Научная статья на тему 'Справедливость в исламе как социально-нравственная категория'

Справедливость в исламе как социально-нравственная категория Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
135
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ислам / Коран / хадисы / справедливость / мораль / закон / социальное равенство / социальная справедливость / исламская философия / исламское учение / обязательства / социальный прогресс. / Islam / Koran / hadith / justice / morality / law / social equality / social justice / Islamic philosophy / Islamic teachings / obligations / social progress.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Ибрахимова Дилором

Социальная жизнь – феномен, включающий сложные отношения между людьми, социальными группами и обществами с различным социальным уровнем. Все события, которые в нем происходят, основываются на определенных законах и критериях, и роль этих критериев в общественном развитии несравнима. В формах общественного сознания есть такие категории, как религиозные наставления, правовые нормы, моральные нормы, которые во все времена играют решающую роль в поддержании общественного порядка, развитии и благополучии общества. Одна из таких категорий – категория справедливости. Концепция справедливости была изучена как одна из самых актуальных проблем всех времен. Уровень ее значимости напрямую зависел от уровня социального, экономического, военного, политического развития каждой страны. Взгляды на равноправие людей, народов, необходимость придерживаться принципа справедливости в отношениях высказывались практически во все периоды исторического развития, во всех регионах. В статье рассматривается трактовка категории справедливости в исламе, вопросы справедливости в священной книге ислама – Коране, особенности и принципы проявления справедливости в исламских учениях. Она также подчеркивает роль и место ислама в жизни большинства нашего народа, в процессе судебного решения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Justice in Islam as a social moral category

Social life is a phenomenon involving complex relationships between people, social groups and societies with different social levels. All events that occur in it are based on certain laws and criteria, and the role of these criteria in social development is incomparable. In the forms of public consciousness, there are categories such as religious instructions, legal norms, moral norms, which play a decisive role in maintaining public order, development and well-being of society at all times. One of these categories is the category of justice. The concept of justice has been explored as one of the most pressing issues of all time. The level of its significance directly depended on the level of social, economic, military, and political development of each country. Views on the equality of people, nations, the need to adhere to the principle of justice in relations were expressed in almost all periods of historical development, in all regions. The article examines the interpretation of the category of justice in Islam, issues of justice in the holy book of Islam, Koran, the features and principles of the manifestation of justice in Islamic teachings. It also emphasizes the role and place of Islam in the lives of the majority of our people in the judicial decision process.

Текст научной работы на тему «Справедливость в исламе как социально-нравственная категория»

UDC: 297 (042)(575.1)

Ибрахимова Дилором

Тошкент давлат юридик университети ходими E-mail: diloromibraximova@gmail.com

ислом ДИНИДА АДОЛАТ ИЖТИМОИй АХЛОЦИй

КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА

Аннотация. Ижтимоий уаёт инсонлар, ижтимоий гуруу ва жамиятлар уртасидаги мураккаб муносабатлар, турли даражадаги алоцадорликларни уз ичига оладиган феноменал уодиса. Унда содир булаётган барча уодисалар муайян цонуниятлар ва мезонларга асосланади, айнан шу мезонларнинг ижтимоий тарацциётдаги роли бециёс. Диний курсатмалар, ууцуций меъёрлар, ахлоц нормалари каби ижтимоий онг шаклларида шундай категориялар мавжудки, улар барча даврларда ижтимоий тартиботни сацлашда, тарацциётга, жамият фаровонлигига эришишда уал цилувчи восита вазифасини бажаради. Шундай категориялардан бири адолатдир. Адолат тушунчаси барча даврлар учун энг долзарб муаммолардан бири сифатида урганилган. Унинг ауамиятлилик даражаси уар бир мамлакатларнинг ижтимоий, ицтисодий, уарбий, сиёсий жиуатдан тарацций этиш даражасига бевосита боглиц эди. Инсонларнинг, халцларнинг тенглиги, узаро муносабатларда адолат тамойилига амал цилиш зарурлигига оид царашлар тарихий тарацциётнинг деярли барча даврларида, барча уудудларда илгари сурилган.

Мацолада адолат категориясининг ислом динидаги талцини, ислом динининг муцаддас китоби Куръони каримда адолат масалалари, ислом дини таълимотларида адолатнинг намоён булиш хусусиятлари ва принциплари ёритилган. Шунингдек, адолатни царор топшириш жараёнида халцимизнинг аксарияти эътицод цилувчи ислом динининг урни ва роли ёритилган.

Калит сузлар: ислом дини, Куръони карим, уадис, адолат, ахлоц, ууцуц, ижтимоий тенглик, ижтимоий адолат, ислом фалсафаси, ислом дини таълимоти, мажбуриятлар, ижтимоий тарацциёт.

Ибрахимова Дилором

сотрудник Ташкентского государственного юридического университета

СПРАВЕДЛИВОСТЬ В ИСЛАМЕ КАК СОЦИАЛЬНО-НРАВСТВЕННАЯ КАТЕГОРИЯ

Аннотация. Социальная жизнь - феномен, включающий сложные отношения между людьми, социальными группами и обществами с различным социальным уровнем. Все события, которые в нем происходят, основываются на определенных законах и критериях, и роль этих критериев в общественном развитии несравнима. В формах общественного сознания есть такие категории, как религиозные наставления, правовые нормы, моральные нормы, которые во все времена играют решающую роль в поддержании общественного порядка, развитии и благополучии общества. Одна из таких категорий - категория справедливости. Концепция справедливости была изучена как одна из самых актуальных проблем всех времен. Уровень ее значимости напрямую зависел от уровня социального, экономического, военного, политического развития каждой страны. Взгляды на равноправие людей, народов, необходимость придерживаться принципа справедливости в отношениях высказывались практически во все периоды исторического развития, во всех регионах. В статье рассматривается трактовка категории справедливости в исламе, вопросы справедливости в священной книге ислама - Коране, особенности и принципы проявления справедливости в исламских

учениях. Она также подчеркивает роль и место ислама в жизни большинства нашего народа, в процессе судебного решения.

Ключевые слова: ислам, Коран, хадисы, справедливость, мораль, закон, социальное равенство, социальная справедливость, исламская философия, исламское учение, обязательства, социальный прогресс.

Ibragimova Dilorom

Employee of Tashkent State University of Law

JUSTICE IN ISLAM AS A SOCIAL MORAL CATEGORY

Ab&ract. Social life is a phenomenon involving complex relationships between people, social groups and societies with different social levels. All events that occur in it are based on certain laws and criteria, and the role of these criteria in social development is incomparable. In the forms of public consciousness, there are categories such as religious inductions, legal norms, moral norms, which play a decisive role in maintaining public order, development and well-being of society at all times. One of these categories is the category of jutiice. The concept ofjutiice has been explored as one of the moti pressing issues of all time. The level of its significance directly depended on the level of social, economic, military, and political development of each country. Views on the equality of people, nations, the need to adhere to the principle of jutiice in relations were expressed in almoti all periods of hitiorical development, in all regions. The article examines the interpretation of the category ofjutiice in Islam, issues ofjutiice in the holy book of Islam, Koran, the features and principles of the manifetiation ofjutiice in Islamic teachings. It also emphasizes the role and place of Islam in the lives of the majority of our people in the judicial decision process.

Keywords: Islam, Koran, hadith, jutiice, morality, law, social equality, social jutiice, Islamic philosophy, Islamic teachings, obligations, social progress.

Узбекистан Конституциясида шахс, унинг ху^у^ ва эркинликлари давлатдан устунлиги эътироф этилган, шунингдек, инсон ^адри, шахс эркинлиги ва хаётини таъминловчи табиий им-кониятларни юзага чщишига алохида ахамият берилган. Жумладан, Конституциянинг 18-мод-дасида "Узбекистан Республикасида барча фу^а-ролар бир хил ху^у^ ва эркинликларга эга булиб, жинси, ир^и, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чи^иши, эъти^оди, шахси ва ижтимоий мав^еидан ^атьи назар, ^онун олдида тенгдирлар.

Имтиёзлар фа^ат ^онун билан белгиланиб ^уйилади хамда ижтимоий адолат принципларига мос булиши шарт" [1], деб белгиланган.

Конституция - адолат мезони. Адолатнинг ижтимоий масалалари ислом динида хам кенг урганилган ва курсатмалар берилган. Му^аддас динимиз манбалари ва таьлимотларини ургансак, фикрларимиз исботини топамиз. Шу уринда адолатнинг ислом динидаги тал^инига назар солиш мухим ахамиятга эга.

Адолат - кишилик жамиятининг энг олий ахло^ий вдцриятларидан бири, минглаб инсон-ларнинг эъти^оди, илохий неъмат ёки курашиб эришиш зарур булган ижтимоий хаётнинг устувор тамойили. Ушбу ахло^ий категориянинг шакл-ланиши, инсоният хаётида мазмун акс эта бошла-ши илк давлатлар, дастлабки цивилизациялар билан богли^. Бош^ача айтганда, ижтимоий адолат мавжудлиги ижтимоий таравдиётнинг асосий талабларидан бири хисобланган. Адолат тушун-часини турли жамиятлар, миллатлар, таълимот-лар, шахслар турлича тушунган, адолат хасида ^арашларни "адолат нима?" ва "нима адолатли?" деган саволларга берилган куплаб субъектив жа-вобларнинг йигиндиси шакллантирган, хар бир даврнинг адолатини инсонлар онгидаги ушбу ту-шунчанинг трансформацияси белгилаб берган.

Адолат - ижтимоий фалсафий, ахло^ий, ху^у^ий категория. Адолат тушунчаси муайян тарихий шарт-шароит ва ижтимоий-и^тисодий муносабатлар билан белгиланади. Унинг асо-

сий мазмуни хукук ва мажбуриятлар, килмиш ва жазо, мехнат ва уни рагбатлантириш, ижтимоий катламлар, гурухлар хамда инсонларнинг жа-миятдаги урни, уларнинг ижтимоий тенглигини таъминлаш каби ижтимоий хатти-харакатларда намоён булади.

Адолат тушунчаси турли гуманитар фанлар-нинг тадкикот объекти сифатида турлича талкин этилади. Адолатнинг ижтимоий фалсафий жиха-ти жамият аъзоларининг хилма-хил муноса-батларидаги узаро тенглигини назарда тутади. Ижтимоий фалсафий нуктаи назардан адолат ижтимоий адолат тушунчаси билан ифодаланади хамда жамиятнинг барча аъзолари - инсонлар, ижтимоий гурухлар, ташкилотларнинг ижтимоий тенглиги оркали таъминланади. Адолатнинг ахлокий жихати инсонлараро муомалада бир хил муносабатда булишни, бир-бирининг иззат-нафсига тегмасликни, ахлок-одоб коидаларига амал килишни билдиради. Уз навбатида, айти-шимиз мумкинки, адолат ахлокий категория сифатида ахлокшуносликнинг энг мухим мезоний тушунчаларидан биридир. Адолат - ахлокнинг бахолаш хусусиятига эга булгани, хам ижтимоий субъектив, хам объектив карашларни узида умум-лаштиргани билан характерланади. Адолатнинг хукукий жихати конунларга риоя этишни, сиёсий жихати эса давлатни адолат коидалари асосида бошкаришни, фукаролар гамини ейишни англата-ди. Бошкача айтганда, ижтимоий фалсафа хамда ахлокшунослик адолатнинг назарий мазмунини ташкил этса, хукукшунослик ва сиёсатшунослик фанлари уларнинг амалий хаётда акс этишини таъминлайди. Крнунлар ижтимоий тенглик ва адолат принципини мустахкамлайди. Бошкарув жараёни эса фукаролар-жамият-давлат муноса-батларининг адолатли булишига йуналади. Ри-вожланган жамиятда адолат кишиларнинг демо-кратик конунлар асосида иш юритишини такозо этади, унда хар бир одам уз мехнати, тадбиркор-лиги, акл-заковати туфайли топган мол-мулки хи-собига яшайди. Давлат уз фаолиятида фукаролар томонидан адолат коидалари ва конунларга амал килинишини назорат этади, жамият аъзоларининг мол-мулки дахлсизлиги ва конун олдида тенглигини таъминлайди [2] .

Адолатнинг эзгулик ва ёвузлик хамда яхши-лик ва ёмонликдан асосий фарки шундаки, адолатнинг узи бирор бир кадриятни англатмайди,

лекин кадриятлар орасидаги нисбатни белгилай-ди, уларни бахолаш макомига эга. Шу боис, унда жамиятни тартибга солувчилик хусусияти бор, унда хам ахлокий, хам хукукий талаблар мужас-самлашган. Уни муайян маънода ахлок сохасида-ги микдор улчовчи хам дейиш мумкин. У талаб билан такдирлашни улчаб турадиган тарозидир. Адолат бор жойда ижтимоий жабрга, бебошликка йул йук.

Адолатнинг мезонийлик хусусияти, айникса, хукукда дархол кузга ташланади. Х^укук вазир-лигининг хатто адлия вазирлиги деб аталиши, жиноятга яраша жазони белгиловчи, хукм чика-рувчи идораларнинг одил суд деган номлар билан юритилиши бунинг далилидир. Лекин адолатни факат хукукий тушунча сифатида талкин этиш тугри эмас. У кенг камровли ахлокий тушунча. У нафакат фукаролар орасидаги муносабатларни, балки давлат билан халк, жамият билан шахс ур-тасидаги алокалар мезонини хам уз ичига олади. Халк орасида минг йиллар мобайнида одил под-шо идеалининг яшаб келгани бежиз эмас [3].

Ислом дини вужудга келган илк даврларданок ижтимоий адолатни урнатишни, барча мусул-монларни бир хил хукук ва мажбуриятларга эга булган жамиятга бирлаштиришни узининг асосий максадига айлантирган.

"Адолат" сузи арабча "адл" сузидан олинган булиб, "адл" лугатда "тугрилик, мустакимлик, хакконийлик, одиллик" маъноларини ифода этади. Ислом уламоларининг истилохида эса инсон нафсидаги гунохлардан ва мубох пасткашликлар-дан уни кайтарадиган малака, хак эгасига хаккини беришга интилиш "адолат" деб аталган. Бунинг акси зулм, гадр, инсофсизлик каби ахлокий ил-латлар хисобланади.

Ислом дини таркалган барча минтакаларда ижтимоий тараккиётни таъминлашга алохида эътибор каратган. Шарк Ренессансининг вужудга келишига хам ислом дини, унинг ижтимоий та-раккиётни таъминлашга хизмат килган ижтимоий тенглик, ижтимоий адолат, илм-маърифатга ин-тилиш каби ахлокий нормалари бевосита таъсир курсатди. Хусусан, Марказий Осиёда хам кейин-ги даврларда ижтимоий тараккиёт минтакага ислом дини кириб келиши билан алокадор. Ислом-нинг фундаментал асосларида хам адолат масала-сига алохида ургу берилган. Масалан, ислом ди-нининг мукаддас китоби хисобланувчи Куръони

каримда адолат сузи 57 маротаба келтирилгани, Аллох таолонинг 99 сифатидан бири ал-Адл (ута адолатли), яна бири эса ал-Муксит (одил) экани-нинг узиёк ислом фалсафасида адолат тушунчаси юксак маком касб этганидан далолат беради [4]. Ислом фалсафасидаги ушбу тамойил шу даврда яшаб ижод килган файласуфлар, алломаларнинг карашларига хам таъсир этмаслиги, акс этмасли-ги мумкин эмас эди.

Умуман олганда, исломда адолат бирон нар-сани узининг хакикий жойига куйишни англата-ди. Шу нуктаи назардан Караганда, ислом дини фалсафасида адолат тамойили камида учта холат-да намоён булади. Биринчидан, бирор бир лаво-зим ёки вазифага муносиб инсонни куйиш оркали адолат урнатилади. Иккинчидан, карор килинаёт-ган карорларни ушбу хукм тегишли булган вазият ёки шахснинг холатидан келиб чикиб кабул ки-лиш оркали адолат таъминланади. Учинчи холат-да эса адолат бойлик ёки мол-мулкнинг унга ким муносиб булса, ушбу мулк аслида кимга тегишли булса, унга бериш оркали адолатга эришилади [5]. Ислом дини эътикодида талаб киладиган адолат инсонларнинг тана ранги, мазхаб ва акида бора-сидаги фаркларини хисобга олмасдан тенг амалда булган мутлак адолатдир. Исломда адолат кенг ва чексиздир хамда у инсоният фаолиятининг барча сохаларида кулланилади.

Ислом динининг мукаддас китоби булган Куръони каримнинг Х^ижр ва Духон сураларида адолат масаласига эътибор каратилган. Х^ижр су-расининг 85-оятида, Духон сурасининг 38-39-оят-ларида Аллох таолонинг осмонларни ва Ерни хамда уларнинг орасидаги нарсаларни факат хак (хикмат) билан яратгани таъкидланади [6]. Хдк ва адолат тушунчаларининг маънодош эканини ино-батга олиб айтиш мумкинки, оятларда Ерни ва осмонни яратишдан максад борликдаги адолатни химоя килиш ва ёвузликни йук килиш экани кур-сатилган. Агар коинотнинг адолатни химоя ки-лиш учун яратилгани тамойилини кабул килсак, биз Аллохнинг яратганларидан бири сифатида адолатни химоя килишимиз керак. Шу сабабли адолатни химоя килиш инсон сифатида хар бир мусулмоннинг вазифаларидан бири хисобланади [6]. Бошкача айтганда, адолатни химоя килиш, уни асраш ва тарафдори булиш хар бир мусул-мон учун илохий вазифанинг бир кисми сифатида талкин этилади.

Араб тилида адолат тушунчаси "ал-адалах" ёки "ал-адл" сузлари билан ифодаланади. Ал-адалах яхшилик, одиллик, хакикатгуйлик каби ахлокий сифатларга эга булиш, дея тасвирланади. Адолат сузи бир неча маънода ишлатилиши мумкин:

- бу белгиланган ва кабул килинган тамойил-ларга асосланган конуний бошкарув;

- фукаролар харакатининг конунга мувофик экани;

- барча инсонлар учун бир хил имкониятлар ва имтиёзларнинг таъминланиши;

- бир хил мажбуриятларнинг мавжудлиги хам адолатнинг бир куринишидир.

Адолат тамойили хукукий нуктаи назардан талкин этилса-да, хукук ахлокий норманинг ко-нун билан мустахкамланиши туфайли вужудга келади. Бошкача айтганда, адолат аслида ахлокий тамойил булиб, унинг легитимлашган шакли хукукда юзага чикади. Хдр кандай конуннинг туб мохиятида адолатни таъминлаш ётади. Адолат-сизликка хизмат килган конун мохиятан конун хисобланмайди. Адолат тамойили нуктаи назари-дан карайдиган булсак, ахлок ва хукук маънодош сузларга ухшайди. Табиий адолат, суд тизими-даги адолат каби тушунчаларда бу караш янада купрок уз исботини топади.

Ислом таълимотига кура, адолат Аллох таолонинг гузал фазилатларидан бири булиб, инсон-лар учун бу тушунча узи ёки узига якин булган инсонларининг манфаатларига зид булса-да, хакикат, тугрилик, Аллох таоло хукм килган то-монда туришни, Аллох таолонинг адолатига гу-вохлик беришни англатади. Ислом дини белгила-ган адолат Рим хукуки ёки бошка хар кандай ша-клдаги расмий хукук тизимлари томонидан урна-тилган адолатдан кура юксакрок. Бу адолат юнон файласуфлари тавсифлаган нозик кирраларга эга булган адолатдан кура таъсирлирок. Бу адолат инсоннинг ички мотивларини излашга ундайди, чунки ислом таълимотига кура, инсонлар барча нарсалар, ходисалар, одамларнинг уй-хаёлларини хам билувчи Аллох таолоннинг хузурида харакат килишлари керак [5]. Куръони каримнинг худди шу жихатни тушунтирувчи ояти хам мавжуд:

"Дархакикат, Аллох омонатни уз эгаларига топширишингиз ва одамлар уртасида хукм килга-нингизда адолат билан хукм килишингизга бую-ради. Албатта, Аллох сизларга яхшигина насихат

килур. Албатта, Аллох эшитувчи ва курувчидир" (Нисо сураси 58-оят) [6].

Куръони каримнинг ушбу ояти хокимият эгаларига тегишли булиб, хар кимга уз хаккини бериб, инсонлар орасида холисона хукм килиб, барча омонатларини бажара олишлари хакида но-зил килинган. Адолат мукаддас ишонч тушунчаси билан боглик булиб, инсон уз зиммасига юкла-тилган бурчни мутлак самимий ва сидкидилдан бажариши зарур. Шунинг учун адолат хар бир инсонга уз бурчини бажаришида узига нисбатан ахлокий жихатдан одил булиш хислатидир. Хар бир инсон уз харакатлари учун масъул ва жавоб-гардир. Абдуллох ибн Умардан ривоят килинган хадисда пайгамбаримиз Мухаммад (саллаллоху алайхи васаллам) бундай деганлари зикр этилади:

"Сизларнинг хар бирингиз бамисоли чупон-дирсизлар ва уз кул остиларингиздагиларга ма-съулдирсизлар. Подшох уз фукароларига, эр уз ахлу аёлига, хотин эрининг уйига, ходим уз хожа-си молига, фарзанд уз отаси мулкига масъулдир. Демак, хар бирларингиз масъулдирсизлар" [7] (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).

Адолат тушунчасини ифода этишда араб ти-лида энг кенг ишлатиладиган суз "ал-адл" хисо-бланади. Лекин "ал-адл"нинг турли вазиятларга мослашган куплаб синонимлари мавжуд: "кист", "касд", "истикама", "васат", "насиб", "хисса", "мизан" ва бошкалар. Шунингдек, "ал-адл" ту-шунчасининг зидди сифатида адолатсизлик -араб тилидаги "ал-жавр" сузи ишлатилади. Уз навбатида, "ал-жавр"нинг хам "зулм" (нотугри харакат), "тугян" (зулм килиш), "майл" (ёмонлик-ка мойиллик), "инхираф" (адашиш) каби куплаб маънодошлари мавжуд.

Мажид Хаддурининг маълумотларига таяна-диган булсак, "ал-адл" араб тилидаги "адалах" феълидан келиб чиккан мавхум от хисобланади. "Ал-адл" сузининг куйидаги 4 маъносини ажра-тиб курсатиш мумкин:

1. Тузатиш ёки тугри утириш, узгартириш;

2. Нотугри йулдан тугри йулга кетиш, кочиш ёки бурилиш;

3. Тенглаштириш, мослаш;

4. Мувозанатни саклаш ёки мувозанатга кел-тириш [8].

Ушбу тушунчаларнинг умумийлиги шунда-ки, адолат араб тилида яхшилик, тугри иш каби сифатларни узида жамлайди. Ушбу тушунчанинг

хар бир маъноси ва хар бир шаклида тенгликни таъминлашга хавола борлигини куришимиз мум-кин. Классик араб тилида адлнинг сузма-суз маъ-носи одиллик, мувозанат, муътадиллик ва содда-ликни билдирувчи ахлокий ва ижтимоий кадри-ятларнинг комбинацияси хисобланади. Мантикан илохий адолат бу барча кадрият ва фазилатлар-нинг синтези хисобланади.

Адолат тушунчаси ислом дини илохиётида узгача мохият касб этган. Ислом илохиётидаги адолат бу Аллох таолонинг иродаси ва мохия-ти хакидаги илохиётчилар томонидан яратил-ган таълимотларга мувофик булган адолатдир. Айнан шу жихатдан мусулмон илохиётчилари икки йирик мактабга, йуналишга булинишади. Уларнинг бири жабарийлар ва ашаъарийларни бирлаштирувчи вахий мактаби, иккинчиси эса кадарийлар ва муътазилийлардан иборат булган акл, яъни мантикка асосланувчи мактаб хисоб-ланади [9]. Баъзи тадкикотчилар эса адолат ту-шунчасига муносабат нуктаи назаридан ислом илохиётининг ашаъарийлар ва муътазилийлар таълимотини ажратиб курсатишади [10].

Муътазилийлар таълимоти тарафдорлари купинча узларини адолат ва бирдамлик тараф-дори, курашчиси деб аташган (ахл ал-адл ва ал-тавхид). Уларнинг фикрича, инсонлар узлари амалга ошираётган адолатли ёки адолатга зид булган амалларнинг муаллифи, охиратда айнан шу нуктаи назардан улар мукофотланишади ёки жазо олишади. Муътазилийлар адолатнинг илохийлигиниини, Аллох таоло унинг манбаи эканини эътироф этишади. Лекин илохий адолатнинг ижтимоий хаётда, инсонлар орасида кандай урнатилиши билан боглик карашда улар бошка мактаблардан фаркли фикрларни илгари суришади. Ушбу муаммони хал килишда муъта-зилийлар икки даражадаги адолат - Аллох таоло томонидан амалга оширилувчи илохий ва акл билан белгиланувчи инсоний адолат мавжуд булган янги адолат назариясини таклиф кили-шади. Бирок муътазилийлардан бошка барча илохиётчилар илохий адолатнинг мукаммал, абадий ва тулик экани хакида фикр билдириш-ган [10].

Муътазилийлардан фаркли уларок, жабарий-лар илохий адолатнинг мукаммал эканини эъти-роф этишади, рационал адолат гоясини илгари су-ришади. Илохий адолатнинг ер юзида акс этиши

факатгина акл билан амалга ошишини таъкидла-шади. Уларнинг фикрича, рационал адолат гояси уч тамойилга асосланади. Биринчиси, адолат акл билан белгиланишини акс эттирган рационализм тамойили. Иккинчиси, инсоннинг хатти-хара-катлари унинг ихтиёр эркинлиги махсули экани билан боглик ихтиёрийлик тамойили. Учинчиси, инсон узининг адолат ёки адолатсиз танловлари оркали алал-окибат мукофотланиши ёки жазо олишини ифодаловчи жавобгарлик тамойили.

Ашаъарийлар мактаби тарафдорлари фикрича, адолат инсон иродасига буйсунмайди. Чунки барча нарсаларнинг ёлгиз яратувчи Аллох, таоло булиб, бундай холатда инсоний ёки рационал адолатнинг мавжуд булиши мумкин эмас. Улар учун адолат Аллох иродасининг ифодаси хамда инсонлар улар учун Аллох таоло олдиндан нима яхши эканини белгилаб куйган ишларни бажаришга мажбур. Абсолют такдир назариясини илгари сурган ашаъарийлар учун адолат тушунчаси илохий такдирнинг бир кисми сифатида тушунилади.

Яна бир исломий йуналиш булган суфийлик, яъни тасаввуфда адолат тушунчасига бошкача ёндашилган. Суфийлик сулуки тарафдорлари-нинг карашларига кура, адолат оддий инсоний харакатларнинг натижаси эмас, балки инсоннинг Аллох билан бирлашишидан олинган маънавий тажрибанинг бир куринишидир. Суфиёна адолат тушунчаси нур, гузаллик ва мухаббат каби юксак идеалларда ва поэтик тимсолларда акс эттирила-ди. Баъзи карашларга кура эса тасаввуфда илохий адолат охиратдаги мукофотланиш эмас, балки Аллохнинг гузаллиги ва мухаббатига эришиш би-лан белгиланади [9].

Ислом таълимотига кура, инсонга адолатли муносабатда булиш учун унинг шахсига хамда хо-латига эътибор берилади. Шунинг учун исломда адолат инсонларга кандай муносабат булиш шар-тига кура иккита асосий принципга суянади:

- тенглик приципи. Барча инсонлар Аллох таоло олдида тенгдир ва инсонийлик хукукидан бир хилда фойдаланади. Илохий тенгликнинг таъминланиши ижтимоий хаётдаги хар кандай нотенгликка нисбатан бекарор муносабат шакл-ланишига олиб келади.

- фаркланмаслик принципи. Ижтимоий, икти-содий ва сиёсий фарклар шундай таксимланиши лозимки, улар шахсга хам, жамоага хам зиён ет-

казмасин. Ислом инсонлар орасида фаркларни минимал даражада кискартиришга харакат кила-ди. Ислом динидаги ижтимоий адолатнинг акс этишини шунда хам куришимиз мумкин.

Ислом адолатсизликнинг хар кандай куриниш-ларини ман килади. Араб тилидаги зулм" сузи, "адолатсизлик" маъносини билдириб, бирор нар-сани уз урнига куймаслик, кераксиз жойдан чукур казиш маъноларида кулланилади. Шунинг учун мусулмонлар адолатсизлик деганда Аллох кур-сатган хар кандай йулдан чекланишни тушуни-шади.

Имом Бухорийнинг сахих хадисларида айти-лишича, "куфр билан мамлакат туриши мумкин, аммо зулм билан тура олмайди" [11]. Агар ислом динида зулм адолатсизлик эканини назарда тут-сак, бу фикрда адолатнинг умуминсоний тушун-часи мужассамдир. Хддисларда адолатли жами-ят адолатли подшох, инсофли бойлар, кузи тук фукаролар сифатида талкин этилади.

"Ат-Тамхид фи баёнит-тавхид" асарида ёзи-лишича, адолат сифати ахли сунна вал жамоа наз-дида олти нарсада баён килинади:

биринчиси, Аллох таоло бирорта бандасига зарра мисколича зулм килмайди;

иккинчиси, Аллох таоло бир кишининг яхши-ликларидан зарра микдор камайтирмайди;

учинчиси, Аллох таоло бирор кишининг гу-нохи булмаса, азобламайди;

туртинчиси, Аллох таоло бирор кишини тугри максад ва эвазсиз кийинчиликка дучор килмайди;

бешинчиси, Аллох таоло бирор кишини би-рорта гунохга мажбурламайди;

олтинчиси, Аллох таоло бирор кишига тока-тидан ташкари ишни таклиф килмайди [12].

Адолат исломнинг мажбурияти ва нохаклик эса исломда такикланган. Адолатнинг хар бир даврдаги мавжуд тизими шахсни, унинг хукукла-рини ижтимоий тизимдан кафолатлаши, химояла-ши зарур. Жамиятда адолат мезонларининг пайдо булиши кишиларнинг диний ва дунёвий карашла-ри билан боглик. Ислом дини фалсафасида адо-лат тушунчасининг ахлокий ва диний талкини жамият хаётида мухим урин хамда ахамиятга эга. Ислом динида инсон ва жамият муштарак деб ту-шунилади.

Ислом дини манбаларида адолат мезонлари-нинг намоён булиш хусусиятларини тахлил ки-лишда акидапарастлик, диний экстремизм каби

реакцион окимларга ён бериш адолатсизлик эка-нини илмий жихатдан исботлаш бугунги кунда мухим ахамиятга эга.

Ислом фалсафаси инсонни чукур тафак-кур килишга, адолатсиз булмасликка, унинг хар кандай шаклига нисбатан аёвсиз булишга чорлайди. Ислом инсонларни адолатга, фикр гузаллигига, тугрисузлик, виждонлилик ва мехр-шафкатли булишга даъват этади. Ислом

дини кишиларнинг келиб чикиши, мавкеи, жин-сидан катъи назар, тенгсизликни, адолатсизлик-ни коралайди. Адолат барча фазилатлар манбаи-дир. Адолат хиссий муносабатда булмаслиги, рахм-шавкат адолатсизликни келтириб чикар-маслиги лозим. Бутун дунёда юз берган ва юз бераётган адолатсизликларнинг асоси эса уму-мий яхшилик деб номланадиган жихатларга бе-эътибор булишдир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси Т.:"Узбекистон". - 2018 йил. - 7 б.

2. https://qomus.info/oz/encyclopedia/a/adolat/

3. Абдулла Шер. Ахлокшунослик. Дарслик. Т.: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашри-ёти. - 2010 йил, 250-251 б.

4. Холбеков А.Ж. Узбекистонда жамиятнинг демократлашуви жараёнида ижтимоий адолатни амалга ошириш муаммолари (сиёсий-социологик тахлил). //социология фанлари доктори илмий дара-жасини олиш учун ёзилган диссертация.

5. Ismail K. Islam and the Concept of Ju^ice //Jurnal Intelek. - 2010. - Т. 5. - №. 2. - 138 p.

6. Куръони Карим. Маънолари таржимаси. Таржимон ва изохлар муаллифи: Абдулазиз Мансур. Т.: 2013 йил, 483-бет. http://islom.ziyouz.com/kitoblar/qur-oni-karim-ma-nolari-tarjimasi-abdulaziz-mansur

7. Хикматуллаев Х., Мансуров А. Ахлок-одобга оид хадис намуналари. Т.: "Фан". - 1990 йил, 30 б.

8. Khadduri M. The Islamic conception ofju^ice. - JHU Press, 1984. - 145 p.

9. Shariff M.M. A Hi^ory of Muslim Philosophy. Wiesbaden: Otto Harrosowitz. - 1960 year. - 348 р.

10. Al-Asha'ari A. The Theology of Al-Asha'ari. Trans&ed.McCarthy.Beirut: Imperimerie Catholique. - 1952 year. - 183 p.

11. Ал-Жомиъ ас-сахих Ал-Бухорий. Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил Т. Комуслар бош тахририяти, 1991 йил.

12. Абду Шакур Мухаммад ибн Абдуллох Солимий Кеший, Ат-Тамхид фи баёнит-Тавхид; Т.: 2014 йил - 97 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.