Научная статья на тему '«Ҳабиб ус-сияр» ва «Матла ус-саъдайн» асарларида дипломатик ва элчилик муносабатларнинг акс эттирилиши'

«Ҳабиб ус-сияр» ва «Матла ус-саъдайн» асарларида дипломатик ва элчилик муносабатларнинг акс эттирилиши Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
87
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Востоковедение
Область наук
Ключевые слова
садр / тавочи / кўкалдош / ясовул / парвоначи / баковул / арзахат / каъбапўш / жома. / садр / тавочи / кокалдош / ясовул / парвоначи / баковул / арза-хат.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Исҳоқов Мирсодиқ, Жумаев Ғайратжон

Ушбу мақолада Темурийлар империясининг Буюк Соҳибқирон Амир Темурдан кейинги қудратли ҳукмдори Шоҳруҳ Мирзо даврида (1377-1447) давлатнинг ташқи сиёсий ҳаёти, фаолияти ва дипломатик муносабатлар ҳақида маълумотлар мавжуд. Шоҳрух Мирзо Кичик Осиё, Яқин Шарқ, Миср, Араб ва Форс диёри билан элчилик муносабатларни жуда ҳам яхши йўлга қўйган ва бу диёрдаги барча воқеаларни синчиковлик билан кузтиб борган ҳамда бу жараёнларда ўзи ҳам давлати манфаатлари йўлида аралашиб турган. Унинг даврида мамлакатда савдо-иқтисодий, маданий, диний, ҳарбий соҳаларда юксалиш кузатилди. Шоҳруҳ Мирзонинг минтақада ҳукмронликни ўз қўлига олиш учун олиб борган ташқи сиёсати ва элчилик муносабатлари ёритилган. Хусусан, Шоҳрух Мирзо томонидан Ардашер, Ғиёсиддин Наққош, Муҳаммад Хўший, Султон Аҳмадлар бошлиқ элчилар гуруҳи Хитой давлатига юборилгани, улар Хитой ҳукмдорига Шоҳрух Мирзо томонидан юборилган мактублар, совға-саломларни олиб боргани манбалардан маьлум. Элчилик хусусиятларидан бири ҳисобланган ва алоҳида рамзий маьно ифодаловчи совғаларни ҳукмдорлар бир-бирига юборганлар. Масалан, Шоҳрух Мирзо томонидан Хитой ҳукмдорига хитойликлар учун ноёб ҳисобланган учқур айғир отлар жўнатилган бўлса, Хитой подшоҳи томонидан ов лочинлари, қирғий, бургут ва шу каби ноёб қушлар юборилган. Бу даврда яна бир дипломатик муносбатлар яхши йўлга қўйилган мамлакат бу Миср эди. Манбаларда Миср ҳукмдори Чақмоқбекнинг Шоҳрух Мирзога нисбатан эьтимоди кучли бўлгани маьлумдир. Миср элчиси Чечактуқо Ҳиротга келиб, Шоҳруҳ Мирзо номига ёзилган Чақмоқбекнинг мактубини топширади. Шоҳруҳ Мирзо элчилар шарафига тўйбазмлар уюштирган. Миср ҳукмдори элчилар орқали Мирзо кутубхонасида мавжуд бўлган қуйидаги мўътабар китобларни сўраттирган: “Шайх Абу Мансур Мотуридий, Аллома Розийнинг «Тафсири кабир»и, Хожа Масъуд Бухорий асарининг шарҳи, Мавлоно Аълоуддиннинг «Шарҳи Кашшоф»и ва шофеъийлар мазҳабидаги равзалардир. Бу китоблар мажмуаси ҳумоюн кутубхонасида мавжуд бўлганлиги боис хоқони саид буйруқ бердики, ҳар беш китобни чиройли хат билан ёзиб, жадвал тортиб, Чичактуқога топширдилар. Чичактуқо қайтишга ижозат сўраганда, унга атаб қайтадан зиёфат берди ва Султон Чақмоқ учун подшоҳона табриклар ва хусравона ҳадялар тайин этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Изображение дипломатических и посольских отношений в произведениях «Хабиб ус-сияр» и «Матла ус-са'дайн»

В данной статье содержится информация о внешней политике, деятельности и дипломатических отношениях государства в период правления Шахруха Мирзы (1377-1447), великого правителя Империи Тимуридов после Амира Темура Великого. Шахрух-мирза имел очень хорошие дипломатические отношения с Малой Азией, Ближним Востоком, Египтом, Аравией и Персией и внимательно следил за всеми событиями на этой земле, и сам в эти процессы вмешивался в интересах государства. В это время в стране наблюдался рост в торгово-экономической, культурной, религиозной и военной сферах. Освещены внешняя политика и отношения посольства Шахруха Мирзы с целью установления контроля над регионом. В частности, из источников известно, что группа послов во главе с Шахрухом Мирзой с участием Ардашера, Гиёсиддина Наккаша, Мухаммада Хоши, Султана Ахмада отправляла письма и подарки китайскому правителю Шахрухом Мирзой. Одной из особенностей посольства было то, что правители посылали друг другу подарки, которые представляли собой особый символический смысл. Например, в то время как Шахрух Мирза посылал китайскому правителю скаковых лошадей, которые для китайцев редки, китайский царь посылал охотничьих соколов, ястребов, орлов и подобных редких птиц. Другой страной, с которой в этот период были хорошо налажены дипломатические о тношения, был Египет. В источниках известно, что египетский правитель Чакмакбек доверял Шахруху Мирзе. Посол Египта Чечактуко прибыл в Герат и передал письмо Чакмакбека, адресованное Шахруху Мирзе. Посол Египта Чечактуко прибыл в Герат и передал письмо Чакмакбека, адресованное Шахруху Мирзе. Шахрукх Мирза организовал свадьбы в честь послов. Через послов правитель Египта запросил из библиотеки Мирзы следующие книги: Шейха Абу Мансура Мотуриди, «Тафсири Кабир» Алламы Рази, «Комментарий к труду Ходжи Масуда Бухари», «Комментарий к Кашшофу» Мавланы Алоуддина и равза в секте шафиитов. Так как этот набор книг имелся в библиотеке Шахрукха, Шахрукх Мирза приказал, чтобы все пять книг были написаны красивым письмом, нарисованы на столе и переданы Чичактуко. Когда Чичактуко попросил разрешения вернуться, он устроил ему еще один пир от своего имени, а султану Чакмаку были вручены королевские поздравления и дары хусравана.

Текст научной работы на тему ««Ҳабиб ус-сияр» ва «Матла ус-саъдайн» асарларида дипломатик ва элчилик муносабатларнинг акс эттирилиши»

МАНБАШУНОСЛИК ВА МАТНШУН ОСЛ И К // ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ

И ТЕКСТОЛОГИЯ // SOURCE STUDY AND TEXTOLOGY

ИСТОКОВ МИРСОДИК,

Тарих фанлари доктори, профессор, ТДШУ

ЖУМАЕВ FАЙРА ТЖОН

магистрант, ТДШУ

«Х,абиб ус-сияр» ва «Матла ус-саъдайн» асарларида дипломатик ва элчилик муносабатларнинг акс эттирилиши

Аннотация. Ушбу мацолада Темурийлар империясининг Буюк Соуибцирон Амир Темурдан кейинги цудратли уукмдори Шоуруу Мирзо даврида (1377-1447) давлатнинг ташци сиёсий уаёти, фаолияти ва дипломатик муносабатлар уацида маълумотлар мавжуд. ШоурухМирзо Кичик Осиё, Яцин Шарц Миср, Араб ва Форс диёри билан элчилик муносабатларни жуда уам яхши йулга цуйган ва бу диёрдаги барча воцеаларни синчиковлик билан кузтиб борган уамда бу жараёнларда узи уам давлати манфаатлари йулида аралашиб турган. Унинг даврида мамлакатда савдо-ицтисодий, маданий, диний, уарбий соуаларда юксалиш кузатилди. Шоуруу Мирзонинг минтацада уукмронликни уз цулига олиш учун олиб борган ташци сиёсати ва элчилик муносабатлари ёритилган. Хусусан, Шоурух Мирзо томонидан Ардашер, Fиёсиддин Наццош, Мууаммад Хуший, Султон Аумадлар бошлиц элчилар гурууи Хитой давлатига юборилгани, улар Хитой уукмдорига Шоурух Мирзо томонидан юборилган мактублар, совга-саломларни олиб боргани манбалардан маьлум. Элчилик хусусиятларидан бири уисобланган ва алоуида рамзий маьно ифодаловчи совгаларни уукмдорлар бир-бирига юборганлар. Масалан, Шоурух Мирзо томонидан Хитой уукмдорига хитойликлар учун ноёб уисобланган учцур айгир отлар жунатилган булса, Хитой подшоуи томонидан ов лочинлари, циргий, бургут ва шу каби ноёб цушлар юборилган.

Бу даврда яна бир дипломатик муносбатлар яхши йулга цуйилган мамлакат бу Миср эди. Манбаларда Миср уукмдори Чацмоцбекнинг Шоурух Мирзога нисбатан эьтимоди кучли булгани маьлумдир. Миср элчиси Чечактуцо Хцротга келиб, Шоуруу Мирзо номига ёзилган Чацмоцбекнинг мактубини топширади. Шоуруу Мирзо элчилар шарафига туй-базмлар уюштирган. Миср уукмдори элчилар орцали Мирзо кутубхонасида мавжуд булган цуйидаги муътабар китобларни сураттирган: "Шайх Абу Мансур Мотуридий, Аллома Розийнинг «Тафсири кабир»и, Хожа Масъуд Бухорий асарининг шаруи, Мавлоно Аълоуддиннинг «Шаруи Кашшоф»и ва шофеъийлар мазуабидаги равзалардир. Бу китоблар мажмуаси уумоюн кутубхонасида мавжуд булганлиги боис хоцони саид буйруц бердики, уар беш китобни чиройли хат билан ёзиб, жадвал тортиб, Чичактуцога топширдилар. Чичактуцо цайтишга ижозат сураганда, унга атаб цайтадан зиёфат берди ва Султон Чацмоц учун подшоуона табриклар ва хусравона уадялар тайин этилган.

Таянч суз ва иборалар: садр, тавочи, кукалдош, ясовул, парвоначи, баковул, арза-хат, каъбапуш, жома.

Аннотация. В данной статье содержится информация о внешней политике, деятельности и дипломатических отношениях государства в период правления Шахруха Мирзы (1377-1447), великого правителя Империи Тимуридов после Амира Темура Великого. Шахрух-мирза имел очень хорошие дипломатические отношения с Малой Азией, Ближним Востоком, Египтом, Аравией и Персией и внимательно следил за всеми событиями на этой земле, и сам в эти процессы вмешивался в интересах государства.

В это время в стране наблюдался рост в торгово-экономической, культурной, религиозной и военной сферах. Освещены внешняя политика и отношения посольства Шахруха Мирзы с целью установления контроля над регионом. В частности, из источников известно, что группа послов во главе с Шахрухом Мирзой с участием Ардашера, Гиёсиддина Наккаша, Мухаммада Хоши, Султана Ахмада отправляла письма и подарки китайскому правителю Шахрухом Мирзой. Одной из особенностей посольства было то, что правители посылали друг другу подарки, которые представляли собой особый символический смысл. Например, в то время как Шахрух Мирза посылал китайскому правителю скаковых лошадей, которые для китайцев редки, китайский царь посылал охотничьих соколов, ястребов, орлов и подобных редких птиц. Другой страной, с которой в этот период были хорошо налажены дипломатические о тношения, был Египет. В источниках известно, что египетский правитель Чакмакбек доверял Шахруху Мирзе. Посол Египта Чечактуко прибыл в Герат и передал письмо Чакмакбека, адресованное Шахруху Мирзе. Посол Египта Чечактуко прибыл в Герат и передал письмо Чакмакбека, адресованное Шахруху Мирзе. Шахрукх Мирза организовал свадьбы в честь послов. Через послов правитель Египта запросил из библиотеки Мирзы следующие книги: Шейха Абу Мансура Мотуриди, «Тафсири Кабир» Алламы Рази, «Комментарий к труду Ходжи Масуда Бухари», «Комментарий к Кашшофу» Мавланы Алоуддина иравза в секте шафиитов. Так как этот набор книг имелся в библиотеке Шахрукха, Шахрукх Мирза приказал, чтобы все пять книг были написаны красивым письмом, нарисованы на столе и переданы Чичактуко. Когда Чичактуко попросил разрешения вернуться, он устроил ему еще один пир от своего имени, а султану Чакмаку были вручены королевские поздравления и дары хусравана.

Опорные слова и выражения: садр, тавочи, кокалдош, ясовул, парвоначи, баковул, арза-хат.

Abstract. This article contains information about the foreign policy, activities, and diplomatic relations of the state during the reign of Shahrukh Mirza (1377-1447), the strong ruler of the Timurid Empire after Amir Temur the Great. Shahrukh Mirza had very good diplomatic relations with Asia Minor, the Middle East, Egypt, Arabia, and Persia, and closely followed all the events in this land, and in these processes, he intervened in the interests of the state. During his time, the country has seen growth in trade, economic, cultural, religious, and military spheres. Shahrukh Mirza's foreign policy and embassy relations to take control of the region are covered. In particular, it is known from the sources that a group ofambassadors led by Shahrukh Mirza, led by Ardasher, Ghiyosiddin Naqqash, Muhammad Khushi, and Sultan Ahmad, sent letters and gifts to the Chinese ruler by Shahrukh Mirza. One of the features of the embassy was that the rulers sent each other gifts that represented a special symbolic meaning.

For example, while Shah Rukh Mirza sent racehorses to the Chinese ruler, which are rare for the Chinese, the Chinese king sent hunting falcons, hawks, eagles, and similar rare birds.

Another country with which diplomatic relations were well established during this period was Egypt. It is known in the sources that the Egyptian ruler Chakmakbek had a strong faith in Shah Rukh Mirza. The Egyptian ambassador, Chechaktuqo, arrived in Herat and handed over a letter from Chakmakbek addressed to Shahrukh Mirza. The Egyptian ambassador, Chechaktuqo, arrived in Herat and handed over a letter from Chakmakbek addressed to Shahrukh Mirza. Shahrukh Mirza organized weddings in honor of the ambassadors. Through the ambassadors, the ruler of Egypt requested the following books from the Mirza Library: Sheikh Abu Mansur Moturidi, "Tafsir Kabir" by Allama Razi, Commentary on the work of Khoja Mas Ud Bukhari, Mawlana Alouddin S "Commentary on Kashshof', and the ravzas in the sect of the Shafi'is.

Since this set of books was available in the library of Shahrukh, Shahrukh Mirza ordered that all five books be written in a beautiful letter, drawn on a table, and handed over to Chichaktuko. When Chichaktuko asked permission to return, he gave him another feast in his name, and royal congratulations and khusrawan gifts were bestowed on Sultan Chakmak.

Keywords and expressions: sadr, tavochi, kokaldosh, yasovul, parvonachi, bakovul, arza-khat.

Сохибкирон Амир Темур хаётлик пайтида Хуросон хукуматини Шохрух Мирзога топширган эди. У эса Хуросонда хижрий 807 йил рамазон ойида (1405 йил 3 мартдан 2 апрелгача) давлат жиловини кулга олиб, амирлар исёнларни бостириб, мамлакатни бирлаштиришни бошлади. "Х,ижрий 809 йилда (милодий 1407 йилда) Мозандаронни фатх этди. 811 йилда (милодий 1409 йилда) Мовароуннахрни фатх этишга киришди. Амир Худайдод, Амир Шайх Нуриддин исёнларини бостириб, Мовароуннахрни Мирзо Улугбек ва Амир Шох Маликка топширди. 817 йилда (милодий 1414 йилда) Форс мамлакатини хазрат хукумати доирасига киритди. 819 йилда (милодий 1416 йил 1 мартдан 1417 йил 18 февралгача) Кирмон вилоятини олий шонли подшох фатх этди. 823 йилда (милодий1420 йил 17 январдан 1421 йил 6 январгача) туркман ^ора Юсуф ^ора куюнли вафот этиб, Озарбайжон фатхи амалга оширилди. Мазкур йилнинг ражаб ойи охирларида Шохрух Мирзо ва ^ора Юсуфнинг угли Искандар уртасида харбий тукнашув юз берди. Искандар ибн Юсуф маглубиятга учради. Шохрух Мирзо галабага эришди.1 Х,ижрий 830 йил раби ул-охирининг йигирма учинчиси (милодий 1427 йил 21 февраль) жума куни Ахмад Лури Бадбахт деган киши Х,иротнинг Жоме масжидида Шохрух Мирзонинг баданига пичок санчади, Ахмад эса уша захоти улдирилади. Ул хазратни хаким Али Аъло Талок пичок зарбидан саклаб колади. Х,ижрий 832 йилда (милодий 1428 йил 11 октябрдан 1429 йил 30 сентябргача) Искандар ибн Юсуф яна бир марта Ирок ва Озарбайжонга хужум килди. Шохрух Мирзо ул томонга шошилиб, Салмос сахросида Искандарни яна маглуб килди. Шундан сунг Хуросон, Балх, Бадахшон, Мовароуннахр, Туркистон, Зобулистон, Сейистон, Журжон, Мозандарон, Ирок,

1 Х,азраткулов.Ж., Бекжонов.И., Хондамир. Х,абиб ус-сияр фи ахбори афроди башар, Тошкент, Узбекистон.2013. 316-бет.

123

Форс, Озарбайжон мамлакатлари Шохрух Мирзо тасарруфига киритилди. Хокони саид (Шоурух, Мирзо) кирк уч йил мустакил равишда салтанат ва давлатни бошкариш тожини кийди ва Рай вилоятида 850 йили зулхижжа ойида (1447 йил 17 февралдан 19 мартгача) вафот этди. У етмиш икки ёшда эди." 1

Шохрух Мирзо Амир Темур яратган империяни кул остида кайтадан бирлаштира олди. Шохрух Мирзо даврида давлатни бошкариш амирлар, шахзодалар ва махаллий хокимлар оркали амалга оширилди. У ички ва ташки сиёсатда анчайин мохир, кечиримли, улугвор, такводор, олийжаноб ва сахий хукмдор эди. Шохрух Мирзо даврида темурийлар давлатининг ташки ва ички сиёсатда узига хос тизим ва жараёнлар содир булганини кузатамиз. Айникса, давлатнинг элчилик муносабатларида фаоллик ва узига хос тизим алохида ажралиб туради. Ички сиёсий жараёнлардалар Шохрух Мирзо ва шахзодалар, амирзодалар уртасида дипломатик вазифаларини хукмдорнинг якинлари амалга оширгани маълум. Барлос, кавчин, арлот, дуглот, найман каби туркий уруглардан булган амирлардан, нуёнлардан, тархон амирлардан, диний уламо-лардан (саййидлар, шайхлар) чиккан эътиборли шахслар ушбу вазифаларни амалга оширди. Шунингдек ушбу элчилик вазифасини бажарган дипломатларни марказий хокимият тизимида (девонда) маълум вазифадаги амалдорлардан булганини кузатишимиз мумкин. Жумладан, садр, тавочи, кукалдош, кози, парвоначи, баковул, ясовул ва бошка мансаб эгалари келтириб утишимиз мумкин. Масалан, Туркистон вилоятлари хокими Амир Худайдод Хусайний ва Халил Султонни Самарканд якинидаги Шероз кишлогидаги жангда Халил Султонни маглубиятга учратиб Мовароуннахрнинг барча худудини уз тасарруфига киритганда: «Хижрий 811 йилда зулкаъданинг 13 да Халил Султон Худайдоднинг кулига асир тушди. Бу пайтда Самаркандда булган Шайх Нуриддин Бодгис яйловида булган Шохрух Мирзо билан бирлашиш учун Бухоро томон юрди Шохрух Мирзо Амударёдан утганда, Мирак Ахмад Мирзо ва Сайди Ахмад Мирзолар хам уз кушини билан Хисори Шодмондан Хузорга унинг мулозаматига етиб келади. Шунда Амир Худойдод Халил Султонни хибс олиб Мугулистон томон кочади. Шохрух Мирзо Самаркандни эгаллагандан сунг Ладино («Матла ус-саъдайн»да Ладунё деб берилган) Тархонни Амир Худайдод олдига насихат ва мулозаматига келтириш учун юборади.» 2 Яна шундай холат Амир Шайх Нуриддин исён кутарган пайтда Шохрух Мирзо Мавлоно ^утбиддин ва Тукал ^аркарани Шайх Нуриддин олдига юборишида кузатамиз.

Шохрух Мирзо шунингдек, шахзодалар ва амирлар уртасидаги муноса-батлардан хам доимо огох булиб турганини тарихий манбаларда шундай баён этишган: "Мирзо Улугбекнинг навкари Малик ясовул келиб, Мирзо Улугбек билан амир Шохмалик орасида бир кудурат мавжуд эканлигини арзга етказди. Онхазрат мугулларнинг кайтиб кетганлиги ва Малик ясовулнинг хабари жихатидан Мовароуннахрга юриш борасида иккиланиб бир неча кун Жижикту майсазорида тухтаб турди ва амир Саййид Али тархонни хабарларни текшириб

1 Уша асар. 317-бет.

2 Уша асар. 357-360-бетлар.

аниклаш учун Самаркандга жунатди. Амир Саййид Али ахволни суриштириб куриб билдики, онхазрат амир Шохмаликка иноят курсатиб Мовароуннахр мулкларига сохиб ихтиёр килиб тайинлаганидан бери (амир Шохмалик) барча ишларни купчилик раъйига мувофик тугри фикр ва уткир назар билан тартибга солган, Мирзо Улугбекка нисбатан эса панд-насихат килиш ва давлатхохлик курсатиш макомида экан. Аммо купчилик табиатига, хусусан подшохларга, насихат аччик туюлади, чунки улар хамма вакт тириклик таъмини узлари учун ширин ва мазали булишини истайдилар ва бутун оламни узларидан паст деб биладилар. Агар амир (Шохмалик) бирор маслахатга биноан шахзоданинг раъйига хилоф иш килгудек булса, гаразли кишилар уни бетартиблик ва бемулохазаликка йуйиб, бошка бир суратда курсатадилар" 1

Шохрух Мирзонинг ташки сиёсатда хам фаол булганини уз давлати хавфсизлиги учун ва минтакада хукмронликни уз кулига олиш учун олиб борган ташки элчилик алокаларида, Олтин Урда, Хитой, Х,индистон, Миср сингари давлатлар билан булган элчилик муносабатларида куришимиз мумкин.

Хуршид Файзиевнинг «ХВ аср биринчи ярмида Темурийларнинг Кук ва Ок Урда билан сиёсий алокаларига доир» номли маколасида куйидаги маълумотлар келтирилган: "Шохрух Мирзо (1377-1447) мамлакат бирлигини саклаш ва хавфсизлигини таъминлаш учун Дашти ^ипчокдаги давлатларнинг сиёсий хаётига бевосита ва билвосита аралашишга мажбур булди. Мовароуннахрда нисбатан мустахкам хокимиятни барпо этган Шохрух Мирзонинг Хоразм масаласидаги кейинги фаолияти амир Идику билан олиб бориладиган музокаралар, сиёсий мавкени мустахкамлаш билан боглик турли харакатлар оркали характерланади.

1409 йилда Олтин Урда хукмдори булган Фуладхон ва амир Идику томонидан кескинлашаётган вазиятни тартибга солиш ва муносабатларни шакллантиришда ташаббусни кулга олиш максадида Шохрух Мирзо хузурига элчилар келган. Вокеаларнинг бундай ривожидан манфаатдор булган Шохрух Мирзо элчиларни яхши кутиб олган. Шохрух Мирзо Кук Урдага Фуладхон ва амир Идикунинг элчиларига кушиб амир Х,асан бошчилигида уз элчиларини юборган. Мазкур элчилик оркали уз угли Мухаммад Жуки Мирзога амир Идикунинг кизини суратган. Шу уринда айтиб утиш керак, мазкур суров ижобий хал булган ёки йук масаласи шу пайтгача тадкикотларда уз аксини топмаган." 2

Темурийлар ва Олтин Урда муносабатларига оид хабарларни Абдураззок Самаркандий «Матла ус-саъдайн» асарида баён килишича: «Узбек вилоятига, амир Идику хузурига кетган Абон тавочи кайтиб келиб, «амир Идику (хокони саид)нинг кадр-кимматини улуглаш ва амр-фармонини хурматлаш борасида бирор дакикани хам риоясиз утказмади, мактуб етиб борганлиги муносабати билан ифтихор бошини фалакка кутарди», — деб арз килди. Амир Идику амир

1 Х,азраткулов.Ж., Бекжонов.И., Хондамир. Х,абиб ус-сияр фи ахбори афроди башар, Тошкент, Узбекистон.2013. 380-бет.

2 Файзиев.Х, ХВ аср биринчи ярмида Темурийларнинг Кук ва Ок Урда билан сиёсий алокаларига доир Тошкент, 2020 1-8-бетлар.

125

Абоннинг чечан тили билан кайтарган жавоб сузлар ва унинг ширин адосига хавола килган хикоятлардан хайрихохликлар иси содиклик димогига етиб келди мазмуни шундай: «Мен онхазратнинг кули ва хизматкориман, хар нимаики буюрсалар фармонни адо этувчиман; онхазратнинг илтифотларидан илтимос шуки, шу тарика (бизга) риоя килиб, иттифоксизлик пардасини кутариш ва дустлик эшигини очиш борасида мухлислар учун юпанч булган элчилар алмашиниш ва мактублар ёзишиш йулини очик ва серкатнов тутсинлар, гаразгуйларнинг сузларига илтифот килмасинлар ва лойик хизматларни бажаришга ишорат килишдан бизни дариг тутмасинлар, чунки биз хизматни адо этишда давлатхохлик асарларини зохир килурмиз»1

Бундан ташкари Темурийлар ва Хитой уртасидаги дипломатик муноса-батларга оид маълумотлар «Хабиб ус-сиярда» асарида келтирилишича: "Хижрий 815 йил мухаррамнинг жума кунида (1412 йил 15 апрель) хумоюннинг хумо соябони етиб келиб «Боги Зогон» узра уз сояси билан уни бахраманд килди. Шунга якин пайтда Хитой хони Вой Манг хоннинг элчилари келиб, у олийжаноб подшохнинг турли саналарда ёзилган макту-бини топширди. У мактуб салом ва табрик сузларидан ташкари Халил Султон Мирзонинг мактовга молик килмиши ва ишларидан иборат эди. Хазрат хокони саид элчиларга шохона иззат ва хурмат курсатиб, «Олий мартабали шахзодалар ва амирлар уларга туй килиб берсин!» деб буюрди. Хитой элчилари ишларини хам етарли даражада тезлаштириб, Шайх Мухаммад Хушийни уларга хамрох килиб, ул томонга жунатди. Ва яна - хижрий 822 йил рамазон ойида (1419 йил 21 сентябрь - 20 октябрь оралиги) Ардашер тавочи Мочиннинг Дой Манг хонлиги элчилари хамрохлигида олампанох даргохига кайтди. У 820 йилда Хитойга кетган эди. У подшохона совга-саломлар келтириш билан бирга, Дой Манг Хоннинг мехру мухаббат ва якдилликка тула мактубини хам етказди. Хазрат Саид эса Чиннинг Би То ва Мочин хони элчиларини иззат-хурмат билан кабул килди ва уларга жуда куп инъомлар берди. Элчиларнинг баъзилари Мирзо Иброхим Султоннинг олдига — Шерозга кетдилар, бир гурухи эса Амир Еиёсиддин Шох Малик билан учрашиш учун Хоразмга караб йулга тушдилар. 823 йилда (1420-1421 йиллар) хаммалари биргалашиб Самаркандга келдилар. Мирзо Улугбек Курагон уларга катта туйдек базм уюштирди ва Хитойга кузатиб куйди." 2

Абдураззок Самаркандийнинг «Матла ус-саъдайн» асарида бу вокеа шундай баён этилган — " Шу орада Хитой вилоятидан, у мамлакатларнинг Чину Мочин ва бошка ерлари подшохи Дой-Минг хон тарафидан элчилар етиб келди. (Хокони саид томонидан): «Шахар ва бозорларга зийнат берилсин, хар бир санъат эгаси уз хунарини тула зохир килиб дуконини безатсин», — деган хумоюн фармон содир булди. Амирлар истикбол расми

1 Уринбоев.А Абдураззок Самаркандий, Матла ус-саъдайн Тошкент,Узбекистон. 2008, 144-148-бетлар.

2 Хазраткулов.Ж., Бекжонов.И., Хондамир. Хабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар, Тошкент, Узбекистон.2013. 400-бет

126

бyйича (шахардан) ташкари чикиб элчиларнинг хаммасини иззат-хурмат билан шахарга олиб кирдилар. (Бу) xyдди ёшлик чоFидек шодликни орттирувчи бир замон ва висол кечасидек Fамни таркатувчи бир он эди. Х,азрат xокони саиднинг (Шохрух Мирзонинг) фармони бyйича БоFи З0F0нга xyдди жаннат боFидек оро бериб, Бахром савлат, шер хайбат ясовуллар хар кимнинг (узига xос) жой ва макон тайин килдилар. Х,азрат xокони саид баландлик авжидаги офтоб сингари xyршид чехра билан салтанат таxтига кyтарилди. УлyF амирлар элчиларни кул Упиш шарафига етказиб, тортикларни куйдилар ва уларнинг сузларини арз килдилар. Xитой подшохининг мактуби куйидаги мазмунда эди. Xrnw подшохи мактубининг сурати: «Дой-Минг, подшохи муаззам, Самарканд диёрига Шохрyx баходир учун нома юбормокда! Биз фикр киламизки, xyдованди таоло ер билан осмон уртасидаги жами xалойикни уларнинг хар бири рохат ва фароFатда яшасин деб яратган. Биз xyдойи таолонинг мададкорлигида илохий хукмга буйсуниб жахондорлик килиб келмокдамиз. Шу сабабли биз якину йирок орасида фарк килмаймиз, хаммани бир текис, баробар биламиз. Бундан илгари эшитган эдикки, сен окил ва камолотга етган кишисан ва бошкалардан yлyFроксан, xyдованди таолонинг амрига итоат килиб келмокдасан, раият ва аскарларни парвариш килиб, уларнинг хаммасига эхсону яxшиликлар курсатибсан; шу сабабли биз бехад шод булдик. Aлалxyсyс, кимxоб ва тарку кийимларни етказсин учун, элчи юбордик; элчи y ерга етиб боргач, сен бизнинг сузларимизга хурмат билан караб мархаматимизни яxши юзага чикарибсан, катта-кичик хамма шодмон булибдилар ва сен хам дархол элчи юборибсан; элчилар сенинг саломингни, отлар хам y диёр матоларидан иборат тухфаларингни етказдилар. Сенинг дустлик йулида эканлигингни курдим: сен мактов ва навозишга сазовор экансан. Илгарирок мyFyллар даври оxирига етган эди. Сенинг отанг Tемyр фумо xyдованди таолонинг амрига итоат килиб, бизнинг yлyF подшохимиз Tой-Зyйга нисбатан яxши дуст булиб, элчилар ва тухфаларни катъ килмаган. Шу сабабли (Tой-Зyй) y диёрнинг ^отойдат) одамларига омон бериб, хаммасини давлатмандликка етказган. Биз хам курдикки, сен отангнинг химмат ва равишига яxши мутобиат килибсан. Энди Су- Жунинг Касой хазораси одамларидан Дy-Жиxyн-Бойни ва Сун-^унг-Жи садаси(дан ) Донг-Чингни бир гурух кишилар билан кушиб, садокат зохир булсин учун табрикнома, кимxоб кийим ва тарFyлар билан юбордик. Бундан кейин хам одамларни юборамиз, токи улар борди-келди килсинлар ва йуллар кесилиб колмасин; улар уз истакларича тижорат ва касб килсинлар. Xалил Султон сенинг биродарзоданг; уз тyFишганлик хаккингни бажо келтирмоFинг учун сен уни яxши тарбият килишинг керак. Сен бизнинг садокату раъйимизга хамкорлик килишинг лозим. Билдириб куймокчи булганимиз ана шу». Бу мактубга кушиб яна бир мактубни юборган эдилар, унда жунатилган совFа-тyхфалар муфассал тарзда битилган эди. Яна бир (мактуб) йул xати кабилида булиб, y элчилар учун эди. Уч мактубнинг хар бири форс xати билан форс тилида ёзилган ва xyдди уша мактубда суз

127

мазмуни мугул хати билан туркий тильда ёзилган, яна уша мактубда уша мазмунни хитой хати билан уз (хитой) тилида ёзган. 1 Хокони саид хазратлари мактубни (укиттириб) эшитиб, унинг нозик мазмунини уткир фикр билан мулохаза килди ва максадларини тула тушуниб олгач, хаммани иштирок этишга чакириб, «Амирлар элчилар шарафига туй берсинлар», — деган фармон содир булди. Хитой элчиларининг мухим ишлари тула битганидан кейин, уларга ижозат берилиб, кайтиб кетдилар. Шайх Мухаммад Бахший элчилик расми буйича улар билан бирга равона булди. Хитой подшохи то шу вактгача ислом динини кабул килмаганлиги ва шариат талаби буйича иш тутмаётганлиги сабабли хазрат хокони саид дустлик юзасидан: «Зораки у хидоят нури туфайли имонга мушарраф булса», — деган умидда араб ва форс тилларида ёзилган икки насихатномани юборди." 2

Хитой билан элчилик алокаларининг узига хос хусусиятлари шундаки, Хитой хукмдори уз элчисига учта мактуб ёздириб бериб юборади. Булардан биринчиси Шохрух Мирзога аталган булиб, узининг асл максади баён ки-линган мактубдир. Иккинчиси эса Хитой хукмдори юборган совга-саломлар руйхатидир. Учинчиси эса элчиларнинг узига йул харитаси тарзидадир. Унда эхтимол элчилар юрган йуллар ва шахарлар ахволи хакида ёзиб олиб келиш (разведка маълумотлари) буюрилган булиши мумкин. Элчилик мактублари форс, туркий ва хитой тилларида ёзилган эътиборга молик. Худди шундай Шохрух Мирзо хам элчилик мактубларида уша давр хусусиятига хос иш юритганлиги маълум, унинг мактуби форс тилида ёзилганлиги манбаларда аник келтирилган ва яна эхтимол туркий, хитой тилларда ва мугулчада хам ёзилган булиши хам мумкин. у хам юкоридаги учталик мактуб анъанасида мактуб жунатган. Элчилар хатларнинг хавфсизлиги ва махфийлигига каттик эътиборда булишган. Шохрух Мирзо мактубининг яна бир хусусияти эса Хитой хукмдорини ислом динига утишга чорлаб насихатнома ёзишидадир.

Асарда яна — Хитой подшохи Дой-Минг хон яна элчилар юбориб, улар (шу 820 йили) рабиъ ал-аввал ойида (18 апрель — 17 май, 1417) (Хиротга) етиб келдилар. Уларнинг бошликлари Би-Бочин, Ту-Бочин, Жот-Бочин ва Татк-Бочинлар уч юз отлик билан бирга совга-саломлар, шункорлар, атлас ва кимхоблар, таргу , чинни асбоблар ва бошкалардан иборат куп хадяларни келтирдилар; шахзодалар ва оголар учун эса алохида подшохона хадялар келтирган эдилар. Шунингдек, утмишдаги алокаларни (якунловчи) безак буладиган ва келажакдаги узаро хайрхохлик учун асос буладиган сузларни уз ичига олган бир мактубни хам келтирдилар. Мазмуни шундай: «Хар икки томондан хам гайрилик ва бегоналик пардаси даф килинмоги, мувофикат-чилик, бирдамлик эшиги очилмоги лозимдир, токи раиятлар ва савдогарлар уз истак-ихтиёрлари билан бориб келсинлар, йуллар бехавотир булсин».

1 Уринбоев.А Абдураззок Самаркандий, Матла ус-саъдайн Тошкент,Узбекистон. 2008, 144-222-бетлар.

2 Уринбоев.А Абдураззок Самаркандий, Матла ус-саъдайн Тошкент,Узбекистон. 2008, 325-327-бетлар.

128

-•«£♦>-

Биринчи марта (Хитой) элчилари келиб, яна кайтиб кетаётган вактларида (355) амир Саййид Адмад тархон подшодга атаб бир тури; отни юборган эди. У от подшод назарида гоят тадсинга сазовор куринган ва подшод от эвазига амир Саййид Адмадга куп дадялар жунатган ва уша отнинг жиловини икки тарафдан икки ахточи тутиб турган долдаги (Хитой) наккошлари чизган расмини дам юборишган эди. Элчиларни медмон килиб, керак-ярокларини дозирлаб, юкорида айтилганидек, кайтариб юбордилар. Ондазрат Ардашер тавочини элчиларга дамрод килиб Хитой томон жунатди. (саккиз юз) йигирманчи (1417) йил ойлари (вокеалари орасида) Хитой подшоди Дон-Минг хон думоюн даргодга элчилар юборганлиги ва дазрат хокони саид Ардашер тавочини элчиларга дамрод килиб жунатганлиги дакида айтиб утилган эди. Шу кунларда Ардашер кайтиб келиб, у вилоят адволи ва (яна) элчилар келганлигини арзга етказди. Рамазон ойининг охирида (21 сентябрь — 20 октябрь, 1419) элчилар: Пи-Мочин ва Хон-Мочин Х,иротга келдилар ва совга-тортиклар ва мактуб такдим килдилар. Хитой подшодининг мактуби (куйида) уларнинг коидаси буйича накл килинади. Саккиз юз) йигирма иккинчи (1419) йил вокеалари орасида дазрат хокони саид Шодихожа бошчилигидаги элчиларни Хитой мамлакатига боришга тайин килганлиги дакида эслатиб утилган эди. Мирзо Бойсунгур (уз номидан) Султон Адмад билан Еиёсуддин наккошни (элчиларга кушиб) юборар экан, Хожа Гиёсуддинга доруссалтана ^иротдан чикиш кунидан то кайтиб келиш кунигача дар бир шадар ва вилоятда йулларнинг кандайлиги, вилоят ва иморатларнинг сифати, шадарларнинг конун-коидалари, подшодларнинг куч-кудрати ва уларнинг давлатни бошкариш дам сиёсат услуби, у шадар ва диёрларнинг ажойиботлари ва номдор маликларнинг феъл-атворига оид нимаики куриб билса, даммасини рузнома тарзида кунма-кун ёзиб бориши лозимлигини гоят таъкидлаган эди. Бу йил, яъни (саккиз юз) йигирма бешинчи йили, ун биринчи рамазонда (29 август, 1422) элчилар Х,иротга кайтиб келдилар ва Хитой подшодининг совга-тортикларини арзга етказдилар. 1

Шодруд Мирзонинг Кичик Осиё, Якин Шарк, Миср, Араб ва Форс диёри билан элчилик муносабатлари жуда дам яхши йулга куйилган булган ва бу диёрдаги барча вокеаларни синчковлик билан кузатиб борган ва бу жараёнларга узи дам давлати манфаатлари йулида аралашиб турган. Мисол учун — "Х,ижрий 817 йилда (1414 йил) Шодруд Мирзо Форс мулкини Ибро -дим Султонга топширгандан сунг у ерда ибодат маскани Яздга йул олади. Кудистон оркали Х,иротга кириб келганда Саййид Абдулатифнинг акаси Саййид Абдулмалик Маккайи муборакдан кайтишда ул мукаддас макбара-нинг волийсидан мудаббат ва самимиятга тула мактуб олиб келади.

Кичик Осиёдан эса — Х,азрат хокони саид Мудаммад ^аромоннинг Рум совга-саломларини келтирган элчиси, Малик ^утбуддин Сейистоний ва

1 Уринбоев.А Абдураззок Самаркандий, Матла ус-саъдайн Тошкент,Узбекистон. 2008, 344-347-бетлар.

129

-•«£♦>-

Пиракнинг Гармсердан келган элчиси каби атроф (мамлакатлар) элчилари-нинг барча илтимосларини бажо келтириб ва инъом-икромлар билан такдирлаб кайтиб кетишларига ижозат берди." 1

1429 йилда Шохрух Мирзо Озарбайжонга ^оракуюнли туркман ^ора Юсуфнинг угли Искандарга карши иккинчи марта юруш килинганда, бундан вокиф булган Искандар Озарбайжонни ташлаб кочиб чикиб кетади. Шохрух Мирзо эса угли Мухаммад Жуки Мирзони Искандар ортидан илгор юборади. Мухаммад Жуки Мирзо эса Искандар ортидан Диёрбакргача боради. 1435 йилда Шохрух Мирзо ^орабогда булиб турганда, Шайх Нуриддин Мухаммад ибн Шайх Муршидидин Жунайд Козерунийни элчи сифатида Румга жунатади ва ул диёр подшохи Султон Мурод ИИ (1421-1444; 1446-1451)га , ^ора Юсуфнинг угли Искандар доимо Шохрух Мирзо кушини билан Хиротга кайтган пайтда Озарбайжон ерларига хамла килади. Шохрух Мирзо уни даф килиш учун келса кочиб кетади. Агар ул мамлакатга илтижо килиб, бошпана сураса, Озарбайжон халки унинг фиски фасодидан омон булиши учун у ва унинг мулозимларини ушлаб, махбус этиб, менинг даргохимга юборсалар яхши булур эди - деган мазмунда хабар юборади.

Шу каторда Мугулистон хонлари билан хам элчилик алокалари анчайин ривожланган булган. Масалан: "Шайх Нуриддин исёни пайтида Мугулистон хони Мухаммадхондан Амир Шохмалик хузурига Хофизхон исмли элчи келгани ва уларнинг орасида хусумат йуклиги Шайх Нуриддинни химоя килмаслигин баён этади. Амир Шохмалик элчига эътибор бериб, хушвакт килиб кайтарди ва Навруз Бахшийни шохона совга-саломлар билан Мухаммадхон хузурига жунатди. Икки тарафдан содиклик коидалари таъкид топди." 2

Хондамирнинг «Хабиб ус-сияр» асарида шундай баён килинади — Шохрух Мирзо Исфахонни камал килишга касд килган вактида Абдуллох парвоначи ва Али Дарвешларни Кошон тарафга юборган эди, улар раиятни эл килиб вилоятни буйсундирдилар ва улардан арза-хат келди.

Хазрат хокони саиднинг подшохона рахм-шафкати ва хусравона марха-мати мирзо Искандарга панд-насихат килиб уни хайрли йулга чорлаш учун бахона талаб килар хамда шу туфайли мирзо Искандар гафлат уйкусидан уйгониб, бундан сунг уруш олови аланга олмаса ва у тарафда зарурат юзасидан турган кадим хизматкорлар (бу алангада) куйиб кетмаса, деган умидида эди. Шунга биноан художуй донишманд мавлоно Гиёсуддин Сим-нонийни Исфахонга киритиб, у оркали мирзо Искандарга «Мамлакат хароб булмаслиги ва раият ташвишга тушмаслиги учун сулх сузи хар икки тараф маслахатию хар икки томон ислохига тегишлидир», — деб айтишга карор килинди. ^ози шахарга кириб элчилик сузини арзга етказди. Аммо мирзо Искандар бирор дакикани хам тажанглик, купол сузлик, мазаммат ва фиск-

1 Хазраткулов.Ж., Бекжонов.И., Хондамир. Хабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар, Тошкент, Узбекистон.2013. 380-бет.

2 Хазраткулов.Ж., Бекжонов.И., Хондамир. Хабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар, Тошкент, Узбекистон.2013. 358-бет.

130

фужурдан холи утказмади ва асоссиз зуравонлик килишдан сира андишага бормади, натижада, такдир такозоси буйича, уз килмишига яраша жазосини топди. ^ози кайтиб келиб утган можаро суратини арзга етказди. Х,азрат хокони саид, афсус, юз афсуски, мирзо Искандар сулд сузини ожизлик ва нуксонлиликка йуйганлигини тушунди ва: «Унинг мизожини даволаш кадр-дан бошка нарсани кутармас экан ва унинг фасоди маддасини даф килиш шамширдан булак тадбирга йул куймас экан», — деб буюрди." 1

Шодруд Мирзога нисбатан Миср дукмдори Чакмокбекнинг ишонч-эъти-коди юкорилиги ва унинг туши таъбири дакидаги вокеалар кизикарлидир. Асрлар давомида Байтуллодга Миср дукумати каъбапуш жунатиб турган даврда Шодруд Мирзонинг касал булиб согайиши ва каъбага жома жунатиш вокеалари Темурийлар империяси ва Миср мамлакати уртасидаги диплома-тик алокалар юкори даражада йулга куйилганлиги билан боглик. Бу муносабатлар манбада куйидагича баён этилган: «Миср мамлакати Малик Ашрафга тааллукли булган пайтда унинг мирохури Чакмокбек омад кумагида кечаси бир тушь курди. Унда дазрат Шодруд уни кутариб, подшод тахтига утказди. Нидоятда хурсанд булганидан, душёрлик долатига келиб, Миср мамлакатидан умидвор булиб яшади. Малик Ашраф вафот этгач, аркони давлат ва улуг аъёнлари, жумладан, амирларнинг купчилиги Чакмокбекни салтанатга лойик деб топди. Уни подшод тахтига утказиб, ал-Мулки Зодир деб лакаб бердилар дамда итоат этиш конун-коидаларини бажариб, унинг салтанатига медр куйдилар. Чакмокбек давлатни бошкаришда мустадкам урнашиб олгандан кейин хос амирлар сафида турувчи Чичактукони муносиб табриклар ва дадялар билан олампанод даргодига юборди. Чичактуко 843 йилда (1437 йил) Х,ирот доруссалтанатига етиб келиб, уч кундан кейин улуг амирлар воситасида дазрат хокон (Шодруд Мирзо) билан куришиш саодатига эришди. Ул дазрат лутф курсатиб ва мардамат килиб, мамлакат адволини унга зодир айлади, медр-мудаббат ва дустлик ришталарини мустадкамлаш дакида уз акидаларини издор этди.» Шодруд Мирзо элчилар шарафига туй-базмлар уюштиргани манбалардан маълум Миср дукмдори элчилар оркали Мирзо кутубхонасида мавжуд булган куйидаги муътабар китобларни сураттирган: "Шайх Абу Мансур Мотуридий, Аллома Розийнинг «Тафсири кабир»и, Хожа Масъуд Бухорий асарининг шарди, Мавлоно Аълоуддиннинг «Шарди Кашшоф»и ва шофиъийлар маздабидаги равзалардир. Бу китоблар мажмуаси думоюн кутубхонасида мавжуд булганлиги боис хокони саид буйрук бердики, дар беш китобни чиройли хат билан ёзиб, жадвал тортиб, Чичактукога топширдилар. Чичактуко кайтишга ижозат сураганда, унга атаб кайтадан зиёфат берди ва Султон Чакмок учун подшодона табриклар ва хусравона дадялар тайин этилди. Элчига эллик минг динор кепакий микдорида маблаг инъом этилди, унинг эллик навкарининг дар бирига от, кийим ва минг динор иноят килинди, Мавлоно Х,исомиддин Муборакшод

1 Уша асар 376-379-бетлар.

Парвоначининг элчи сифатида ул элчи хамрохлигида Мисрга боришига карор килинди.

Мазкур йил ражаб ойининг ун саккизинчисида (1439 йил 25 декабрда) Чичактуко рухсат олиб, йулга тушди. Бу элчилар гурухи Исфахон Шероз, Язд ва Кошон оркали утишни ният килганлари учун, хазрат хокони саид ул вилоятларга чопарлар жунатиб, «Элчилар шахарга кирган вактда шахарни безатсинлар ва хар турт шахардан эллик минг динори кепакий унга инъом этсинлар», деб хабар берди."

Темурийлар империяси ва Миср мамлакати уртасидаги дипломатик ало -калар жуда хам яхши йулга куйилганлигини 1444 йилда Шохрух Мирзонинг Каъбага каъбапуш жунатиш жараёнида хам гувохи буламиз — "Утган йилда хазрат хокони саид жаноб Муртазовий Саййид Мухаммад Замзамийни Султон Чакмокдан Каъбага жома ёпиш учун рухсат олишга Мисрга жунатди, Саййид ул вилоятга шошилиб, Миср подшохидан муддаога мувофик, жавоб олиб, кайтди. Шунинг учун ушбу кунда шариф зотли хокон шифохонадан Аллох лутфи-карами билан саломатлик шарбатини ичиб, уша сафар карори буйича Шайх Нуриддин Мухаммад ал-Муршидий ва мавлоно Шамсуддин Мухаммад ал-Абхарийни Байтуллохга бориш учун вакил этиб тайинлади ва улар бу ишга киришдилар. Хазрат шайхулислом ва жаноб мавлавий жомаларни Язд дор-ул либодасида тайёрлатиб, Хиротга олиб келган эдилар, уни олиб йулга тушдилар. Улар Шом мамлакатига кирган хам эдилар, ул давлат амирлари ва аъёнлари буларга нисбатан хурмат курсатиб, зиёфат бердилар. Миср худудига киргандан кейин эса Султон Чакмок уз якинлари ва хос одамларини у икки бузрукворни кутиб олиб, иззат-хурмат билан шахарга келтиришлари учун жунатди. Жаноб Шайх ва хазрат Мавлоно уч кун дам олгандан кейин

Султон уларни хузурига чорлаб, уларни эъзозлаб, уларга илтифот курсатди. Улардан хокони саиднинг ахволини суради. Бир неча кундан сунг Хижоз сафари жихозларини тугрилаб, уларга рухсат берилди. Элчилар Мак-кага етиб келгач, тавоф саодатига эришиб, Аллох уйига жома кийгиздилар. Шундай буюк иш жахонгир хокон эътибори туфайли амалга оширилди. Жаноб шайх ва хазрат мавлавий хаж амалларини бажаргандан сунг Хуросон томон йулга тушдилар." 1

Шохрух Мирзо Исфахонда Искандар Мирзо исёнини боштириш пайтида унинг олдига Дехли хукмдори Хизрхондан элчилар келади. Бундан олдин ва бундан сунг хам жуда куп марта Хиндистонга элчилар бориб келгани ва у ердан элчилар келиб кетгани маълум, бу Шохрух Мирзо ташаббуси билан давлат даражасидаги дипломатик миссиялар (Амир Бурхониддин Саййид Халилуллох ибн Амир Наъимуддин Саййид Неъматуллох ундан сунг Абдураззок Самаркандий бошчилигидаги Хиндистонга элчилик сафарлари

1 Хазраткулов.Ж., Бекжонов.И., Гиёсиддин Хондамир. Хабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар, Тошкент, Узбекистон.2013. 437-441-бетлар.

132

бунга мисолдир) ёки Темурийларнинг мадаллий докимлари (амирлар, доругалар) томонидан амалга оширилган элчилик, экспедиция, савдо-сотик миссиялари ва датто бойлик орттириш ёки исломни ёйиш учун килинган юришларни келтириб утиш мумкин. Бу дакида Абдураззок Самаркандий узининг «Матла ус-саъдайн» асарида ёзишича: «Рамазон ойининг ун саккизинчисида (30 январь 1442 йил) Кермон шадрига кириб келдим. Дуруст шадар ва саховатли маком, дилкушо, жонга родат багишловчи жой экан. У ернинг доругаси амир Х,ожи Мудаммад ^аноширин (767) (мен борганимда) йук эди. Бешинчи шавволда (16 февраль 1442 йил) мен Кермондан жунаб кетдим. Йул асносида Банпурга булган боскинидан кайтиб келаётган амир Х,ожи Мудаммад билан учрашув юз берди. — ва яна Кермондалигимда Олий хулк эгаси, Кермон шадрига, балки бутун дунёга таниклик Оллод рудини пок килиб, гурини нурга тулатгур амир Бурдонуддин Саййид Халилуллод ибн амир Наъимуддин Саййид Неъматуллод олий дазратлари Х,индистон мамлакатидан кайтиб келдилар.» -деб баён килган. Абдураззок Самаркандий узининг Х,индистонга сафарини куйидагича бошлайди: «Х,азрат хокони саид иноят килиб, менга инъомлар ва (йулга) алуфа дам ём отлари билан таъминланишим учун дукмлар иноят килди ва бу заиф керакли тайёргарликни куриб булгач, рамазон ойининг бошида (13 январь 1442 йил) Кудистон йули билан чикиб, жунаб кетдим.» 1

Хулоса килиб айтганда, Шодруд Мирзо даврида Темурийлар давлатининг уша даврдаги кушни давлатлар ва узок бошка мамлакатлар билан элчилик муносабатлари анчайин ривожланганини гуводи буламиз.

1 Уринбоев.А Абдураззок Самаркандий, Матла ус-саъдайн Тошкент,Узбекистон. 2008, 344-347-бетлар.

133

-»^f-

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.