Научная статья на тему 'ИНСОННИНГ ИЖТИМОИЛАШУВИДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ИНСОННИНГ ИЖТИМОИЛАШУВИДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
190
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахслараро муносабатлар / мулоқот / интенсив / интеллектуал коммуникативлик / ҳиссий коммуникативлик / иродавий коммуникативлик / interpersonal relations / communication / intensive / intellectual communication / emotional communication / volitional communication.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Бахтиёр Тохир Ўғли Нишанов

Ушбу мақолада, инсонни жамиятга мослашишида мулоқотнинг аҳамияти, шахслараро муносабатлар аҳборот алмашинишнинг асосий воситаси эканлиги ва инсон фаолиятида муҳимлиги тўғрисида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article examines the role of communication in human life, its importance in professional activity and commodity functionality, as well as the strength of the experience of professional work experience.

Текст научной работы на тему «ИНСОННИНГ ИЖТИМОИЛАШУВИДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

ИНСОННИНГ ИЖТИМОИЛАШУВИДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АХДМИЯТИ

Бахтиёр Тохир уFли Нишанов

Мустакил тадкикотчи

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада, инсонни жамиятга мослашишида мулокотнинг ахамияти, шахслараро муносабатлар ахборот алмашинишнинг асосий воситаси эканлиги ва инсон фаолиятида мухимлиги тугрисида фикр юритилган.

Калит сузлар: шахслараро муносабатлар, мулокот, интенсив, интеллектуал коммуникативлик, хиссий коммуникативлик, иродавий коммуникативлик

ABSTRACT

This article examines the role of communication in human life, its importance in professional activity and commodity functionality, as well as the strength of the experience of professional work experience.

Keywords: interpersonal relations, communication, intensive, intellectual communication, emotional communication, volitional communication.

КИРИШ

Инсон учун мулокот хаётий мухим эхтиёжлардан хисобланади. Шахслараро муносабатлар инсоният хаёт фаолиятининг зарур шарти хисобланиб, шахснинг камол топишида унинг психик функциялари, жараёнлари, психик хусусиятлар ривожланишидаги ахамияти нихоятда каттадир. Айникса, инсоннинг касбий тараккиётида узаро муносабати ва мулокотининг таъсирини хеч нарса билан тенглаштириб булмайди.

Инсон дунёга келиши билан илк мулокотни онаси билан амалга оширади. Болалик чогида бирон нарсага эхтиёж тугилганда йиглаш оркали уз фикрини билдиради. Инсонинг ёшлик даврида тенгдошлари уртасидаги узаро муносабатларнинг мухимлигини америкалик машхур болалар врачи Бенжамин Спок хам курсатиб берган. Унинг фикрича, катта ёшдаги кишининг оилада, ишда хамкорлик кила олиши бошкалар билан канчалик чикишиб кетиши, шу кишининг болалик чогида тенгкурлари, бошка болалар билан канчалик хамкорлик килгани, чикишиб уйнаганига боглик

Болада атрофдагилар, катталар ва тенгдошлари билан узаро муносабатларга кучли эхтиёж мавжуд булиб, бу муносабатлар ёрдамида бола мухим хаётий тажрибага эга булади, атроф-олам, вокелик, жамият хакида билим туплайди, узини тенгдошлари билан таккослаш натижасида узига ва бошкаларга бахо беришга урганади. Тенгдошлар билан узаро муносабатларда бола узининг психик киёфасини гуёки «кузгу»да акс эттиради, узаро муносабатларда бола жамоада яшашга урганади.

Машхур рус педагоги В.А. Сухолиснкий уз асарларида болалар жамоасини шакллантириш, бола шахсини ривожлантириш, болалар уртасидаги узаро муносабатларнинг тараккиётига катта эътибор берган. В.А. Сухолиснкий болалар уртасидаги узаро муносабатларнинг куп киррали ва тула конли булиши учун уларни бошлангич синфлардан бошлаб жамоа булиб мехнат килиш, укув ва бошка фаолиятлар давомида бир-бирига ёрдам беришга ургатиш ижобий самара беришини таъкидлайди. Бунда укувчиларнинг биргаликдаги табиат куйнига саёхатлари, биргаликда кизикарли китоб укишлари, бирга кушик куйлашлари ва бирга уйнашлари уларни бир-бирларига якинлаштириши, мулокотини бой килишини унутмаслик лозим.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

А. В. Мудрик ёшлардаги мактаб укувчиларининг узаро мулокоти хамда мулокот турларининг тавсифномасини тузиш билан мулокот ва муносабатларнинг жамоани, укувчи шахсини шакллантиришнинг педагогик йуналишларини курсатиб беради. Тадкикотчи укувчиларнинг узаро муносабатлари ва мулокотларининг ривожланишида хар бир ёш боскичи учун алохида утказиладиган педагогик тадбирларнинг шакли ва услублари хакида фикр юритади. Лекин жамоа аъзолари уртасидаги узаро муносабатлар, бу муносабатларни келтириб чикарувчи сабаблар, айникса, бошлангич синфлардаги муносабатларга ва унинг узига хос хусусиятларига кам эътибор берилади.

Б.Ф. Ломов билиш жараёнида мулокот ва муносабатнинг ахамиятини курсатиб, бу жараён "субъект-объект" даражасида эмас, балки "субъект-субъект" даражасида амалга ошганда юкори самара беришига диккатни каратади. Б. Ф. Ломов рахбарлигида утказилган тадкикотларда шахслараро муносабат ва мулокотнинг билиш жараёнини кучайтиришига сабаб топширикларни бажариш давомида текширувчиларнинг узаро маълумот алмашишлари, фаолиятга биргаликда режа тузишлари хамда бир-бирларини назорат килиб боришлари эканлиги аникланди. Бундай узаро хамкорлик

натижасида сузларни хотирада ихтиёрий эслаб колиш 97%га, сонларни эслаб колиш 78% га усган.

Я. Л. Коломинский укувчилар жамоасидаги шахслараро муносабатлар тизимини асосан социолатрия усули билан турли мухит шароитида (синфда, синфдан ташкарида, мактабдан ташкари фаолиятларда) текширган. Шахслараро муносабатларда хар бир шахс бир ёки бир неча ролларни бажаради. Юзаки Караганда буни аниклаш анча мураккаб, факат жамоада утказилган махсус текширишлар ёрдамида гурухдаги "рад этилган", "яккаланиб колганлар"ни аниклаш мумкин.

Укувчилар жамоасида "рад этилган" ва "яккаланиб колганлар" тоифасига кирган укувчилар хам аслида тенгдошлари билан доимо мулокотда буладилар. Текширишлар натижаларини чукур тахлил килиш факат ушбу укувчилар биринчидан, узлари истаган тенгдошлари билан мулокот ва муносабатларга кириша олмаслиги; иккинчидан, мулокот ташаббуси, факат "изолясиядаги" укувчидан чикишини курсатади. Бунда иккала вазият хам бола шахсининг баркамол шаклланишига салбий таъсир этади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

А.А. Бодалевнинг фикрича, кишилар жамоа булиб мехнат килишлари, таълим олишлари, санъатда, оммавий ахборот воситаларида фаолият курсатишлари учун бир-бирларига эхтиёж сезадилар ва бунга интиладилар.

Лекин фаолият давомида баъзилар хамкорлик, баъзилар мусобака, баъзилар бепарволик, бошкалар эса каршилик муносабатларини намоён киладилар. Жамоа нормал фаолият курсатиши учун эса жамоада психологик вазият осойишта, хамжихатлик, дустлик ва бир-бирига нисбатан хайрихохлик зарур. Жамоада бундай иклимни ташкил этиш учун синфда укитувчининг педагогик махорати, ишлаб чикаришда рахбарларнинг бошкарув санъати, кобилияти катта ахамият касб этади. Лекин бу омиллар хар доим хам хал килувчи рол уйнамаслиги мумкин.

Кишини киши томонидан шахс сифатида идрок этилганда, шахс бошка шахсни субъект сифатида урганганда (бошка шахсга объект сифатида караганда) бошка шахсга нисбатан кизикиш, бефарклик ёки нафрат хиссини сезиши мумкин. Субъект сифатида у уз олдига маълум вазифалар куяди ва уз фикрини хамсухбатга утказиш учун мулокот жараёнига таъсир этишга, уни бошкаришга харакат килади. Бир вактнинг узида бу шахс узи билан муносабатда булаётган кишига нисбатан билиш-урганиш объекти хисобланади, яъни муносабатлар вактида кимнингдир таъсири остида булади.

А.А.Бодалев кишиларни объект ва субъект сифатида таърифлар экан, узаро муносабатларда узаро мослик ёки мос келмаслик асосий, хал килувчи омил экинлигига эътибор каратади. Узаро муносабатларга шахснинг интеллект даражаси, хиссий дунёси, характери, иродаси, дунёкарашлари таъсир этади.

Усмирлар ва илк успиринлар уртасидаги узаро муносабатлар бошка ёш боскичларидан кура, мураккаб булиб, И. Коннинг фикрича, бу ёш боскичда карама-карши тенденсия кузатилади. Бир томондан усмирларда, илк успиринларда ёлгизликка, яккаликка, мустакилликка (катталарнинг назоратидан четга чикишга интилиш) истак катта булса, иккинчи томондан уларда албатта кандайдир жамоага кушилиш, тенгдошлар гурухидан урин олишга ехтиёж кучли булади. И.Кон тадкикотлари угил ва киз болалар уртасидаги шахслараро муносабатлар ва мулокотнинг кечиши бир хил эмаслигини курсатди. Кизлар билан кизлар, угил болалар билан угил болалар уртасидаги ва карама-карши жинсдаги болалар уртасидаги муносабатлар бир-биридан фарк килади. Бир карашда турли ёш даврлардаги угил болаларда мулокот ва муносабатлар кизларникига караганда фаолрокдек куринади. Угил болалар кизикарли уйин учун, хатто, узига ёкмаган бола билан хам уйнашга тайёр, лекин уйин уз характерига кура купрок мусобака, тортишув тарзида жанжалли кечиши мумкинДизларда эса узаро муносабатлар пассиврок кечади, аммо улар узига дугона, уйинда шерикни саралаб танлайди ва шунинг учун хам улар орасидаги муносабатлар анча дустона булади. Тадкикот хулосаларига кура угил болалар кичик ёшдан экстенсив мулокотга, киз болалар эса интенсив мулокотга интиладилар.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, жинслар уртасидаги ва жинслараро муносабатларнинг мураккаблиги шундаки, баъзан синф жамоасида карама-карши жинслардан иборат бир неча гурухлар пайдо булади ва бу психологик иклимга салбий таъсир етади. Чунки бундай вазиятда турли жинсдаги гурухлар уртасида низолар келиб чикиши мумкин.

Л.И. Уманский томонидан бу муаммо буйича тадкикот ишлари олиб борилган. Унинг фикрича, синф жамоасидаги узаро муносабатларнинг мустахкам булиши учун максадлар, мотивлар, кадриятлар ва гурух аъзолари ахлок меъёрларнинг «йуналиши»да якинлик булиши керак .

Гурух ёки синф жамоасининг хамжихатлиги гурухнинг уз-узини бошкариш кобилияти, яъни гурухда соглом микроиклим мавжудлиги, гурух аъзоларининг гурухдаги ташкилий ишлардан мамнунлиги (коникканлик даражаси), гурухнинг уз аъзоларини канчалик фаоллаштира олиш даражаси, гурух лидерининг гурух фаолиятини канчалик махорат билан ташкил эта

олиши билан белгиланади. Гурухда хамкорликни амалга ошириш учун Л.И.Уманский таъкидлаганидек, гурухнинг хар бир аъзосида етарли билим, малака, куникма ва тажриба зарур, яъни гурух аъзоларининг коммуникатив тайёргарлиги булиши керак.

Л.И.Уманский томонидан коммуникатив тайёргарликнинг 3 та йуналиши ажратиб курсатилган. Булар:

1. Интеллектуал коммуникативлик - бу шахслараро бир-бирини идрок этиш ва бир-бирини тушуниш жараёни.

2. Х,иссий коммуникативлик - бу шахслараро алокада хис-туйгу ва гурухда юкори хиссий кайфиятнинг мавжуд булиши.

3. Иродавий коммуникативлик - бу гурухнинг кийинчиликларга чидамлилиги, стресларга карши тура олиши ва екстремал вазиятларда ишончлилиги.

Л.И.Уманский тадкикотларининг курсатишича, гурух аъзолари гурух фаолияти учун енг зарур сифат «лидер» танлаш ва бу лидернинг жамоани бошкара олиш кобилияти эканлигини тушунадилар. Гурухнинг самарали фаолияти учун у авваломбор жамоа аъзолари уртасида хамжихатлик ва етарли даражада ички фаоллик зарур.

Сунги йилларда мактабгача тарбия ёшидаги болаларда шахслараро муносабат ва мулокотни урганишга багишланган тадкикотларга купрок эътибор каратилмокда. Бу эса малака, куникма ва тажрибанинг асосан мактабгача ёшда узлаштирилиши билан боглик.

Т.А. Репина ва Р.Б. Старкина тадкикотларининг курсатишича, агар оилада боланинг тарбияси билан шугулланадиганлар сони канчалик куп булса, бола шунча босик, атрофдагилар билан тезда чикишиб кетадиган, мехрибон булади. Шунингдек, агар оила аъзолари бола тарбиясига ёндашиш масаласида хамфикр булсалар, бундай оилада усган бола мехнатсевар, интизомли булади, лекин купинча катталарнинг ёрдамига мухтож ва мустакил фаолият курсатишга кам интилади.

Шахслараро муносабат ва мулокот сохасидаги илмий тадкикотлар ичида Я.Л.Коломинский ишлари алохида уринни егаллайди. Я.Л. Коломинский уз асарларида «Муносабат» ва «Мулокот» тушунчаларини фарклаш масаласига эътибор каратади. Муаллифнинг фикрича, бу икки тушунчани фарклаш психология ва педагогикада «стратегию» ахамиятга эга булиб, шахснинг узаро муносабатларини узгартириш билан мулокотни бошкариш мумкин.

Укув жамоаларида узаро муносабатлар, уни шакллантириш, бу жараёнда укитувчининг роли кенг урганилган тадкикотлар Узбекистонда профессор М.Г. Давлетшин рахбарлигида бажарилди.

М.Г. Давлетшин жамоа ва гурухларда шахслараро муносабатларни урганиш стратометрия консепсияси асосида олиб борилгандагина хакикий натижаларга эришиш мумкинлигини таъкидлайди. «Гурухий жараёнларда шахслараро муносабат ва бу муносабатларнинг мазмуни, мотивлари, гурух кадриятлари ва нормаси етакчи рол уйнайди, - деб курсатади.

ХУЛОСА

Тадкикотимиз давомида шундай хулосага келдикки, инсони мулокотга киришиш даражасига караб, жамиятда уни кабул билишади. Умум эътироф этилган номаларга риоя килиб, шахслараро муносабатларни урнатган одамлар жамиятда мослашган шахслар булса, унга риоя этмайдиган шахслар дивиант хулкка эга булган шахслар хисобланади. Мулокот инсони хамма психик жараёнларида мухим рул уйнаб, барча ахборотларни муносабатлар ёрдамида етказади.

REFERENCES

1. Гайнутдинов Р.З.Личностние детерминонти учителя в его взаимоотношениях с учашимися. Сб.: Психология взаимоотношений учашихся вучебних коллективах. Т. 1989. 61 б.

2. Давлетшин М.Г.Психологические аспекти формирования взаимоотношенй в учебих коллективох. В. сб.: психология взаимоотношений учашихся в учебних коллективих. Т. 1989. 5 б.

3. Зайнобиддинов Ж.З. Влияние идентификатсии на взоимоотношения членов студенческого коллектива.

4. В сб.: Психология взаимоотношений учашихся в учебних коллективах. Т., 1989.

5. Ломов Б.Ф. Проблеми обшения в психологии. - М.: Наука. 1981.

6. Обшение и формирование личности школиника. Под ред. А.А.Бодалева, Р.Л. Кричевского. М., Педагогика. 1987. - 150 б

7. Гозиев E.F. Муомала психологияси. - Халк таълими, 1998., 2-сон.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.