Научная статья на тему 'АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ, ХУСУСАН, ИНСОН МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИ ҲАҚИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИ'

АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ, ХУСУСАН, ИНСОН МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИ ҲАҚИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
290
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Ж. С. Раматов, М. Ҳасанов

Жаҳонда фаннинг обрўси кенг миқёсда кўтарилиб бораѐтган, янги-янги кашфиѐтлар очилаѐтган бир даврда аждодлар томонидан яратилган илмий-маданий меросни ўрганишда шундай плюралистик ѐндашувлар пайдо бўлдики, бундай ѐндашувлар фан, техника ва технологик тараққиѐтга кенг йўл очса, иккинчидан, илмий жамоатчилик томонидан тан олинган ворисийлик тамойилларини янги парадигмалар асосида шаклланишида муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ, ХУСУСАН, ИНСОН МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИ ҲАҚИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ ЦАРАШЛАРИ, ХУСУСАН, ИНСОН МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИ ХДЦИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ

ТАЪЛИМОТИ

Жахонда фаннинг обруси кенг микёсда кутарилиб бораетган, янги-янги кашфиетлар очилаетган бир даврда аждодлар томонидан яратилган илмий -маданий меросни урганишда шундай плюралистик ендашувлар пайдо булдики, бундай ендашувлар фан, техника ва технологик тараккиетга кенг йул очса, иккинчидан, илмий жамоатчилик томонидан тан олинган ворисийлик тамойилларини янги парадигмалар асосида шаклланишида мухим ахамият касб этади. Бундай узгаришлар миллий-маданий меросни янада бойитиб, баркамол инсонни тарбиялашдаги янгича ендашувларнинг шаклланишига туртки булаетганлигини курсатади. Зеро, башарият тарихи жараени, жамият тараккиети хеч качон буш жойда харакатга келмайди, балки утмиш авлодларнинг мехнати, маънавий маданияти, интеллектуал фаолиятининг умумлаштирувчи натижаси булади.

Дуне микесида миллий маданий меросга мурожаат этиш фавкулодда мухим булиб, унинг ижтимоий-фалсафий, маънавий-ахлокий идеалини янада теранрок кашф этишга бевосита алокадорлиги билан эътиборлидир. Шу боисдан хам дуненинг Cambridge, Oxford, London Universites, The Islamic Studies program at the University of Detroit, The Middle Eastern & Islamic Studies New York University, The Islamic Studies, African Studies Center University of Michigan каби халкаро университетлари хамда илмий тадкикот марказлари томонидан айни шу йуналишдаги муаммоларнинг илмий концептуал тахлилига алохида эътибор каратилмокда. Бу эса, уз навбатида, тарихимизни холисона урганиш ва хакконий бахолаш, маънавий меросимизни бойитиш ва ривожлантиришни талаб килади.

Абу Наср Форобийнинг фалсафий карашлари, хусусан, инсон маънавий камолоти хакидаги илмий таълимоти куплаб чет эл ва мамлакатимиз манбашунос олимлари томонидан жиддий урганилиб келинаетганлигига карамай, уни махсус тадкик этиш, фалсафий умумлаштириш, хулосалаш ва бахо бериш ишлари хали якунланмаганлигини хам таъкидлаш лозим. Бу холат мутафаккирнинг маънавий маданият ва шахс баркамоллиги тугрисидаги таълимотини янгича ендашиш асосида тадкик этишнинг ута долзарб муаммо эканлигини курсатмокда. Зеро, "...тарихий меросни асраб- авайлаш, урганиш ва авлодлардан авлодларга

Ж. С. Раматов

М. Х,асанов

Тошкент давлат транспорт университети

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

колдириш давлатимиз сиесатининг энг мухим устувор йуналишларидан бири."1 сифатида кабул килинган.Замонавий дунё фалсафасида феноменологик онтология билан бир каторда ижтимоий онтология алохида урин тутади, чунки у жамиятда инсон булиш нимани англатади ва инсоннинг инсонда намоён булиши учун кандай жамият булиши кераклиги хакидаги саволларга беради. Иккала савол ва бошка саволлар инсоннинг максади ва унинг хакикий инсоният жамиятини яратишда тутган урни тугрисида метафизик савол беришнинг маъносига эга булади.Ижтимоий онтологиянинг куплаб муаммоларига ойдинлик киритиш учун утмишдаги фалсафий тажрибани изохли равишда кайта куриш зарур, чунки у инсон хаётини маънавийлаштирадиган, унга мазмун берадиган ахлокий имкониятларни уз ичига олган. Жамият адолатли, ахлокли, окилона, уйгун хаёт кечириш модели ягона нарсага айланди. Ал-Фаробий шундай фалсафий фикр юритган ва бугун бизда бундай тажрибага онтологик эхтиёж мавжуд.

Ижтимоий онтологиянинг киймат парадигмалари умуман борлик масаласини куйиш билан боглик равишда узгаради. Агар антик даврда онтологик мавзулар мухокамаси Коинотнинг мавжудлиги шароитида содир булган булса, унда урта асрлар фалсафасида, бу холда ислом, онтология Худонинг ижодий лойихаси билан ифодаланади, унда инсон ва жамият киритилган. Ушбу лойихада катнашиш Ислом дунёсининг барча интеллектуал елитаси булган мутазилийлар, кадарийлар ва ашъаритлар фалсафаси учун тусик булди. Аввало ал-Фаробий таълимоти, бу ерда иштирок этиш инсон ва жамият билан биргаликда ижод килиш вазифасини бажарган.Ижтимоий онтология муаммоси, авваламбор, унинг онтологик шериклигисиз яратиладиган инсон ва унинг жамиятдаги урни масаласидир. Классик булмаган фалсафада танкид килинган "хакикий нарсанинг рационаллиги" хакидаги Гегел фикри бугунги кунда замонавий жамиятнинг хакикий холатининг бемаънилиги учун метафора булиб колмокда. Хдкикий ва рационал уртасидаги онтологик ярашишга уринишлар ва аксинча, жамият ва хокимият тукнашувига олиб келади. ^адимги ва урта аср дунёсидаги файласуфлар бундай мантикий ва хакикат хакида уйламаганлар.

Платоннинг постклассик фалсафадаги хокимият хакидаги фалсафий нутки энг куп танкид килинадиган мавзулардан бирига айланмокда: тоталитаризм, "яширин иркчилик", "икки томонлама ахлокий стандарт" кабилар шулар жумласидандир. Карл Поппернинг асарида Платонни танкид килиб, Платоннинг идеал хукмдор образи "Афлотуннинг уз кучига интилиши гоясига асосланади. Бу соддалиги билан кандай фарк килади ва сиёсатчини уз кучи, мукаммаллиги ва донолиги билан кур булиш хавфидан огохлантирган ва унга энг мухим нарсани,

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

яъни хаммамиз мурт одамлар эканлигимизни ургатмокчи булган Сократнинг инсонийлиги хаммасидан устун" !деб таъкидлайди муаллиф.

Урта асрларда "фазилатли шахар" ва фазилатли хукмдор муаммоси хокимият ва ахлок мавзусига тегишли эканини яхши биламиз. Хркимият нуткида ахлокий тамойиллар ва анъаналарни, хокимият эгаларининг ахлокий мажбуриятларини бирлаштириш мумкин(ми)? деган табиий савол тугилади Ушбу саволларнинг барчасига жавоб бериб, урта аср файласуфлари бизни аста-секин ахлокий масалалар билан таништирмокдалар. Уларнинг барчаси Афлотун таъсирида булиб, Афлотун жамиятининг идеал намуналаридан фалсафий илхом олаётгани аник. Платоник давлатда хокимият нутки донолик билан яхлит бир бутун сифатида такдим этилади, аммо бундай иттифок факат давлатни файласуф бошкариши шарти билан мумкин булади, чунки факат файласуфлар муаммоларини акс эттириш кобилиятига эга. Утмиш маданиятининг йуколган маъноси ва юксак маънавиятини согиниш замонавийликнинг идеал, мукаммал модели учун онтологик согинч эди ва шундай булиб колмокда. Урта аср одамининг фикрлаш поездини тушуниш учун уни Шарк метафизикасига хос булган онг ва калб бирлигида англаш керак.Биз купинча "Урта аср тафаккури", "Урта аср одами" ва бошка тушунчаларни ишлатамиз, бу фикрлаш мантиги ва уша замон хакикати мантигининг бирлигини акс еттиради. Бу биз интилаётган максад билан тула окланади: маълум бир даврдаги ижтимоий онтологиянинг мазмун-мохиятини, ундаги ижтимоий ва фалсафий кескинликни очиб бериш, идеал сиёсий киёфага айланди. Ушбу вазифани бажариш учун Урта аср ислом мутафаккирларига "икки томонлама стандартлар" керак эмасэди. "Яхши шахарда" асосий фазилатлардан бири бу бирлик, аникроги, унга интилиш эди. Хдкикий халифалик бирдамлик ва биродарлик ислом мафкураси билан бирлаштирилган турли хил милатларнинг бирикмаси булган конгломерат сифатида каралди. Урта аср файласуфлари учун бирлик инсоннинг ахлокий ва эзгу такомиллаштиришида умумбашарий киймат сифатида намоён булади. Бирликка эришиш таълим билан шартланади ва бахтли хаётга йул очади. Бирок, бахтга эришишнинг узи кадриятлар жараёни эди, у инсон учун уз фикрлари ва уз хатти-харакатлари эвазига бахтнинг умумбашарий маъносини тушуниши учун жой очди. Куп йиллар давомида куплаб Урта аср файласуфларининг асарлари талкинлари узларини Куръон матнларидан узоклаштирдилар, бу эса ислом фалсафасини шакллантиришда бироз кийинчиликлар тугдирди. Ал-Фаробий Куръон нуткига киритилган муаммолар хакида мулохаза юритган ва унинг солих одамлари

:Поппер: Танланган асарлар. 1992, 198.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Куръон оятларидан идеал одамлар булган: улар мунофиклик килмайдилар, сохта гувохлик бермайдилар, улар ахлокли, фикрларида пок, эркин, чунки Худо уларни шу тарзда яратган. Ислом таълимотига кура, сиёсий маъруза Худо томонидан бир маротаба урнатилган ахлокий меъёрларга асосланган булиши керакДуръонда хукмдорларнинг фазилатлари орасида адолат, масъулият, таълим; хокимият ва унга булган хукуклар тугрисида аник курсатмалар мавжудлигини Фаробий бот-бот таъкидлайди2.

Табиийки, идеал жамият Мукаддас Китобда курилган, аммо уни талкин килиш жамият ва инсоннинг маъноси ва максади, инсоннинг кадр-киммати, унинг хукукига эга булган уйгун жамият мавжудлиги тугрисида шахсий мулохазаларда амалга оширилди. муносиб хаёт хакида хеч ким бахслаша олмайди. Идеал жамият хамма замон файласуфларининг ижтимоий, онтологик курилишларининг натижаси, эришиб булмайдиган максаддир. Фазилат хакида фикр юритишнинг тулик эмаслиги уларнинг номукаммаллиги эмас, чунки уларни бажариш мумкин эмас, чунки бу шунчаки стратегиялар. Улар кайта-кайта хаётга татбик этилиб, инсониятни идеал жамиятларни барпо этиш имконияти тугрисида уйготадилар. Ва агар йигирманчи асрнинг ижтимоий лойихалари булмаса, улар шунчаки лойихалар булганми? Ахлокий узгариш гоялари устун булган ижтимоий кайта куришга уринишлар утмишга сингиб кетмайди, улар хар доим якка ахлокий куртаклар етиштириш учун кулай замин топадилар. Маркс (XX асрда ахлоксиз ва ёлгон талкин килинган) коммунизмнинг хакикий шохлиги бошка бир нарсадан эмас, балки инсоннинг узи узгариши билан бошланиши кераклигини айтмаганми?Йигирманчи аср учун, бугунги кунда социализмга кандай муносабатда булишимиздан катъий назар. унинг ахамияти жуда катта ва унинг кулаши хали тушунилмаган. Социализм таркалиб кетган сунгги иллузия булганми? Ёки бу модернист лойихаларнинг галабасига сабок булдими? Социализмнинг мавжудлиги ва кулаши нафакат шахсий хаётни ва XX аср ижтимоий институтларининг такдирини белгилайди; бу энди нимани ва канчамиз аникланишимизни уларга боглик килиб куядиган янги тизимга айланди. Ал-Форобийнинг ижтимоий онтологияси давлатни одамларнинг бир-бири билан энг мукаммал алокасини ифодаловчи сиёсий шакл сифатида талкин килади. Узининг ижтимоий онтологиясида "шахар" нафакат худудий-маъмурий бирлик, балки жамиятнинг сиёсий ташкилоти сифатида давлатга энг мос келадиган одамларни бирлаштиришнинг айнан шу шаклининг ифодасидир. "Шахар" - бу жамият тараккиётининг юкори боскичи булиб, у одамларни ижтимоий эмас, балки табиий

2Хадислар тупламида фалсафий карашлар. Т., 1997. 3Сейтахметов О. Онтология и логика. М.,2007, 155

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

алокалар билан бирлаштирган жахолат даврида "хайвонларча" хаёт тарзини алмаштиради4. Давлат, аммо "хеч кандай тарзда ривожланишнинг куйи погонасида турган жамият" одамларни истеъмол ва моддий фаровонлик нуктаи назаридан хам, эхтиёж нуктаи назаридан хам керакли барча нарсалар билан таъминлай олмайди. "Фозил шахар" - бу шахар, унинг ахолиси сунгги мукаммалликка, яъни энг юкори бахтга эришишда бир-бирига ёрдам беради"5.Исломий Урта асрларда шахар жуда окилона тузилишга эгаэди. Унда калъа, масжид, мадраса, бозор, хаммом нафакат кундалик хаёт эхтиёжлари учун, балки инсонда Худо олдида диний ва ахлокий бурч хиссини сингдириш учун хам хизмат килган. Уртамиёна ва нотинч Урта аср шахар ахолиси шахарни ва уларнинг хаётий тушунчаларини бир каторга жойлаштирдилар. Мусулмон шахарларнинг бир кисми мукаддас марказларга айланди (Макка, Мадина), уларда маънавият эгалланди, бошкалари - таълим марказлари (Дамашк, Багдод, Утрор, Самарканд), аммо иккаласида хам бу дунёда хаётнинг мазмунли булишига умид килишди. амалга оширилди. Жаннатнинг прототипи сифатида шахарларни барпо этиш истаги мусулмон Испания ва Х,индистондаги куплаб халифаларда уз ифодасини топган. Аммо шахарларнинг хеч бири одамга хакикат, узок умр ва тегишли булиш туйгусини бермаган. Шахар концепциясини кайта кашф этиш Урта асрларнинг фалсафий мулохазаларидан бошланади. Шахар нафакат идеал модел ёки фаровон турмуш тарзи сифатида, балки тарихий ва ижтимоий хакикатни узида мужассам этган окилона мантикий лойиха сифатида кабул килинади. Урта асрлар тажрибасига булган мурожаатимиз нафакат бизнинг талкинларимизга, балки ушбу тажрибанинг замондошларининг бахоларига хам асосланиши керак, чунки Бертран Рассел "Урта асрлардаги хаёт" да ва Адам Мец "Мусулмон Уйгониши" да бизни еслатиб туради . Шунинг учун хам, эхтимол, Урта аср мутафаккирлари "эзгу шахарлар" - ал-мадина ал-фадил лойихалари-концепцияларини яратдилар, унда асосий максад ахлокий хаёт санъати, инсоният мавжудлигини ахлокий бошкариш санъати эди; хар бир киши шахардан амалий, маънавий фойда олишлари керак эди. Одатда, бундай концепциялар муаллифлари утмиш анъаналари (идеаллар, маданий ва тарихий асарлар, кодланган кредо ва бошкалар) диалог майдонини идеал модел билан тиклашга интилганлар. Аммо -ал-Форобий эмас. Объектив вазиятни хисобга олган холда сергакланиб уйлар экан, у ахлокий тамойилни ривожлантиришга ва ахлокий жамиятда руёбга

4М.Н.Дасанов, А.А.Азимбаев, Далилов У., & Каримов Б. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ШАХС МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИГА ДОИР КДРАШЛАРИ . JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 147153. Retrieved from http://wsrjournal.com/index.php/new/article/view/629

5U Ruzigul, J Nasirjan, A Dilmurodkhakim, H Mirshod. RATIONALE AND HISTORY OF HUMAN REFLECTIONS IN THE MUSLIM PHILOSOPHY. // International Journal of Advanced Science and technology, 2020. 1453-1458.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

чикишга интилиб, шахсий манфаатдорлик импулсини уз ичига оладиган хакикий ижобий концепциянинг зарурлигини тушунди. Шахс ва хукмдорнинг манфаатлари бир-бирига тугри келиши керак эди. Лекин кандай? Дархакикат, хукмдор учун асосий нарса универсалликни амалга оширишдир, ва инсон учун узини узи англаш. Биз бу ерда мураккаб диалектика хакида, хусусий ва генералнинг комбинацияси хакида гаплашамиз.

Ал-Фаробийнинг фикрига кура, бу универсаллик яхлитликдир, унга хамма нарса окилона интилади ва шу нуктаи назардан ижтимоий онтология моделини куриш "борлик яхлитлиги" га даъватларни ешитган фазилатли инсон табиатига энг мос келади. . Х,алоллик хар доим ахлок, адолат, масъулиятдир. Ал-Фаробийнинг фазилати шундаки, у ижтимоий мавжудотнинг универсал максадини индивидуал максад билан бирлаштирди, шахснинг ахлокий фазилат учун умумбашарий ахлок конунларига буйсуниш истаги билан (узининг ахлокий узини саклаб колиш учун). Ва ушбу версияда фазилатли шахарнинг ислом тушунчаси шахада, салат, саум, закот, хаж каби хаётий образларда мавжуд булиб, улар Худодан олган конуний хукуклари билан инсоннинг илохий кадр-кимматини очиб бериш усулларига айланди. эркинлик, тенглик, адолат, мехнат ва ахлокий фазилатли хаёт.

Ал-Фаробийнинг тезис, ишора сифатида ифода этган давлатнинг жамиятнинг сиёсий ташкилоти булган гояси, у ерда шахсларнинг муайян фукаролик хукуклари ва мажбуриятлари содир булади, кейинчалик Ибн Халдунда узининг батафсил ифодасини топади. Машхур "Мукаддима" асари муаллифи инсоният жамияти генезисида ривожланишнинг икки боскичи борлигини курсатиб беради: бири ибтидоий хаёт тарзи боскичида яшаганда, иккинчиси одамлар цивилизациялашган тараккиёт холатида.

Давлат инсоннинг узига хос тури билан мулокотга киришиш учун табиий эхтиёжидан келиб чикади. "У учун мавжуд булган мукаммалликка эришиш учун хар бир инсон бошка одамларнинг куршовида булиши, улар билан бирлашиши керак. Шунинг учун уни одам ёки фукаролик хайвони деб аташади"6. Одамларни бирлаштириш зарурати биргаликда тирикчилик килиш зарурати билан белгиланади. "Шунинг учун хам бир-бирларига ёрдам берадиган куплаб одамларнинг бирлашиши оркали, хар бири бошкаларга узларининг мавжудлиги учун зарур булган нарсаларнинг маълум бир кисмини етказиб берадиган жойда, табиат томонидан узи хохлаган мукаммалликни кулга киритиши мумкин. Шунинг

6Рахимова, М. И., & Хасанов, М. Н. (2020). Роль среднеазиатской философии в развитии мировой и европейской науки. Вестник науки и образования, (4-1 (82)), 38-41.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

учун хам одамлар купайиб, ернинг яшайдиган кисмини жойлаштирдилар, натижада инсон жамиятлари пайдо булди"

Ал-Фаробий ижтимоий тузилмани хар бир "чикиб кетиш" боскичи олдингиси билан узаро боглик булган дунё тузилишининг аналоги деб билади; уларнинг барчаси биргаликда бир-бири билан ва тепада жойлашган зарурий мавжудлик билан уйгундир. Фаол онгда мужассамланган Биринчи Зотнинг енергияси ва кучи сублунарй дунёга окади ва инсоният жамиятини коинот сингари буюради. Ва мукаммал инсон идеалини узида мужассам этган биринчи бобнинг давлатнинг куп киррали хаётига таъсири Биринчи борликнинг Коинотдаги уйгунлик ва тартибга таъсирига ухшайди. Шунинг учун Ал-Фаробийнинг мукаммал давлати инсон тушунчаси ва максадини белгилаш асосида эмас, балки илохий лойихага биноан курилган. Инсоният жамияти яхлитликнинг маълум бир бугини сифатида Коинотга тегишли булиб, оламнинг тузилишини такрорлайди, бу ерда бутуннинг барча кисмлари маълум бир дизайн

п

асосида иерархияланган . Инсоният жамиятининг таркибий тузилиши коинотнинг тузилишига ухшайди, у Урта асрларнинг умумий дунёкарашига мос келади. Жамият тузилишини, уни коинот тузилиши билан таккослаш оркали бошкариш механизмини куриб чикиш шуни курсатдики, коинот уйгун, мукаммал ва чиройли тарзда жойлаштирилган экан, демак, ижтимоий тузилиш бир хил булиши керак эди. Космик ва ижтимоий тузилиш уртасидаги бу ухшашлик "араб-мусулмон файласуфларининг мулохазаларининг чукур пойдевори"

Q

эди .Ижтимоий идеалИжтимоий хаёт идеалини ал-Фаробий хамкорлик ва узаро ёрдам асосида уйгун бутун сифатида мавжуд булган одамлар жамоаси хаётида топди. Одамлар томонидан бахтга эришиш, агар улар биргаликда "биргаликда яшашга" келишса. Биргаликда яшашнинг манфаатлари, эхтиёжлари ва максадларининг хакикий уйгунлиги тугрисида гаплашишга имкон берадиган жамиятнинг бундай холатига кандай эришиш мумкин? Ал-Фаробий, агар инсон одамларнинг биргаликдаги хаёти барпо этиладиган умумбашарий тамойиллар, яхшилик ва ёмонлик хакида билим, адолат, ахлокий хулк-атвор ва бошкалар хакида билимга эга булса, мукаммал жамоага эришиш мумкин деб хисоблайди. Шунинг учун инсон учун асосий билим ёвузлик ва адолацизликка йул куймаслик учун имкон берадиган билим булиши керак, чунки улар жохиллик туфайли

7. М. Н. Дасанов, С. У. Бошмонов, & Т. О. Жонибеков (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЛМ-ФАНЛАР ТАСНИФИДА АДЛОКИЙ ВА ДИНИЙ КАРАШЛАРИНИНГ ТАДЛИЛИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 608-613.

8Ж. С. Раматов, & М. Н. Дасанов (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖАДОН ИЛМ-ФАН ТАРАККИЁТИГА КУШГАН ДИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АДАМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 648-653

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

KunuHraH. fflyHHHr ynyH an-OapoSuö SunuMnapHu Tyrpu xapaKaraapHuHr gacTHaSKu maprara aônaffrapuS, Matpu^ar, TatnuM Ba TapSua TaMoHunnapugaH KenuS hukus, y3HHHHr h^thmohh Ty3Hnumu Ba xaëT xaKugaru TymyHnanapuHu maKHHaHTupagu.

An-OopoSuö ynyH ^asunarau maxapga TatnuM Macanacu goH3apS, myHuHr ynyH xaM goH3apSgup. An-OapoSuö gyHëBuô Ba guHuö TatnuM xa^uga cy3 ropuTgu, uchomuh TatnuMHuHr 3apypuö MyBO3aHaraHu KypuS nuKgu, yHga ^anca^a guH, эtтнкоg Ba y xaKugaru SunuMnap xaKuga acocuö caBonnapHu Sepagu. BapKaMOH TatnuM, aKH Ba umoh Supnuru 3apyp. ^aMuarga ^uKpnapHuHr nnropanroMu MaB^yg, aMMO y axhut aHraam Hynuga Typnu xuh aKHuö aManuëTnapga SupnuK guaneKTuKacuHu TamKun eTagu.

OapoSuö "^asunarau maxap" (an-MaguHa an-^agunax) Ba "^oxun maxapnapHu" SenrunaHguraH apaSna aTaManapHu ypraHuS hukus, H. C. KupaSaeBHuHr aHramuna, guHuö ^aHnapHuHr SenrunaHraH TepMuHHapu ukkuhhucuhu Senrunam ynyH umnaTunagu. MacanaH, an-OopoSuHHuHr "^oxunnapu" ^oxunua, Sy aTaMa apaSnapHuHr ucnoMrana SynraH TapuxuHu aHraaragu; axnoKcro -an-^acuKa, Sy aTaMa guHuö KOHyHnunuKKa 3ug xapaKarau aHraaragu; "Y3rapum" -an-MySagguna, SyHgaö maxap, SenrunamgaH KypuHuS TypuSguKu, coxTa MyKaggac KuToSnapra acocnaHagu; "HyKOTunraH" - Sy aggana, Ba Sy maxap Sy3unraH ëKu coxTa эtтнкоgнн aHrnaramuHu aHraaragu. ffly caSaSnu, Sup TOMOHgaH, ^oxun maxapnapHuHr HOMHapu KeHr ayguTopua ynyH MaB^yg SynraH guHHuHr Ma^O3uH-paM3uö Tunura KaÖTagu, SomKa TOMOHgaH, ynap gaBnarauHr xonaraHu amupuH TaHKug KuHumagu geS TaxMuH KuHum MyMKuH. BapKaMOH maxap - Sy эзгyпнк maxpu SynuS, yHuHr MaKcagu SaxTra эpнmнmgнp. By epga uhcohhuot axHOKuö MaB^ygoT cu^arnga xaëTuô ^aonutfra SynuS, y SomKa maxcnap SunaH Supnamagu Ba SyHgafi SupnamumHuHr cuëcufi maKnnapu axHOKuö uMneparuBra SyöcyHagu.

fflyHu TatKugnam KepaKKu, an-OopoSuö ynyH ogaMHapHuHr c^cuö uHCTmyraapu Ba c^cuö anoKanapu ^aMuar Ba uhcoh xaëTuHu TatMuHHaHguraH TamKu maKnnap cu^araga xapaKar Kunagu Ba TamKu Synumnapu SunaH ynap y3napura eTapnu axaMu^Tra эгa SynonMafigunap Ba paxSapnap ponuHu ynHafigunap. ^aMuaT SupnamMacuHuHr Sapna MyaMMonapuHu maxcnapHuHr axnoKufi Ba axnoKufi KaMOHOTu MyaMMonapu xan Ku^uHraHgaruHa xan Ku^um MyMKuH.

fflaxapnapHuHr SomKa Typnapu - "axroKcro", "y3rapyBnaH" Ba "fiyKonraH" ah-OopoSufi SaxTHu HOTyrpu ëKu Sy3yK TymyHumra acocnaHraH SyHgafi u^tumouh MyHOcaSaTHap TrouMnapu cu^aTuga Saxonafigu. YmSy maxapnapHuHr xyKMgopnapu acHuga kum экaнннкнapннн KypcaTMaanTu. Oaönacy^ SyHgafi maxapnapgaru SomKapyBHuHr HOMyKaMMaHHuruHu y3HapuHuHr SomKapyB ^aonuaTuga

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

калбакилаштириш, алдаш ва иккиюзламачиликдан фойдаланадиган ахоли ва хукмдорларнинг рухларининг номукаммаллиги билан боглайди.

Ва нихоят, жахолатдан эзгуликка утиш имкониятини очиб берувчи шакл "коллектив шахар" булиб, унинг прототипи ал-Форобий учун, тадкикот нуктаи назарига кура, Багдод булиб хизмат килган. «Бу шахар бир-бирининг таркибига кирадиган, бир-биридан фаркли кисмларга эга булган турли хил уюшмалардан иборат булиб, уларда ажнабий махаллий ахолидан ажралиб турмайди ва у ерда барча истаклар ва барча харакатлар бирлашади. Шунинг учун, вакт утиши билан унда энг муносиб одамлар усиши мумкин.

Шундай килиб, Фаробий фанлари таснифида "Ихсо ал-" улум " асарида, назарий фикрлашда мантик хар кандай зарурий бошланиш сифатида етакчи уринни эгаллайди деб таърифлаган. Ал-Фаробий мантик илмини жамият ва давлатга бевосита таъсири кучли эканлигини уз асрларида таъкидлаб утиб: "Агар иморат пойдевори мустахкам булса, у бутун умр хизмат килади, фанлар пойдевори бу шубхасиз мантик илмидир"деб таъкидлайди. Машхур америкалик шаркшунос Ф. Розентал мантик илминидастлаб араб-мусулмон оламида тараккий этган деган фикрлари хам залворлидир.

1.Абдильдин Ж.М., Бурабаев М.С. и др. Социальные, этические

2. Абу Носр Фаробий, Фозил одамлар шахри. -Т.: Янги аср авлоди. 2016. - Б. 163-

3. Хайруллаев М.М. Мировозрение Фараби и его значение в истории философии. -Т.: Фан, 1967; Уйгониш даври ва шарк мутафаккирлари. -Т.: Узбекистан, 1971; Урта Осиеда Уйгониш даври маданияти. -Т.: Фан, 1994.

4. М.Н.Дасанов, А.А.Азимбаев, Далилов У., & Каримов Б. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ШАХС МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИГА ДОИР КАРАШЛАРИ . JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 147-153. Retrieved from http: //wsrj ournal .com/index.php/new/article/view/629

5.U Ruzigul, J Nasirjan, A Dilmurodkhakim, H Mirshod. RATIONALE AND HISTORY OF HUMAN REFLECTIONS IN THE MUSLIM PHILOSOPHY. // International Journal of Advanced Science and technology, 2020. 1453-1458.

6. Рахимова, М. И., & Хасанов, М. Н. (2020). Роль среднеазиатской философии в развитии мировой и европейской науки. Вестник науки и образования, (4-1 (82)), 38-41.

7. М. Н. Дасанов, С. У. Бошмонов, & Т. О. Жонибеков (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЛМ-ФАНЛАР ТАСНИФИДА АДЛОКИЙ ВА ДИНИЙ

REFERENCES

164.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

KAPAffl,HAPHHHHr TA^HKHH. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 608-613.

8.Mnprnog hmohobhh ^acaHOB (2022). £HrH Y3BEKHCTOH TAPAKKHETH BOCKH^K^A EfflHAPHHHr MABHABHH BA MA^AHHflTHHH roKCAHTHPHmHHHr yCTHBOP BA3HOAHAPH. Academic research in educational sciences, 3 (6), 791-798.

9. H. C. PaMaTOB, & M. H. ^acaHOB (2022). ABy HACP OOPOBHHHHHr HA^OH

hhm-oah TAPAKKHETKrA K^fflrAH ^HCCACH ba yHHHT ByryHrH

KyH^ATH AXAMH^TH. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 648-653.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.