Научная статья на тему 'БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАШҚИ СИЁСАТ ВА ДИПЛОМАТИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДАН'

БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАШҚИ СИЁСАТ ВА ДИПЛОМАТИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДАН Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
694
110
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Ғарб / Шарқ / Истанбул / Россия / Эрон / Бухоро / Қўқон / Хива маориф / маданият / инқилоб / мударрис / жамият / мунозара Англия / Ҳиндистон / Марказий Осиё. / West / East / Istanbul / Russia / Iran / Bukhara / Kokand / Khiva education / culture / revolution / mudarris / society / discussion England / India / Central Asia.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Фаррух Темиров, Наргиза Халикова

Ушбу маколада Бухоро амирлини 1756-1920 йилларда бошқарган Манғитлар сулоласи ва анинг амирлари даврида давлатнинг дипломатия тарихи, ташқи сиёсати, ўзаро элчилик алоқалари, жумладан, Эрон, Туркия ва Россия билан ўрналиган биродарлик-дўстликнинг натижалари ва ўзаро иқтисодий-ижтимоий соҳаларнинг ривожланиш тарихи илмий жиҳатдан таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FROM THE HISTORY OF FOREIGN POLICY AND DEVELOPMENT OF DIPLOMACY IN THE EMIRATE OF BUKHARA

This article provides a scientific analysis of the history of diplomacy, foreign policy, embassy relations, including the results of fraternal friendship with Iran, Turkey and Russia, and the history of economic and social development during the reign of the Mangit dynasty and its emirs who ruled the Bukhara Emir from 1756 to 1920. given

Текст научной работы на тему «БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАШҚИ СИЁСАТ ВА ДИПЛОМАТИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДАН»

БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАШКИ СИЁСАТ ВА ДИПЛОМАТИЯНИНГ

РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДАН

Фаррух Темиров Наргиза Халикова

Бухоро давлат университети

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Бухоро амирлини 1756-1920 йилларда бошкарган Мангитлар сулоласи ва анинг амирлари даврида давлатнинг дипломатия тарихи, ташки сиёсати, узаро элчилик алокалари, жумладан, Эрон, Туркия ва Россия билан урналиган биродарлик-дустликнинг натижалари ва узаро иктисодий-ижтимоий сохаларнинг ривожланиш тарихи илмий жихатдан тахлил этилган

Калит сузлар: Гарб, Шарк, Истанбул, Россия,Эрон, Бухоро, Кукон, Хива маориф, маданият, инкилоб, мударрис, жамият, мунозара Англия, Х,индистон , Марказий Осиё.

FROM THE HISTORY OF FOREIGN POLICY AND DEVELOPMENT OF DIPLOMACY IN THE EMIRATE OF BUKHARA

Farrukh Temirov Nargiza Khalikova

Bukhara State University

ABSTRACT

This article provides a scientific analysis of the history of diplomacy, foreign policy, embassy relations, including the results of fraternal friendship with Iran, Turkey and Russia, and the history of economic and social development during the reign of the Mangit dynasty and its emirs who ruled the Bukhara Emir from 1756 to 1920. given

Keywords: West, East, Istanbul, Russia, Iran, Bukhara, Kokand, Khiva education, culture, revolution, mudarris, society, discussion England, India, Central Asia.

КИРИШ

Миллий давлатчилик тарихидан маълумки, мамлакатимизнинг тараккиети давомида унинг худудида бир катор йирик давлатлар таркиб топган ва куплаб сулолалар уз хукмронлигини амалга оширган. Таъкидлаш жоизки, мазкур давлатларнинг ташкил топиши, ривожланиши ва бархам топишига бир катор омиллар сабаб булган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Бинобарин, ушбу омиллар каторида уларнинг мухим геостратегик худудда жойлашганлиги, Урта асрларда Гарб билан Шаркни богловчи мухдм карвон йулларинниг утганлиги, ислом маданияти учокларидан хисобланган Самарканд, Бухоро ва Урганч (кейинчалик Хива) шахарларининг жойлашганлиги, савдо-сотик ва хунармандчиликнинг ривожланганлиги ва бошка катор жихатларни санаб утиш мумкин. Бирок тадкикот доирасида урганилаетган даврга келиб, яъни XVIII урталари - XX аср бошларида Марказий Осие давлатлари, хусусан, Бухоро, Кукон ва Хива хонликлари савдо-сотик, илм-фан ва бошка сохаларда жахон цивилизациясидан бир мунча ортда колиб кетди.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, юкоридаги холатларнинг юзага келишига бир катор омиллар сабаб булган. Биринчидан, мазкур худудда уз манфаатларига эга булган дуненинг етакчи давлатларининг узаро низолари (Россия-Туркия, Россия-Эрон, Англия-Х,индистон низолари); иккинчидан, Марказий Осие давлатларида узаро бирликнинг, хамжихатликнинг мустахкам эмаслиги; учинчидан, кушни Эрон, Афгонистон давлатлари билан давлатлараро худудий низоларга бархам берилмаганлиги; туртинчидан, махаллий уруг-аймогчиликнинг кучайиши натижасида юзага келган ички келишмовчиликлар ва галаенларнинг (хитой-кипчоклар, шиалар) узлуксиз давом этиши ва бошкалар.

Юкоридаги омиллар билан бир каторда, хонликларнинг йирик давлатлар уртасидаги низолардан фойдаланган холда хар томонлама уйланган ва муайян максадни кузлаган ташки сиесат, хусусан, дипломатик муносабатларни тугри йулга куймаганлигини хам келтириб утиш уринлидир. Бинобарин, миллий манфаатларни устувор йуналиш сифатида окилона ташки сиесатни амалга ошириш уз навбатида, давлатнинг ички ва ташки мустакиллигини, хавфсизлигини, тараккиетини белгилаб берувчи мухим омил хисобланади. Таъкидлаш жоизки, ушбу омилга нафакат, хонликлар ва Чор Россияси даврида, балки якин утмиш иттифок тузуми замонида хам муайян даражада эътибор берилмаган хамда бу борада етарли тажриба ва амалиет мавжуд булмаган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бухоро амирлигининг ташки сиесат борасидаги фаолиятини тадкик этишда тегишли кулезма асарлар ва архив хужжатларини урганиш мухим ахамият касб этади. Ушбу уринда таъкидлаш жоизки, бизгача етиб келган тарихий манбалар мазкур даврга оид булган ташки сиесат борасидаги вокеликни тулик тавсифлаш имконини бермайди. Бундай холатнинг юзага келишига Бухоро амирлигида кушни давлатлар билан мунтазам элчилик алокалари урнатилмаганлиги, ташки сиесат борасида олиб борилган фаолиятни лозим даражада кайд этилмаганлиги, оз булсада, сохага оид мавжуд манбаларда у еки бу амирнинг бу борадаги

сиесатини хакконий ва холис еритилмаганлиги, бошка мамлакатлар элчиликлари таркибида амирликка келган саехатчиларнинг асарларида ушбу масалалар кисман ва уз мамлакатлари манфаатидан келиб чиккан холда бахоланганлиги каби катор сабабларни келтириб утиш мумкин.

Лекин шунга карамай ушбу масалалар юзасидан бир катор шаркшунос, улкашунос ва тарихчи олимлар томонидан муайян даражада илмий тадкикотлар олиб борилганлигини хам эътироф этиш лозим. Шу билан бирга, мазкур изланишларда ташки сиесат ва дипломатия тарихига оид булган манбалар етарли тарзда тахлил этилган деб булмайди. Уларда Бухоро амирлигининг айрим хукмдорлари ташки сиесатига кисман эътибор берилиб, асосан маъмурий тузилиш, ер-сув муносабатлари, солик тизими, давлат мансаб ва унвонларига оид айрим жихатлар урганилган, холос. Масалан, А.А.Семенов томонидан амир Хдйдарнинг Россия подшохи Александр I га йуллаган мактублари, Г.А.Михалева томонидан эса Бухоро амирлиги билан Россия уртасидаги савдо-сотикка оид алокалар урганилган.

Шу жихатдан олганда, Бухоро амирлиги дипломатик алокаларининг хукукий асослари, ташки сиесатининг тамойиллари, коидалари хамда узига хос хусусиятлари амалга оширилган тадкикотлар доирасидан четда колиб кетганлигини кайд этиш лозим. Юкоридагиларни инобатга олиб, бизнинг фикримизча, ушбу даврда амалга оширилган ташки сиесатнинг куйидаги масалаларини урганиш мухимдир. Чунончи,

- тадкик этилаетган давр йирик давлатларнинг узаро низолари, урушлари даврига тугри келганлиги ва шу муносабат билан Буюк Ипак йулининг ахамияти пасайиши шароитида олиб борилган дипломатик алокаларнинг узига хослиги;

- мамлакатда махаллий-уругларнинг узаро келишмовчиликларига карамасдан ташки сиесий алокаларнинг муайян даражада олиб борилганлиги;

- Бухоро амирлигининг ташкил топиши жараенида Эрон ва Бухоро давлатлари уртасида юзага келган вазиятдан келиб чикиб, мамлакатнинг мустакиллигини саклаб колиш максадида окилона дипломатик сиесат юритилганлиги;

- Россия империясига карамлик шароитида Бухоро амирлигининг олиб борган ташки сиесат ва дипломатик алокаларининг узига хослиги каби масалаларни урганиш шулар жумласидандир.

Амир Хдйдар хукмронлиги даврида Урта Осие давлатлари - Хива ва Кукон хонликлари, Россия, Эрон, Афгонистон, Хитой хамда Усмонийлар давлати билан халкаро иктисодий, маданий ва сиесийхукукий муносабатларни шакллантириш максадида элчилик алокаларини янада мустахкамлашга харакат килинган. У уз сулоласидан булган бошка амирлардан фаркли уларок, мангитлар хукмронлигини мустахкамлаш, ички ва ташки мухолифларга карши курашда катор

муваффакиятларни кулга киритишга эришган давлат бошлиги сифатида ажралиб туради.

XIX асрнинг биринчи ярмида, яъни амир Хайдар хукмронлиги даврида Бухоро ва Россия давлатлари уртасида доимий фаолият юритиб турадиган ваколатхоналар еки элчихоналар ва икки давлат уртасида юзага келадиган муносабатларни тартибга соладиган шартномалар мавжуд булмаган. Элчиликлар одатда, сиесий ва иктисодий алокалар борасида мунозаралар олиб бориш еки мухим вокеалардан ахборот бериш учун юборилар ва уларнинг максади амир ерлигида баен килинар эди.

1805 йилда Россия ташки ишлар вазирлиги бошкармасининг бошлиги князь Адам Чартерийскийнинг курсатмасига биноан махсус карвонда савдогар киефасида Оренбургдан Бухорога рус конфидентларидан бири Хдбибулла Абдулов юборилади. У бу ерда расман сохта пул ясашда айбланган ва Бухорога кочиб келган рус фукаролигига мансуб тептяр-татарларни Россияга топшириш хакида музокаралар юритади, аммо аслида унга юклатилган асосий вазифа Нодиршохнинг Бухорода яшаши тахмин этилган неварасини рус императори панохига олиб кетиш булган.

Шу йилнинг узида Оренбургга Бухоро амирлиги элчилари сифатида икки савдогар - Мирзабек Аллаеров ва Гофуржон Наврузжоновлар ташриф буюради. Ушбу элчилар Оренбург генерал-губернаторига Бухорода сохта пул ясаш билан шугулланувчи Валит Хамитовдан мусодара килиб олинган ускуналарни топширадилар. Лекин ушбу савдогарларда элчилик ваколатини тасдикловчи керакли хужжатлар булмаганлиги сабабли, уларнинг Россия давлати бошликлари билан учрашишларига рухсат этилмайди.

1809 йилда Россиядан Бухорога "махфий суратда яна бир конфидент -поручик Одилносир Субхонкулов Оренбург харбий губернатори назорати остида юборилади"1. Поручик Субхонкулов миссияси дастлаб Бухоро амирлиги хамда Россия давлатлари уртасидаги карвон савдоларининг хавфсизлигини таъминлаш, аникроги карокчилар томонидан талон-тарож килинган савдо карвонлари масаласини хал килиш хамда Россия-Бухоро давлатлари хамкорлигида узаро жиноятчиликка карши курашиш, шу билан бирга, Россиядан кочиб Бухорода бошпана топган сохта пул ясовчи Хамитов ва унинг шерикларини Россия давлатига топшириш билан боглик масалалар билан шугулланган.

Уз навбатида, амир Гайдар жавоб хатида бундай масалалар факатгина икки давлатнинг бошликлари томонидан хал килиниши, яъни амирга факат бевосита Россия давлати бошлиги мурожаат килиши лозимлиги хакида баен этади. Бухоро амири Хдйдар узининг ана шу мактуби билан давлатлараро конун-коидаларга риоя этиш масаласини эслатиб, унга танбех бериш билан бирга, халкаро микёсда

Бухоро амирлигининг мустакил давлат сифатида обру-эътиборини саклашга накадар катта эътибор бериб келганлигини хам намоен этади.

Россия Бухорога хуфялар йуллар экан, даставвал Бухоронинг Хива билан умумий тил топиб кучайишидан, сунгра уларнинг французлар таъсирида Россия-Эрон урушида Эрон тарафига огиб кетиш хавфидан гоят катта ташвишда эди. Амир Хдйдар ана шу вокеалардан яхши хабардор булган. Аммо у ташки сиесатда мустамлакачи давлатларнинг куткуси билан эмас, балки уз давлати хавфсизлиги манфаатларидан келиб чиккан холда фаолият юритган. Амир Гайдар уз навбатида Усмонийлар давлати билан ташки сиесий ва дипломатик муносабатларни мустахкамлаш максадида девонбеги Эшмухаммад ва курикчибоши Мирза Мухаммадюсуфни Истанбулга Бухоро амирлигининг расмий вакили сифатида юборади. Амир Хдйдар Бухоро амирлигининг Усмонийлар давлатидаги элчиси Мирза Мухаммадюсуф хамда унинг вафотидан сунг элчи Мирза Мухаммадфозил оркали юборилган номаларида сиесий муносабатларни мустахкамлаш хакида суз юритилмасдан, балки купрок икки давлат уртасида маданий ва иктисодий хамкорлик борасидаги таклифлар изхор этилган эди.

Бухоро амири Музаффар ташки сиесати ва дипломатик муносабатлари тарихи хакида суз кетганда, аввало, унинг давлатни бошкарган йилларида амирликнинг Россия империясига мустамлака булган даврига алохида тухталиб утиш жоиздир. Чунки ушбу давр, яъни 1868 йилнинг 11 июлида Россия билан Бухоро амирлиги уртасида тузилган сулх шартномасига асосан амирликнинг Россия империяси вассалига айланганлигининг хукукий асоси вужудга келган даврдир. Россия билан Бухоро амирлиги уртасида тузилган сулх шартномасига асосан дипломатик масалалар деярли Россия империясининг манфаатларига хизмат килиб, факатгина Бухоро фукароларининг Россия худудларида эркин савдо килиш хукуки, Амудареда хусусий кемаларнинг эркин сузиб юриш хукуки, икки давлат савдогарлари учун божнинг ягона киймати кабилар белгиланган эди, холос.

ХУЛОСА

Шу билан бирга, бизгача етиб келган маълумотларни тахлил этиш оркали мангит хукмдорларидан амир Хайдар, амир Насрулло, амир Музаффар ва амир Абдулахадлар хамда кисман амир Саид Олимхон даврида дипломатик алокаларнинг бир мунча фаол кечганлигини куришимиз мумкин. Бундай хулосага келиш учун куйидаги жихатлар асос булганлигини кайд этиш уринли деб хисоблаймиз:

- Биринчидан, ушбу амирлар хукмронлиги йилларига оид дипломатик езишмалар, хатлар ва хужжатлар купрок сакланган;

- иккинчидан, ушбу даврда Бухоро амирлиги ва бошка давлатлар билан дипломатик муносабатлар урнатишга кенг эътибор берилган;

- учинчидан, олиб борилган ташки сиесат уз навбатида, амирликда савдо-сотикни ривожлантиришга, янги таълим усулларини кириб келишига, саноат, курилиш ва ишлаб чикариш сохаларида муайян даражада узгаришларга олиб келган;

- туртинчидан, айнан ушбу даврга келиб давлат хокимиятини амалга оширишда юзага келадиган муаммоларни хукукий воситалар асосида хал килишга эътибор каратилган.

REFERENCES

1. Гулямов Х.Г. Из истории дипломатических отношений России с Бухарским ханством XVIII в. -Т.: Фан. 1992.

2. Рахмонкулова З. "Бухоро амирлигининг дипломатик алоколари"//Жамият ва бошкарув. 2002. №3.

3. Авазов Й. Бухоро амирлигининг ташки иктисодий алокалари (XIX-XX аср бошлари)//Мозийдан садо. 2007. -№1. -Б.42

4. Хдйитов Ш.А. Россия империяси боскини арафасида Бухоро амирлиги ва Урта Осиё хонликларининг дипломатияси/ Бухоро тарихи масалалари (Республика илмий-назарий анжумани материаллари). Бухоро: 2017. -Б.3-9.

5. Boltayev, Bobir Baxtiyorovich. "BUXOROLIK MINIATURACHI-RASSOM SADRIDDIN POCHCHAYEV IJODIGA BIR NAZAR." Scientific progress 1.6 (2021): 998-1004.

6. Rajabov, Oybek Iskandarovich. "BUXORODAGI AYRIM MUQADDAS QADAMJO-QAL'ALAR XUSUSIDA." Scientific progress 1.6 (2021): 1162-1168.

7. Умаров, Б. Б. "НА КИСЛЯКОВ ТАДКЩОТЛАРИДА ЖАНУБИЙ ТОЖИКИСТОН ЭТНИК ТАРИХИ." Scientific progress 1.6 (2021): 1005-1009.

8. Тураева, Г. Б., Утаева, Ф. Х., & Жумаева, Н. А. (2021). ОА СУХАРЕВА ТАДКЩОТЛАРИДА БУХОРО ТАРИХИ ВА ЭТНОГРАФИЯСИНИНГ УРГАНИЛИШИ. Scientific progress, 7(6), 1010-1018.

9. Bakhtiyorovich, Boltaev Bobir. "Excerpts from the life of the bukharian artist." Middle European Scientific Bulletin 12 (2021): 160-165.

10. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589591.

11. Mubinov, M. A. "Diplomacy of the eastern states and central asian khanates in the struggle for independence." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.5 (2021): 26-31.

12. Maksud, Beshimov. "Markets of Bukhara." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.5 (2021): 18-21.

13. Зарипов, Жахонгир Гулмуродович. "ОРГАНИЗАЦИОННО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ПЕРЕСЕЛЕНИЯ НАСЕЛЕНИЯ (НА ПРИМЕРЕ БУХАРСКОЙ ОБЛАСТИ УЗБЕКСКОЙ ССР)." Scientific progress 2.1 (2021): 351-357.

14. Sharopov, Dilshod Ravshan O'G'Li. "ABDURAZZOQ SAMARQANDIYNING "MATLAI SA'DAYN VA MAJMAI BAHRAYN" ASARINING O'RGANILISH TARIXI." Scientific progress 2.1 (2021): 358-361.

15. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВОХАСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОХА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОХАЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938Murodova, Dilrabo Shomurodovna, and Feruza Xolmamatovna O'tayeva. "TF Gelax tadqiqotlarida Buxoro shahri mudofaa tizimining organilishi." The Fifth International Conference on History and Political Sciences. 2015.

16. Turaevich, Halimov Talat. "From the history of economic relations between central asia and india (XV-XVII centuries)." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.5 (2021): 22-25.

17. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Dergisi 1.1: 105-116.

18. Бобожонова, Феруза Хаятовна. "БУХОРО МАДРАСАЛАРИ МАЪНАВИЯТ ДУРДОНАСИ." Scientific progress 2.1 (2021): 362-366.

19. Муродова, Дилрабо Шомуродовна. "ИККИНЧИ ЖАДОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА БУХОРОДА ИЛМ ВА ФАН (БУХОРО ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ МИСОЛИДА)." Scientific progress 2.1 (2021): 660-664.

20. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

21. JAMOLOVA, DILNOZA MUYIDDINOVNA. "THE END OF THE EMIRATE OF BUKHARA: THE END OF THE POLITICAL STRUGGLE BETWEEN THE JADIDS AND THE ULEMA." International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences 1.1 (2021).

22. Jamolova, D. M. "Traveling to Modernity: Perception of Modernity of the Central Asian Muslims in the early 20th century." International Journal of Psychosocial Rehabilatation 9.24 (2020): 4202-4207.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.