Научная статья на тему 'ЗAМOНAВИЙ AХЛOҚИЙ НAЗAРИЯДAГИ ИЖТИМOИЙ AДOЛAТ: МУAММOЛAР ВA ЕЧИМЛAР'

ЗAМOНAВИЙ AХЛOҚИЙ НAЗAРИЯДAГИ ИЖТИМOИЙ AДOЛAТ: МУAММOЛAР ВA ЕЧИМЛAР Текст научной статьи по специальности «Социальные науки»

30
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ижтимoий тузум / диcтрибутив тaмoйил / Меритoкрaтия / утилитaр тамойил / либертaр деoнтoлoгия / Нaтурaлиcтик мoдел / Пaретo принципи.

Аннотация научной статьи по социальным наукам, автор научной работы — С. Ҳ. Султанов

Ушбу мақола замонавий ахлоқий назариядаги ижтимоий адолатнинг намоѐн бўлиш ҳусусиятлари, унинг жамият олдида турган муаммолари батафсил илмий жихатдан ѐритилган. Ижтимоий адолатнинг диcтрибутив тaмoйил (пaрaдигмa)ларини ғарб файласуфларининг илмий қарашлари орқали таҳлил ва хулосалар бериш назарда тутилган. Бундан ташқари зaмoнaвий aхлoқий нaзaриядaги ижтимoий aдoлaтнинг қарор топишида илмий асосланган ечимлaр таклиф этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗAМOНAВИЙ AХЛOҚИЙ НAЗAРИЯДAГИ ИЖТИМOИЙ AДOЛAТ: МУAММOЛAР ВA ЕЧИМЛAР»

ЗАМОНАВИЙ АХЛОЦИЙ НАЗАРИЯДАГИ ИЖТИМОИЙ АДОЛАТ:

МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР

С. X,. Султанов

Ташкент давлат транспорт университети "Ижтимоий фанлар" кафедраси

доценти

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола замонавий ахлокий назариядаги ижтимоий адолатнинг намоён булиш хусусиятлари, унинг жамият олдида турган муаммолари батафсил илмий жихатдан ёритилган. Ижтимоий адолатнинг дистрибутив тамойил (парадигма)ларини гарб файласуфларининг илмий карашлари оркали тахлил ва хулосалар бериш назарда тутилган. Бундан ташкари замонавий ахлокий назариядаги ижтимоий адолатнинг карор топишида илмий асосланган ечимлар таклиф этилган.

Калит сузлар: Ижтимоий тузум, дистрибутив тамойил, Меритократия, утилитар тамойил, либертар деонтология, Натуралистик модел, Парето принципи.

КИРИШ

XX асрнинг сунгги учдан бирида адолатли ижтимоий тузум масалаларида Гарбнинг ахлокий назариясига кизикишнинг сезиларли даражада ошишига олиб келди, адолат назариясининг муаммоли сохаси куйидаги контурларни олди. Демократик ижтимоий тузумни, расмий фукаролик тенглигини ва бир катор асосий шахсий эркинликларни таъминлашни талаб киладиган хукукий ёки сиёсий адолат масалалари буйича тахминий консенсус фонида адолатли ижтимоий-иктисодий таксимлаш масаласи жуда мунозарали булиб чикди. Айнан шу мавзу анъанавий равишда «ижтимоий адолат» деб номланади. Адолат назариясининг концептуал ривожланиши турли хил таксимловчи парадигмаларни аниклаштириш ва улардан бирон бирига устунлик беришга имкон берадиган окилона асосларни излаш билан боглик булиб чикди. Бунда, тушунчаларнинг кенг доирасига карамасдан, уларнинг умумий тенденцияси бугунги кунгача сакланиб колган, буни меъёрий ва эпистемологик бирлашиш тенденцияси деб аташ мумкин. Бирок, шу пайтгача маълум асослаш мантиклари ва дистрибутив парадигмалар уртасида аник богликлик хали шаклланмаган. ундан ягона дистрибутив тамойил (парадигма) келиб чикиши керак.

October, 2022

266

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

a) дистрибутив парадигмаларнинг анъанавий туплами

Ижтимоий-иктисодий таксимот сохасида учта асосий таксимловчи парадигмани ажратиб курсатиш мумкин, улар ушбу имтиёзларни таксимлашнинг турли мезонларини белгилайдилар, уларнинг эгалиги маълум бир ижтимоий тизим доирасида шахснинг нисбий фаровонлиги хакида гапиришга имкон беради. Биринчидан, бу эгалитар парадигма булиб, бунда инсон эхтиёжларининг тахминий тенглиги мезон хисобланади. Куйидагиларни бундай тенгликнинг конуний тимсоли деб хисоблаш мумкин: а) тенг якка тартибдаги мулк, асосан мехнат;

б) истеъмолчиларнинг жамоа (жамоат) мулкига тенг кириш хукуки, ва нихоят;

в) ушбу мулкка эга булган шахсларнинг фаолияти натижаларини кисман тенглаштирувчи тузатиш. ижтимоий институтлар ва истеъмолда тенгсизликни келтириб чикарадиган табиий жараёнлар.

Биринчиси, замонавий шароитда Руссо идеали мутлако архаикдир.

Иккинчи дистрибутив парадигма муносиб таксимланишни назарда тутади. У купинча меритократик тушунча деб аталади. Меритократик контекстда, тенгликдан фаркли уларок, одамларга тенг муносабатда булиш гояси пропорционал тенглик призмаси оркали талкин килинади («Тенг булмаганлар учун тенглик тенг булмайди» деган машхур Платон баёноти рухида). Ушбу концепциянинг биринчи тезиси шундан иборатки, нуфузли ижтимоий лавозимларга кириш факат ижтимоий мухим функцияларни бажаришга кодир булган шахслар учун очик булиши керак ва улар буни амалга оширишга кодир булган даражада булиши керак. Адолатни меритократик тушунишнинг парадигматик асоси - бу Аристотелнинг гояси. Шу сабабли, хизмат тушунчаси ирсий-аристократик кадр-кимматдан катъий чегараланган ва шахснинг ижтимоий-тарихий илдизларидан ташкарида олинган кадр-кимматини тавсифлайди. Меритократик концепциянинг иккинчи тезиси - бу хизмат нафакат функционал ижтимоий мавкеларга эга булишни, балки улар билан боглик ижтимоий макомнинг туликлигини хам аниклаши керак, деган ишонч. Ижтимоий ахамиятга эга функцияларни амалга ошириш хурмат белгиларига, шунингдек, истеъмол товарларига тегишли мутаносиб равишда тенг булмаган хак тулаш билан боглик булиши керак. Ушбу дистрибутив парадигма доирасида радикал ва муътадил узгаришлар аник ажралиб туради. Радикал версия гуёки нолойик тенгсизликларни келтириб чикарадиган институтларни (оила, хадя ва мерос хукукига эга булган шахсий мулк ва бошкалар) йук килишни, шахсларни

October, 2022

267

уларнинг кобилиятларига (биринчи, потенциал) мувофик катъий расмий рейтингини талаб килади. Кейин, муайян фаолият сохасида синовдан утказилади. Бирок, меритократиянинг радикал версияси, аввалги радикал эгалитаризм каби, уз мохиятига кура, инсон табиатини енгиш лойихаси булиб, уни адолат тушунчаси чекловлари нуктаи назаридан обрусизлантиради. Уртача меритократик лойиха бошкача куринади.

Учинчи таксимловчи парадигма тарафдорлари учун адолат мулкка конуний эгалик килиш ва шу билан боглик барча ижтимоий афзалликлардан фойдаланишдан иборат. Ушбу парадигма замонавий ижтимоий ахлокдаги либертар анъанага мос келади. Унинг асосий тезиси марказлашган бошкарув аппарати томонидан ресурсларни адолатли таксимлашнинг хар кандай схематик схемаларини рад этишдир. Шу муносабат билан «адолат» ёки, хеч булмаганда, «ижтимоий адолат» тушунчаси жиддий шубха остида колади. Агар маълум бир мулк жисмоний шахс томонидан мехнат ёки тадбиркорлик фаолияти асосида олинган ёки фирибгарлик ва зуравонлик содир булмаган холатларда унга бошка шахслар томонидан берилган булса, у конуний равишда уларга эгалик килади ва хеч ким бундай эгалик килишни адолатсиз деб эътироз билдира олмайди.

Ижтимоий-ахлокий назария сифатида либертар ёндашувнинг асосий кийинчиликлари орасида унинг асосий тенглик ахлокий гояларидан, уз кушнисининг фаровонлиги учун гамхурлик килиш императивидан ва ахлокнинг бошка аксиомаларидан яккол ажралиб туришидир. Ижтимоий ва иктисодий либертаризм, жиддий чекловлардан ташкари, ахлокий позиция сифатида эмас, балки эгасининг худбинлигининг оддий мафкуравий акси сифатида карайди.

б) ижтимоий адолатни назарий асослашнинг парадокслари

Адолатни оклашнинг турли мантикларига келсак, улар куйидаги асосий моделлар билан ифодаланади: интуитивистик, утилитар, натуралистик, контракт.

Дистрибюторлик сиёсатини асослашнинг биринчи усули - бу бизни у ёки бу таркатиш вариантини энг адолатли деб танлашга мажбур киладиган окилона аник бошлангич нукталарга мурожаат килишдир. Х,ар кандай ижтимоий тизим доирасида таъминланиши шарт булган, ажралмас шахс хукук ва эркинликлари асосида курилган адолат тушунчаси бунга мисолдир. Улар тугридан-тугри барча одамларнинг бир-бири учун хакикий ахамиятидан катъи назар, тенг кадрият гоясини ифодалайди. Шундай килиб, таксимловчи адолат муаммосига нисбатан

October, 2022

268

кулланиладиган ажралмас хукуклар деонтологияси, биринчи навбатда, меритократик парадигмага карши кучли тенглик юклайди. Бирок, тенг хукукли хулосалар унинг учун олдиндан айтиб булмайдиган хулоса эмас. Шахсий хукуклар бир хил яхлитликни ташкил этмайди. Улар салбий (ёки «биринчи авлод» хукуклари) булинади, улар хукумат ва бошка одамлар автоном шахснинг хаётига аралашишдан саклайдилар ва ижобий (ёки иккинчи авлод хукуклари) хар бир шахс кафолатланади. фаровонликнинг маълум даражаси. Турли хукукларнинг устуворлиги ва амалга оширилиши жуда бошкача норматив тавсияларни талаб килади.

Биринчи авлод хукукларининг мухимлигини таъкидлаган холда, хар кандай кайта таксимлашни жамиятнинг энг муваффакиятли аъзоларидан фойдаланиш, уларни мустакил шахс сифатида «бекор килиш» ва шу билан уларнинг инсоний кадр-кимматини жиддий камситиш деб хисоблайдиган либертар деонтология шаклланади (Р. Нозик). Бирок, агар биринчи авлод (фукаролик хукуки устунлик киладиган) хукукларини амалга ошириш бевосита ижтимоий-иктисодий хукукларга риоя килишга боглик булса, адолатни оклашнинг интуитив мантиги доирасида бошкача талкин устунлик килади. истеъмол даражасини тенглаштириш хисобланади.

Адолатли таксимотни асослашнинг иккинчи модели утилитардир. Утилитар тафаккурда фундаментал ахлокий тенглик асоси юкорида кайд этилган, Ж. Бентамга тегишли формула билан ифодаланади. Бирок, утилитар таксимот тушунчаларининг хакикий эгалитаризм даражаси ресурсларни таксимлашнинг у ёки бу варианти томонидан яратилган умумий фойдалиликни узгартирадиган бир катор шартларга боглик. Мисол учун, агар киши фойдалиликни шахслараро таккослашнинг ута кийинлиги ёки имконсизлиги хакидаги тезисга амал килса, у холда ресурсларни таксимлаш принципи Парето принципи булади. Бундай холда, фойдалиликни максималлаштириш мантиги хар кандай тенг булмаган таксимотни тасдиклашга олиб келади, агар кайта таксимлаш хар кандай шахснинг статус-кво билан солиштирганда мавкеини ёмонлашишига олиб келадиган булса. Бирок, агар эркин бозор алмашинуви тизими Парето-оптимал тартиб сифатида кабул килинса, у холда фойдалиликни максимал даражада ошириш истаги бизни уртача либертар позицияга олиб келади. Бирок, агар шахслараро таккослашлар имкони борича эътироф этилса ва камбагалларнинг маълум микдордаги товарларни олиши умумий фойданинг ошишига олиб келади деган тахминга асосланиб, «пасайтирувчи маржинал фойдалилик» тушунчаси кулланилса, хаддан ташкари таъминланган томонидан бир

October, 2022

269

xил микдoрдaги тoвaрлaрни йукотишдэн кyрa, yтилитaризм ижтимоий aдoлaтнинг тенглик тyшyнчacигa aйлaнaди. Аммо yтилитaризмнинг меъëрий xyлocaдaрининг мумкин бyлгaн yзгaришлaри хэм шу билaн тyгaмaйди. «Мэржинэл фойдвлилик»ни кaмaйтириш конунини кдбул килгaндaн кейин хэм yтилитaр позицияни меритoкрaтик ëки либертaр пaрaдигмa фойдэсигэ Узгэртириш мумкин. Бунинг сэбэби шундэки, xизмaтни тэксимлэш ëки конуний эгэликни химоя килиш жэмиятнинг иктисодий сэмэрэдорлиги ëки ижтимоий-cиëcий бэркэрорлигининг зэрурий шэрти сиФэтидэ кэрэлиши мумкин.

Зэмонэвий ижтимоий axдoкдa хукуклэрнинг интуитивист деонтологияси Ba утилитэризмнинг энг кенг тaркaдгaн aдтернaтивaдaридaн бири бу эдолэтли тэксимотнинг нэтурэлистик эсослэш моделидир. Нэтурэлистик модел тэрэфдорлэри cиëcий вэ axлoкий фaлcaфaнинг клэссик, зaмoнaвийгaчa 6улгэн моделлэригэ кэйтишни тaъкидлaйдилaр. Улэрнинг эсосий тезиси - инсоннинг тэбиий xycycиятлaрини вэ шу xycycиятлaрдaн келиб чиккэн холдэ, инсон тэкдирининг мэълум бир киëфacини тузэтиш мумкинлиги хэкидэги дэъводир. Кейин ресурслэрни тэксимлэшни нэзорэт килувчи ижтимоий меxaнизмлaрнинг сэмэрэдорлиги aжрaдмac хукуклэр кaфoлaтлaри ëra имтиëзлaрни мэксимэл дaрaжaдa ошириш нуктэи нaзaридaн эмэс, бэлки инсоннинг мухим эхтиëжлaрини рyëбгa чикэриш вэ мyкaммaлликкa эришиш учун шэрт-шэроитлэрни ярэтиш нуктэи нaзaридaн белгилвнэди.

ХУЛОСА

Шундай килиб, санаб утилган асослаш моделлари потентцсал чексиз мунозарада иштирок этади ва уларнинг хеч бири факат битта дистрибутив парадигма фойдасига ишлайдиган далилларни келтирмайди. Ушбу нохуш холат ижтимоий адолатни шартномавий тушунишда хисобга олинганга ухшайди, бу эрда фаразий танлов учун адолатли шартларни танлаш окилона кабул килиб булмайдиган асослаш назарияларини йук килишга ва дистрибутив парадигмаларнинг идеал мувозанатини аниклашга имкон беради. Масалан, Ж.Роулс фикрича, халол келишув шартлари фонида асослашнинг утилитар ва натуралистик моделлари уларнинг номувофиклигини очиб беради, хукукларга оид сезгилар эса аник ва бир маъноли шаклга эга булади.

Бирок, Ж.Ролснинг фаразий шартномаси назарияси томонидан таклиф килинган хулосаларнинг бир маънолилиги хам жиддий савол остида. «Дастлабки позиция»даги иштирокчиларнинг фикрлаш мантиги ва унинг натижалари турли назариётчилар томонидан турли йуллар билан такдим этилади. Шундай

October, 2022

270

килиб, Ж.Харсаний рационаллик ва асосли таваккалчилик нисбатининг Ж.Роулсникидан бир оз бошкача талкинига таяниб, хаёлий шартнома иштирокчилари, гарчи улар ноутилитарликдан фойдаланган булсалар-да, барибир таксимлашнинг утилитар тамойилини танлашларини таклиф килди. танлаш пайтидаги тахминлар хисобланади. Ж.П.Стерба уларнинг танлови «юкори, аммо барча мумкин булган ижтимоий минимумларнинг энг юкориси эмас» деб айтишни таклиф килади. Шу билан бирга, Д. Белл ноегалитар таксимот усулларини асослаш учун шартномавий методологиядан анча муваффакиятли фойдаланган.

REFERENCES

1. Kadamovich, Y. J., Muzaffarovna, I. G., Maxmudovich, Y. B., Boxtiyarovna, S. S., & Xabibullayevich, S. S. (2020). Social justice as a condition of socio-spiritual stability in society. Journal of Critical Reviews, 7(5), 816-818.

2. Раматов, Ж. С., Баратов, Р. У., Султанов, С. X,., Кушаков, Ф. А., Валиев, Л. А., & Хасанов, М. Н. (2022). ХОЗИРГИ ДАВРДА ИЖТИМОИЙ АДОЛАТ ХА^ИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ ^АРАШЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ТАЛКДНИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(9), 647-656.

3. Ramatov, J.S., &Khasanov, M.N. (2022). HISTORY OF RAILWAY CONSTRUCTION IN UZBEKISTAN: YESTERDAY AND TODAY. Orientalrenaissance: Innovative, educational, naturalandsocialsciences, 2 (6), 925-

4. Раматов, Ж. С., Хасанов, М., & Назарова, Н. Ж. (2022). МЕДИАМАДАНИЯТ ВА АХБОРОТДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3(6), 984-988.

5. Раматов, Ж. С., Хасанов, М., & Валиев, Л. А. АУРОБИНДО ГХОШ ХАЁТИ ВА ИЛМИЙ ФАЛСАФИЙ МЕЪРОСИ.

6. Раматов, Ж. С., Хасанов, М., & Валиев, Л. А. (2022). ИНСОН ДУНЁКАРАШИНИНГНИНГ ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ ТАЛ^ИНИ. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (7), 78-82.

7. Ramatov, J., Umarova, R., Baratov, R., Jurabayev, N., &Artikova, B. (2022, June). Constructive and optimal solutions for the formation of a stable ecological situation in the Aral Sea region of Uzbekistan. In AIP Conference

Proceedings (Vol. 2432, No. 1, p. 030113). AIP Publishing LLC.

930.

October, 2022

8. Rashid Usarovich Baratov, & Nilufar Jo,,Rayevna Nazarova (2022). YOSHLAR HAYOTIY STRATEGIYASINI SHAKLLANTIRISHDA TAXIMNING O"RNI. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 830-833.

9. EoôorneB, 3. H., ^acaHOB, M. H., & HypynnaeB, 3. A. (2022). ABY HACP OOPOBHHHHHr nE^ATOrHKA OAHHHHHr ACOCTHCH CHOATH^A.

10. ^ypaôoeB, Hocnp McynoBHH, & X,acaHOB, Mnprnog HytMOHOBHH (2022). ^HrH Y3BEKHCTOH^A H^THMOHH-H^THCO^HH COXA PHBO^H: HCTOXPT BA HCTH^BO^. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (6), 1274-1283.

11. C. PaMaTOB, & M. ^acaHOB (2022). MH^^HH KA^PH^T^AP -^AMH^THMH3 BAPKAPOP^HrH BA Êm AB^O^ TAPBH^CHHHHr MYX,HM OMH.HH. Academic research in educational sciences, 3 (6), 973-979.

12. J. S. Ramatov, M. Hasanov MAFKURAVIY AXLOQ TARBIYASINING AHAMIYATI // Pedagogik fanlar boyicha akademik tadqiqotlar. 2022 yil. 6-son. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/mafkuraviy-ta-didlarni-oldini-olishda-ahlo-iy-tarbiyaning-a-amiyati (kirish sanasi: 04.10.2022).

October, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

272

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.