмади. Генералларнинг маршал булгиси, маршалларннг бош кумондон булгиси, битта "Олтин юлдуз"ини турт-бештага етказгиси келиб колди. Уларнинг бундай орзулари факат уруш булгандагина амалга ошиши мумкин эди. ^анча бегунох йигитларимизнинг нимта-нимта булган жасадлари темир тобутларда кайтди"[4,240].

Ушбу асар хакида адиб Саид Ахмад уз карашларини киска ва лунда ифодалаган. "Романни локайд-хаяжонсиз укиб булмайди. У китобхонни ларзага солади. Халк бошига кулфатдан бошка нарса солмаган конли урушни бошлаган телба урушкокларга дил-дилидан каргиш ёгдиради"[4,240].

Уткир Хршимовнинг яна шундай асарлари борки, у куп учрайдиган мавзуни бошка шаклда каламга олади. Саид Ахмад таърифи билан айтганда, "суз санъаткори" эканлигини исбот этади. У "Она" мавзусини узининг "Дунёнинг ишлари" асарида киссасида узгача шакл ва узгача рухда ёзган.

"Айникса, "Дунёнинг ишлари" асарини кисса эмас, достон деб аташни истадим. У кушикдай укилади. Уни укиб туриб, уз оналаримизни уйлаб кетамиз. Шу мушфик, шу жафокаш оналаримизнинг олдидаги бир умр узиб булмас карзларимизнинг акалли биттасини уза олдикми, деган андиша, бир савол куз олдимизга кундаланг туриб олади. Кисса бизни инсофга, инсонни кадрлашга, хурмат килишга чакиради"[4,240]. Саид Ахмаднинг ушбу бахоси тугри ва хакконий эканлигини киссанинг китобхонлар орасида машхур булиб кетганлиги хам курсатиб турибди.

"Йукотганларим ва топганларим" китобида Саид Ахмад Уткир Хршимовнинг ижоди ва шахсига уткир нигох билан, мухаббат ва эхтиром билан назар ташлагани яккол куринади.

Узбек адабиётида мемуар асарлар йуналишида узига хос асар яратган Саид Ахмад турли жанрларда узининг замондошлари хаёти ва ижодига назар ташлаш оркали узининг адабиёт ва адиб хакидаги нозик кузатишларини, адабий-танкидий карашларини намоён этганини уч ёзувчи ижодини тахлил килиш оркали курсатиб беришга харакат килдик. Адибнинг мунаккид сифатида хар бир адиб ижодига бахо беришдан олдин, унинг шахсиятига хам назар солиши биографик характердаги асарлар учун энг мухим хусусият сифатида куринади. Бу эса тахлил ва талкин жараёнида ёзувчининг, асарларининг характерини, мохиятини очиб беришда,уларни тулик тахлил этилишига ёрдам беради.

Адабиётлар:

1. Адабиётшунослик назарияси: Олий укув юртлари учун дарслик. — Т.: АДодирий номидаги халк мероси нашриёти, 2004. — 264 б-Б56

2. Нуъмон Рахимжонов.Илмий тафаккур жилолари.Фан.Т.:1991-65б-

Б-4

3. Озод Шарафиддинов. Адабий этюдлар. Бадиий адабиёт.Т.:1968.Б-

168

4. Саид Ахмад. Йукотганларим ва топганларим. Тошкент: Сано-стандарт, 2019- 352б-Б226

5. https://kh-davron.uz/yanginklar/muborak-kin/shuhrat-rizayev-asqad-muxtor.html

6. Ахмедова Ш. Узбек адабий танкидчилиги жанрлари.Т.:Фан, 2009. 56-бет

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.