Научная статья на тему 'ШАХС ДУНЁҚАРАШИ ВА ЭЪТИҚОДИНИНГ ЎЗГАРУВЧАНЛИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ШАХС ДУНЁҚАРАШИ ВА ЭЪТИҚОДИНИНГ ЎЗГАРУВЧАНЛИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
247
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон / комиллик йўллари / масъулият / баркамол / мухаббат / ўз-ўзини тарбиялаш / таълим-тарбия / дунёқараш / эътиқод / маънавий қадриятлар.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Дилмурод Шокиров

Мазкур мақолада “Инсон” деган ном ғоятда улуғ, унинг мартабаси баланд, шунинг учун ҳам комиллик йўлларидан дадил қадам ташлаш ҳар бир одамнинг бирламчи ва масъулиятли бурчи эканлиги, инсоннинг баркамоллик пиллапояларидан, дунёдаги барча нарсаларга ва одамларга бўлган муҳаббат ҳис-туйғуси билан билимлар эгаллаш орқали ўз-ўзини тарбиялаш ва четдан бериладиган таълим-тарбия натижалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАХС ДУНЁҚАРАШИ ВА ЭЪТИҚОДИНИНГ ЎЗГАРУВЧАНЛИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

ШАХС ДУНЁЦАРАШИ ВА ЭЪТЩОДИНИНГ УЗГАРУВЧАНЛИК

ХУСУСИЯТЛАРИ

Дилмурод Шокиров

Кукон давлат педагогика институти, "Амалий психология" кафедраси укитувчиси

Мазкур маколада "Инсон" деган ном гоятда улуг, унинг мартабаси баланд, шунинг учун хам комиллик йулларидан дадил кадам ташлаш хар бир одамнинг бирламчи ва масъулиятли бурчи эканлиги, инсоннинг баркамоллик пиллапояларидан, дунёдаги барча нарсаларга ва одамларга булган мухаббат хис-туйгуси билан билимлар эгаллаш оркали уз-узини тарбиялаш ва четдан бериладиган таълим-тарбия натижалари ёритилган.

Калит сузлар: инсон, комиллик йуллари, масъулият, баркамол, мухаббат, уз-узини тарбиялаш, таълим-тарбия, дунёкараш, эътикод, маънавий кадриятлар.

"Инсон" деган ном гоятда улуг, унинг мартабаси баланд, шунинг учун хам комиллик йулларидан дадил кадам ташлаш хар бир одамнинг бирламчи ва маъсулиятли бурчидир. Комил инсон мартабасига факат ошиклик туйгуси ила, хикмат эгаллаш йули билан эришилади. Инсон, баркамоллик пиллапояларидан, дунёдаги барча нарсаларга ва одамларга булган мухаббат хис-туйгуси билан билимлар эгаллаш оркали уз-узини тарбиялаш ва четдан бериладиган таълим-тарбия натижасида, кутарилиб боради. Тарбия ахлокни шакллантирса, билим тафаккурга куч беради. Буларга хохиш, интилиш ва шижоат кушилиб, уйгунликда инсонни комиллик сари етаклайди. Хохиш интилиш ва шижоат эса, кишида, факат мухаббат натижасида пайдо булади1.

Мутахассисларнинг таърифлашича, комиллик - инсоннинг камолотга эришув жараёнидаги баркамоллиги даражасини ифодаловчи тушунчадир. Инсон камолотида эса жисмоний ва маънавий гузаллик мухим ахамият касб этади. Комил инсонда инсонийликнинг энг олий мезонлари жамулжам булади.

Маълумки, "комил инсон" тушунчаси Аллох таолонинг одамни яратишдан кузлаган максадига тулик жавоб бера оладиган хамда одамлар доимо орзу килиб келадиган идеал шахсга нисбатан ишлатилади. Буларга, Пайгамбарларни ва биринчи навбатда Мухаммад (с.а.в.)ни, сахоба хамда азиз авлиёларни ва шуларга якинлашиб колган шахсларни мисол килиб олиш мумкин.

1 Зиёмухаммадов Б., Исмоилов Ф. Баркамол авлодни вояга етказиш сирлари. - Т.: Сано-стандарт нашриёти, 2011. -

АННОТАЦИЯ

Б. 7.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

Шу билан бир каторда, бугунги кунда "акме шахс" деган тушунча хам илмий муомалада мавжуд булиб, у муайян бир соханинг хакикий билимдони, шу билан биргаликда, техник фанларни хам яхши билувчи, ахлок ва одобда баркамол, замон талабига жавоб берадиган кишига нисбатан кулланилмокда. Буларга мисол килиб, Нобель ва Давлат мукофотларининг совриндорлари, жахон чемпионлари, мамлакат кахрамонлари хамда уз ишининг устаси булиб, эл-юрт хурматига сазовор булган кишиларни олсак булади. Бу жараённи тадкик киладиган янги илм-фан тармоги "Акмеология" дейилиб, у илм-фан майдонида уз урнини эгаллашга харакат килмокда.

Юксак маънавий фазилатлар эгаси булган комил инсон: нафс хуружини, лаззатларга булган мойиллик ожизлигини енга оладиган зотдир. Х,ар бир жамият таянадиган маънавий кадриятлар канчалик умуминсоний мазмунга эга булса, у шунчалик умрбокийдир. Одам кандай хулк, ахлокий, маданий сифатга эга булса, фаолият тарзини намоён этса, унинг кадр-киймати хам шунчалик юксак булади.

Урни келганда таъкидлаш жоизки, кадим-кадимлардан муътабар заминимизда яшаб келган аллома ва мутафаккир аждодларимиз хам комил нсонни тарбиялаш масаласига алохида эътибор каратганлар. Маълумки, инсон камолотга ёлгиз узи эриша олмайди. У бошкаларнинг мехр ва ардогига, кумагига мухтож булади. Буюк комусий олим Абу Наср Форобий (873-950)нинг таъкидлашича: "Инсон фазилатлар билан камолотга етади ва камолотга етган одам бахтли

л

хисобланади" .Шунингдек, мазкур аллома аклни маънавий-ахлокий камолотга эришишнинг энг асосий воситаси деб хисобланган. "Х,ар бир инсон бошидан комил эмас, аммо тугма равишда узига хос булган ички шуури ила боскичма-боскич комилликка жидду-жахд билан интилади.

Хдмма нарсани идрок килиш инсонни комиллик ва лаззат томон бошлайди" Шу муаммони тахлил килган Юсуф Хос Х,ожиб (1019-1088) сузлари билан айтганда, "Камолотга етиш йули иккита, билим олиш ва ибрат урганиш" дир. Баркамолликка эришиш йуллари, Форобий ва Юсуф Хос Х,ожиб асарлари билан биргаликда Абу Райхон Беруний хам уз карашларини билдирган. У ахлокни ижтимоий ходиса сифатида талкин килиб, унинг асосида мехнат, шахснинг жамиятга, кишиларга, узига нисбатан муносабати ва уз-узини англашдан келиб чиккан кадрият - хислатдир, дейди. Мана шу холат инсонни улугворлик ва комиллик сари етаклайди, деб билади. "Мехнат килмасдан олий мартабага эришган киши тинч ва рохатда яшайди, яхши кийинади, аммо у улугворлик либосидан ялангочдир".

2 Абу Наср Фаробий. Фазилат, бахт-саодат ва камолот хакида. - Т.: Ёзувчи, 2001. -Б. 38.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

Абу Али ибн Сино эса инсоннинг даражасини унинг ахлокий фазилатларини эгаллаши билан бирга жисмонан хам соглом булишида деб хисоблайди. Абу Али ибн Сино хам Беруний каби ахлокий баркамолликнинг мезони инсоннинг узига, атрофдаги кишиларга, жамиятга булган муносабатларида намоён булади деб хисоблаган холда, унинг жисмонан баркамол булишига хам эътибор каратади.

Алишер Навоий фикрича, инсоннинг кадр-киммати унинг мол-мулки билан эмас, балки маънавий киёфаси, ахлокий сифатлари билан улчанади, яъни "Элга шараф булмади шоху насаб, лек шараф келди хаё ва адаб" .

Комил инсон тушунчаси тасаввуф адабиётида куп маротаба тилга олиниб мунозараларга сабаб булган ва бу хакда махсус китоблар ёзилган. Шулардан Ибн Арабий, Хусайн Воиз Кошифий, саййид Абдулкодир Жилоний, Азизиддин Насафийларнинг рисолаларини тилга олиб утиш мумкин.

Масалан, Ибн Арабий наздида комил инсонни Аллох илохий нурдан яратган. Ислом уламолари курсатилишича, илохий нур барча мавжудотлардан, хатто ер ва осмондан хам аввал яратилгандир. Ибн Арабийнинг таъкидлашига кура, комил инсоннинг ердаги тимсоли - Хазрати пайгамбаримиз Мухаммад (с.а.в.) дир. У зот вужудида аклий, рухий камолот, дунёвий ва илохий билимлар

4

жамулжам эди .

Кетма-кетлиги жихатидан олам биринчи, одам иккинчи барпо булади. Лекин оламни яратишдан мантикан кузланган максад одам эди. Буни Азизиддин Насафийнинг "Комил инсон" рисоласида хам куриш мумкин. У айтадики, "инсон олами сагир (кичик олам), илохий ва моддий олам биргаликда олами кабир" (улуг олам)дир. Улуг оламдаги жамики нарса ва хусусиятлар кичик оламда мавжуддир, инсон катта оламнинг кичрайтирилган нусхасидир. Азизиддин Насафий комил инсонга таъриф бериб, "комил инсон деб шариат, тарикат ва хакикатда етук булган одамга айтадилар", дейди. Бошкача айтганда, комил инсон шундайки, унда турт нарса камолга етган булади: яхши суз, яхши феъл, яхши ахлок ва маориф5.

Жалолиддин Румий инсонни камолотга етказувчи ахлокий сифатларни энг куп тараннум этган. Аввало шуни айтиш жоизки, Румий комил инсон деганда биринчи навбатда Мухаммад пайгамбарни тушунади, комиллик даражасини унга канчалик эргашиш нисбатига караб белгилайди. Унинг асарларида комиллика

3Пардаева М. Алишер Навоий асарларида комил инсон гояси. Фал.фан.ном. ...дис.автореф. - Т.: УзР ФА. Фалсафа ва хукук институти, 2010. - Б. 9.

4 Умаров Э; Абдуллаев М. Маънавият асослари. - Т.: Чулпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2006, - Б. 62-

5 Каранг: Умаров Э; Абдуллаев М. Маънавият асослари. - Т. : Чулпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2006,

63.

- Б. 62.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

эgнтyвнн aMagufi xarra-xapaKaraap, Me3oHufi axgoKufi TymyHnagap KyptoH Ba xagucgapga KegTupugraH aMagufi Kypcamagapra puoa KugumguK SugaH SaxpgaHagu.

KoMug HHCOHra oug KapamgapHu ASygKocuM 3aMax,mapufi (1074-1144), AxMag ^ccaBHH (1103-1166), Agumep HaBoufi (1441-1501), 3axpugguH MyxaMMag BoSyp (1483-1530), Cy$H Oggoëp (1644-1724) KaSu SyroK aggoMa Ba MyTa^aKKupgapuMro MatHaBHH-axnoKHH MepocgapugaH x,aM SuguS ogumuMu3 MyMKHH.

HcgoM guHuga axgoKufi KaMogoT MyaMMogapu Top MatHoga ëKH Suira MuggarauHr MaH^aaraapu SugaH SoFguK paBumga TagKuH этнgмafigн. BagKu ^aMuaT TapaKKHëTHHH TatMuHgam, yHgaru Sapna MyaMMogapHu enumHHHr acocufi, x,ag этyвнн mapTH cu^arnga TagKuH KuguHagu. KoMug axgoKHuHr Me3oHgapu MaB^yg SyguS, Kumu ygapHu maKggaHTupuS SopraHgaruHa axgoKufi KoMugguKa эpнmagн. AxgoKguguK Me3oHgapu Macagacura ucgoM guHuga HuxpaTga KaTTa эtтнSop SepugraH. HcgoM guHuga, xycycaH, xagucgapga ypTara KyfiugraH axgoKufi Kapamgap, ygapHuHr MoxuaTu Ba Me3oHgapu ycTuga TyxTaS yTum MaKcagra MyBo^uK.

^axpH ncuxogoruacu MatgyMoTgapuHuHr Kypcaramuna, xygK-aTBopHuHr MyxuM MoTuBnapugaH Supu SyguS эtтнкog xucoSgaHagu. Bat3u MaHSagapga yHra MaHa SyHgafi Tatpu^ SepugraH: эtтнкog - maxcHu y3 Kapamgapura, пpннцнпgapнra, gyHëKapamura MyBo^uK Tap3ga Kapopra Kegumra yHgafiguraH MyxuM MoTuBgap TrouMugup. EomKa cy3 SugaH afiTraHga, эtтнкog maKguga HaMoëH SygaguraH эxтнё^пapнннr Ma3MyHu- Sy TaSuaT, TeBapaK-aTpo^garu ogaM TyFpucugaru SuguMgap Ba ygapHuHr MyafiaH Tap3garu TymyHugum geMaKgup. By SuguMgap ^agca^ufi, эcтeтнк, TaSuufi-ugMufi HyKTau-Ha3apgaH TapTuSra coguHca Ba uhku ywmraH tu3umu TamKug этнgca, y TaKgupra maxcHuHr gyHëKapamu cu^arnga TanKuH Ku^uHumu MaKcagra MyBo^uK. ncuxogorua $aHu gyHëKapamHuHr maKggaHum ^apaëHuHu TagKuKoT Kugagu, н^тнмoнfi-тapaккнёт xogucagapuHuHr TyFpu SaxpgaHumuHu, эвogroцнoн fiycuHga TapKuS TonumuHu, axgoKufi TaMofiuggap, guggap W3 SepumuHu, TaSuaT xogucagapura Ba ^aMuaTHuHr KoHyHuaTgapura HucSaTaH KapamgapHuHr maKggaHumu Kafi TapuKa W3 SepumuHu Ba SomKagapHu aHuKgafigu. HmuMoufigamyBHuHr uHcraTyraapugaH TamKapu yHuHr oKuSara Macanacu xaM ncuxogoruaga MyxuM aMagufi axaMuaTra эra. fflaxc н^тнмoнfiпamyвннннr энг acocufi Maxcygu - Sy yHuHr xaëTga y3 ypHuHu TonuS, ^aMuaTra MaH^aaT KegTupyBnu^aoguaTgapga umTupoK этнmнgнp. ffly HyKTau Ha3apgaH oguS KapagraHga, maxcHuHr fiyHagraHguru Macagacura xaM ^aHga KaTTa эtтнSop Sepugagu. H^TuMoufigamyB ^apaëHuga maxc ^aoguaraHu fiyHagTupuS

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

турадиган ва реал вазиятларга нисбатан тургун, баркарор мотивлар мажмуйига эга булишлик шахснинг йуналганлигидеб аталади.6

Масъулият. Бу ижтимоийлашув жараёнида шахснинг етуклигини белгиловчи мухим курсатгичлардан саналади. Охирги йилларда психологияда назорат локуси назарияси (теория локуса контроля) кенг таркалди-ки, унга кура, хар бир инсонда икки типли масъулият кузатилади. Биринчи типли масъулият шундайки, шахс узининг хаётида руй бераётган барча ходисаларнинг сабабчиси, масъули сифатида факат узини тан олади. («Мен узим барча нарсаларга масъулман. Менинг хаётим ва ютукларим факат узимга боглик, шунинг учун узим учун хам, оилам учун хам узим жавоб бераман»). Масъулиятлиликнинг иккинчи тури ундан фаркли, барча руй берган ва берадиган вокеа, ходисаларнинг сабабчиси ташки омиллар, бошка одамлар (ота - она, укитувчилар, хамкасблар, бошликлар, танишлар ва бошк.). Хориж мамлакатларда утказилган тадкикотларнинг курсатишича, иккинчи турли масъулият купрок усмирларга хос булиб, улардан 84% масъулиятни факат бошкаларга юклашга мойил эканлар. Бу маълум маънода ёшлар уртасида масъулиятсизликнинг авж олганлигидандир. Шунинг учун хам «назорат локуси» тушунчасини фанга киритган америкалик олим Дж. Роттер (Ж. Роттер)нинг фикрича, масъулиятни уз буйнига олишга ургатилган болаларда хавотирлик, нейротизм, конформизм холатлари кам учраркан. Улар хаётга тайёр, фаол, мустакил фикр юритувчилардир. Уларда уз-узини хурмат хисси хам юкори булиб, бу бошкалар билан хам хисоблашиб яшашга сира халакит бермайди. Шунинг учун ижтимоийлашувнинг мухим боскичи кечадиган таълим муассасаларида ёшларга купрок ташаббус курсатиш, мустакил фикрлаш ва эркинликни хис килишга шароит яратиш керак.

Максадлар ва идеаллар. Ижтимоийлашувнинг масъулият хиссига боглик йуналишларидан яна бири шахсда шаклланадиган максадлар ва идеаллардир. Улар шахсни келажакни башорат килиш, эртанги кунини тасаввур килиш, узок ва якинга мулжалланган режаларни амалга оширишга тайёрлигини таъминлайди. Максад ва режасиз инсон - маънавиятсиз пессимистдир. Бу максадлар доимо узининг англанганлиги ва шахс реал имкониятларига богликлиги билан характерланади. Уларнинг шаклланиши ва онгда урнашишида маълум маънода идеаллар хам рол уйнайди. Идеаллар - шахснинг хозирги реал имкониятлари чегарасидан ташкаридаги орзу-умидлари, улар онгда бор, лекин хар доим хам амалга ошмайди. Чунки уларнинг пайдо булишига сабаб бевосита ташки мухит булиб, уша идеаллар объекти билан шахс имкониятлари уртасида тафовут

6 Малакавий иш:Шахснинг психологик киёфасини Лири тестиоркали урганиш. Термиз. 2013

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

булиши мумкин. Масалан, усмирнинг идеали отаси, у отасидай машхур ва эл суйган ёзувчи булмокчи. Бу орзуга якин келажакда эришиб булмайди, лекин айнан ана шундай идеаллар одамга максадлар куйиб, унга эришиш йулидаги

п

кийинчиликларни енгишга иродани сафарбар килишга ёрдам беради.

Кизикишлар ва дунёкараш. Кизикишлар хам англанган мотивлардан булиб, улар шахсни атрофида руй бераётган барча ходисалар, оламлар, уларнинг узаро муносабатлари, янгиликлар борасида фактлар туплаш, уларни урганишга имкон берувчи омилдир. ^изикишлар мазмунан кенг ёки тор, максад жихатидан профессионал, бевосита ёки билвосита булиши, вакт томондан баркарор, доимий ёки вактинчалик булиши мумкин. ^изикишларнинг энг мухим томони шундаки, улар шахс дунёкараши ва эътикодини шакллантиришга асос булади. Чунки эътикод шахснинг шундай онгли йуналиши-ки, унга уз карашлари, принциплари ва дунёкарашига мос тарзда яшашга имкон беради.

Халк доимо эътикодли инсонларни хурмат килади. Эътикоднинг предмети турлича булиши мумкин - Ватанга эътикод, динга, фанга, касбга, ахлокий нормаларга, оилага, гузалликка ва шунга ухшаш. Эътикод ва кизикишлар хар биримиздаги дунёкарашни шакллантиради. Дунёкараш - тартибга солинган, яхлит онгли тизимга айлантирилган билим, тасаввурлар ва гоялар мажмуи булиб, у шахсни маълум бир колипда, уз шахсий киёфасига эга тарзда жамиятда муносиб урин эгаллашга чорлайди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Зиёмухаммадов Б., Исмоилов Ф. Баркамол авлодни вояга етказиш сирлари. - Т.: Сано-стандарт нашриёти, 2011. - Б. 7.

2. Абу Наср Фаробий. Фазилат, бахт-саодат ва камолот хакида. - Т.: Ёзувчи, 2001. -Б. 38.

3. Пардаева М. Алишер Навоий асарларида комил инсон гояси. Фал.фан.ном. ...дис.автореф. - Т.: УзР ФА. Фалсафа ва хукук институти, 2010. - Б. 9.

4. Умаров Э; Абдуллаев М. Маънавият асослари. - Т.: Чулпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2006, - Б. 62-63.

5. ^аранг: Умаров Э; Абдуллаев М. Маънавият асослари. - Т.: Чулпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2006, - Б. 62.

6. Малакавий иш:Шахснинг психологик киёфасини Лири тестиоркали урганиш. Термиз. 2013

7. Каримова В.М. Мустакил фикрлаш. - Тошкент.: "Шарк", 2000. Б 78.

7 Каримова В.М. Мустакил фикрлаш. - Тошкент.: "Шарк", 2000. Б 78.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.