Научная статья на тему 'ШАХСЛАРАРО МУЛОҚОТНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ'

ШАХСЛАРАРО МУЛОҚОТНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
3225
161
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Шахс / мулоқот / эҳтиёж / мулоқот босқичлари / мулоқотнинг функцияси / расмий мулоқот / норасмий мулоқот / мулоқот йўналиши.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Эминжон Алиевич Эргашев

Ушбу мақолада шахслараро мулоқотнинг психологик асослари мавзуси баён этилган ва мулоқотнинг шахс ҳаётидаги роли, вазифаси, психологик хусусиятлари, шахснинг мулоқотга бўлган эҳтиёжи каби масалалар ёритилгпн.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАХСЛАРАРО МУЛОҚОТНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ШАХСЛАРАРО МУЛОКОТНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ

Эминжон Алиевич Эргашев

Кукон давлат педагогика институти Амалий психология кафедраси катта

укитувчиси

АННОТАТЦИЯ

Ушбу маколада шахслараро мулокотнинг психологик асослари мавзуси баён этилган ва мулокотнинг шахс хаётидаги роли, вазифаси, психологик хусусиятлари, шахснинг мулокотга булган эхтиёжи каби масалалар ёритилгпн.

Калит сузлар: Шахс, мулокот, эхтиёж, мулокот боскичлари, мулокотнинг функцияси, расмий мулокот, норасмий мулокот, мулокот йуналиши.

Шахснинг жамият билан узаро интеграцияси ва ижтимойиллашуви хар бир даврда энг мухим психологик муаммолардан бири саналган. Шахс ижтимойиллашуви муаммосини тахлил этиш шуни курсатадики бу жараённинг асосий омилларидан бири мулокотдир. Мулокот асосида шахс энг мухим эхтиёжларини амалга оширибгиа колмай балки , тажриба ва маълумотларга хам эга булади. Мулокот одамлар амалга оширадиган фаолиятлар ичида етакчи уринни эгаллаб, у инсондаги энг мухим эхтиёжни — жамиятда яшаш ва узини шахс деб хисоблаш билан боглик эхтиёжини кондиради. Шунинг учун хам унинг хар бир инсон учун ахамияти каттадир.

Мулокот - одамларнинг биргаликдаги фаолиятлари эхтиёжларидан келиб чикадиган турли фаолликлари мобайнида бир-бирлари билан узаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Яъни, хар бир шахснинг жамиятда бажарадиган фаолиятлари (мехнат, укиш, уйин, ижод килиш ва бошкалар) узаро муносабат ва узаро таъсир шаклларини уз ичига олади. Чунки хар кандай иш одамларнинг бир-бирлари билан тил топишишни, бир-бирларига турли хил маълумотларни узатишни, фикрлар алмашинуви каби мураккаб хамкорликни талаб килади. Шунинг учун хам хар бир шахснинг жамиятда тутган урни, ишларининг муваффакияти, обруси унинг мулокотга кириша олиш кобилияти билан бевосита богликдир.

Бир карашда осонгина туюлган шахслараро мулокот аслида жуда мураккаб жараён булиб, унга одам хаёти мобайнида урганиб боради. Мулокотнинг психологик жихатдан мураккаб эканлиги хакида Б.Ф.Паригин шундай ёзади: «Мулокот шунчалик куп киррали жараёнки, унга бир вактнинг узида куйидагилар киради:

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

а) индивидларнинг узаро таъсир жараёни;

б) индивидлар уртасидаги ахборот алмашинуви жараёни;

в) бир шахснинг бошка шахсга муносабати жараёни;

г) бир кишининг бошкаларга таъсир курсатиш жараёни;

д) бир-бирларига хамдардлик билдириш имконияти;

е) шахсларнинг бир-бирларини тушуниши жараёни».

Аслида хар бир инсоннинг ижтимоий тажрибаси, унинг инсоний киёфаси, фазилатлари, хаттоки, нуксонлари хам мулокот жараёнларининг махсулидир. Жамиятдан ажралган, мулокотда булиш имкониятидан махрум булган одам узида индивид сифатларини сакдаб колиши мумкин, лекин у шахс булолмайди. Шунинг учун мулокотнинг шахс тараккиётидаги ахамиятини тасаввур килиш учун унинг функкияларини тахлил киламиз.

Мулокотнинг энг элементар функцияси:

- сухбатдошларнинг узаро бир - бирини тушунишларини таъминлаш;

- ижтимоий тажрибага асос солиш;

- одамни у ёки бу фаолиятга хозирлашди, рухлантириш;

Тадкикотлар натижалари шуни курсатадики изоляция, яъни одамни ёлгизлатиб куйишнинг унинг рухиятига таъсири, узок вакт термокамерада булган одамда идрок, тафаккур, хотира, хиссий холатларнинг бузилиши кайд этилган. Лекин атайлаб эмас, такдир такозоси билан ёлгизликка махкум этилган одамларнинг максадли фаолиятлар билан узларини банд этишлари у кадар катта салбий узгаришларга олиб келмаслигини хам олимлар урганишган. Лекин барибир хар кандай ёлгизлик ва мулокотнинг етишмаслиги одамда мувозанатсизлик, хиссиётга берилувчанлик, хадиксираш, хавотирланиш, узига ишончсизлик, кайгу, ташвиш хисларини келтириб чикаради. Шуниси кизикки, ёлгизликка махкум булганлар маълум вакт утгач овоз чикариб, гапира бошлашаркан. Бу аввал бирор курган ёки хис килаётган нарсаси хусусидаги гаплар булса, кейинчалик нимагадир караб гапиравериш эхтиёжи пайдо булар экан. Масалан, бир М.Сифр деган олим илмий максадларини амалга ошириш учун 63 кун гор ичида яшаган экан. Унинг кейинчалик ёзишича, бир неча кун утгач, у турган ерда бир ургимчакни ушлаб олади ва у билан диалог бошланади. «Биз, деб ёзади у шу хаётсиз гор ичидаги танхо тирик мавжудотлар эдик. Мен ургимчак билан гаплаша бошладим, унинг такдири учун кайгура бошладим...»

Шахснинг мулокотга булган эхтиёжининг тула кондирилиши унинг иш фаолиятига хам таъсир курсатади. Одамлар, уларнинг борлиги, шу мухитда узаро гаплашиш имкониятининг мавжудлиги факти купинча одамни ишлаш кобилиятини хам ошираркан, айникса, гаплашиб утириб килинадиган ишлар,

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

биргаликда ёнма - ён туриб бажариладиган операцияларда одамлар уз олдида турган хамкасбига караб купрок, тезрок ишлашга куч ва кушимча ирода топади. Тугри, бу хамкорликда уша ёнидаги одам унга ёкса, улар уртасида узаро симпатия хисси булса, унда одам ишга «байрамга келгандай» келадиган булиб колади. Шунинг учун хам америкалик социолог хамда психолог Жон Морено асримиз бошидаёк ана шу омилнинг унумдорликка бевосита таъсирини урганиб, социометрик технологияни, яъни суровнома асосида бир - бирини ёктирган ва бир - бирини инкор килувчиларни аниклаган ва социометрия методикасига асос солган эди.

Мулокот жараёни узига хос равишда мураккаб булиб, бунда уч хил боскич мавжуд. Дастлабки боскич — одамнинг уз-узи билан мулокотидир. Т.Шибутани "Ижтимоий психология" дарслигида: «Агар одам озгина булса хам узини англаса, демак, у уз-узига курсатмалар бера олади»— деб тугри ёзган эди. Одамнинг уз-узи билан мулокоти аслида унинг бошкалар билан мулокотининг характерини ва хажмини белгилайди. Агар одам уз-узи билан мулокот килишни одат килиб олиб, доимо жамиятдан узини четга тортиб, тортиниб юрса, демак у бошкалар билан сухбатлашишда, тил топишишда жиддий кийинчиликларни бошдан кечиради, дейиш мумкин. Демак бошкалар билан мулокот— мулокотнинг иккинчи боскичидир. А. Н. Леонтьев узининг "Психика тараккиётидан очерклар" китобида мулокотнинг учинчи шакли—авлодлар уртасидаги мулокотнинг ахамияти тугрисида шундай деб ёзади: «Агар барча катта авлод улиб кетганида, инсоният тури йук булиб кетмасди, лекин жамиятнинг тараккиёти анча оркага сурилибгина эмас, балки йуколиб хам кетиши мумкин эди». Хдкикатан хам, авлодлараро мулокотнинг борлиги туфайли хар бир жамиятнинг уз маданияти, маданий бойликлари, кадриятлари мавжуд буладики, бунинг ахамиятини тушунган инсониятнинг энг илгор вакиллари уни доимо кейинги авлодлар учун саклаб келадилар хамда таълим, тарбия ва кундалик мулокот жараёнида уни авлоддан-авлодга узатадилар.

Мулокотнинг хаётимиздаги шакл ва куринишларига келсак унинг хар бир шахснинг хаётий вазиятларга мос келадиган, уша вазиятлардан келиб чикадиган куринишлари ва турлари хакида гапириш мумкин. Лекин умумий холда хар кандай мулокот ё расмий ёки норасмий тусда булади. Агар расмий мулокот одамларнинг жамиятда бажарадиган расмий вазифалари ва хулк-атвор нормаларидан келиб чикса, масалан, рахбарнинг уз кул остида ишлаётган ходимлар билан мулокоти, профессорнинг талаба билан мулокоти ва хоказо, норасмий мулокот — бу одамнинг шахсий муносабатларига таянади ва унинг мазмуни уша сухбатдошларнннг фикр-уйлари, ният-максадлари ва эмоционал

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

муносабатлари билан белгиланади. Масалан, дустлар сухбатдоши, поездда узок сафарга чиккан йуловчилар сухбати, танаффус вактида талабаларнинг спорт, мода, шахсий муносабатлар борасидаги мунозаралари. Одамларнинг асл табиатларига мос булгани учун хам норасмий мулокот доимо одамларнинг хаётида купрок вактини олади ва бунда улар чарчамайдилар. Лекин шуни таъкидлаш керакки, одамда ана шундай мулокотга хам кобилиятлар керак, яъни унинг канчалик сергаплиги, очик кунгиллиги, сухбатлашиш йулларини билиш, тил топишиш кобилияти, узгаларни тушуниши ва бошка шахсий сифатлари кундалик мулокотнинг самарасига бевосита таъсир курсатади. Шунинг учун хамма одам хам рахбар булолмайди, айникса, педагогик ишга хамма хам кул уравермайди, чунки бунинг учун ундан хам расмий, хам норасмий мулокот техникасидан хабардорлик талаб килинади.

- ижтимоий йуналтирилган (кенг жамоатчиликка каратилган ва жамият манфаатларидан келиб чикадиган мулокот);

- гуруудаги предметга йуналтирилган (узаро хамкорликдаги фаолиятни амалга ошириш мобайнидаги мулокот — мехнат, таълим жараёнидаги ёки конкрет топширикни бажариш жараёнида гурух аъзоларининг мулокоти);

- шахсий мулоцот (бир шахснинг бошка шахс билан уз муаммоларини очиш максадида урнатган муносабатлари); педагогик мулокот (педагогик жараёнда иштирок этувчилар уртасида амалга ошириладиган мураккаб узаро таъсир жараёни) турлари фаркланади.

Мулокотнинг тури ва шакллари турличадир. Масалан, бу фаолият бевосита «юзма - юз» булиши ёки у ёки бу техник воситалар (телефон, телеграф ва шунга ухшаш) оркали амалга ошириладиган; бирор профессионал фаолият жараёнидаги амалий ёки дустона булиши; субъект - субъект типли (диалогик, шериклик) ёки субъект - объектли (монологик) булиши мумкин.

Х,ар бир мулокот турининг уз конун-коидалари, таъсир усуллари ва йул-йуриклари борки, уларни билиш хар бир кишининг, айникса одамлар билан доимо мулокотда буладиганларнинг бурчидир.

Шундай килиб, мулокот одамларнинг жамиятда узаро хамкорликдаги фаолиятларининг ички психологик механизмини ташкил этади. ^олаверса, хозирги янги демократик муносабатлар шароитида турли ишлаб чикариш карорларини якка тартибда эмас, балки коллегиал - биргаликда чикариш эхтиёжи пайдо булганлигини хисобга олсак, одамларнинг муомала маданияти ва мулокат техникаси мехнат унумдорлиги хамда самарадорликнинг мухим омилларидандир.

Мулокот мавзуи ва йуналишига кура, унинг:

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Ф.А.Акрамова- Ижтимоий психология (укув кулланма) .Тошкент - 2007.

2. С.Р.Камолова-Ижтимоий психология (маърузалар матни). Тошкент-2017.

3. Туракулова, Ф. А. (2016). PRIORITY DIRECTIONS OF DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL SCIENCE. Учёный XXI века, (10 (23)), 58-59.

4. Туракулова, Ф. А. (2018). МЕЖНАЦИОНАЛЬНОЕ СПОКОЙСТВИЕ И ГАРМОНИЯ В ПРОСТОРНОМ УЗБЕКИСТАНЕ. Актуальные научные исследования в современном мире, (5-6), 36-39.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.