Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОҚОТ МАДАНИЯТИ ВА ПСИХОЛОГИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ (ТАБИИЙ ФАНЛАР МИСОЛИДА)'

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОҚОТ МАДАНИЯТИ ВА ПСИХОЛОГИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ (ТАБИИЙ ФАНЛАР МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

1446
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муомала / ишонтириш / маъқул қилиш / ҳамкорлик / treatment / persuasion / approval / cooperation

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шерзод Иброим Ўғли Иброимов, Актути Араповна Туйчибекова

Мақолада дарс ҳамда дарсдан ташқари жараёнда ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасидаги мулоқот, унга қўйиладиган талаблар, ўқув-тарбия жараёнида педагогик мулоқотни бошқариш услублари, ўқитувчининг ўқувчи билан бўлган мулоқатида ишонтириш ва таъсир этиш усулларидан фойдаланиш, педагоглар жамоасида муомала одоби хақида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODS OF FORMATION OF COMMUNICATION CULTURE AND PSYCHOLOGY IN THE ACTIVITIES OF PRIMARY SCHOOL TEACHERS (ON THE EXAMPLE OF NATURAL SCIENCES)

The article describes the communication between teacher and students in the classroom and extracurricular activities, the requirements for it, methods of managing pedagogical communication in the educational process, the use of persuasion and influence methods in the teacher's communication with students.

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОҚОТ МАДАНИЯТИ ВА ПСИХОЛОГИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ (ТАБИИЙ ФАНЛАР МИСОЛИДА)»

БОШЛАНГИЧ СИНФ УЦИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОЦОТ

МАДАНИЯТИ ВА ПСИХОЛОГИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ (ТАБИИЙ ФАНЛАР МИСОЛИДА)

Шерзод Иброим yFли Иброимов Актути Араповна Туйчибекова

Тошкент вилояти Чирчик давлат Тошкент вилояти Чирчик шахар педагогика институти 12-сонли мактаб бошланFич

Табиий фанлар факультети синф укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада дарс хамда дарсдан ташкари жараёнда укитувчи ва укувчилар уртасидаги мулокот, унга куйиладиган талаблар, укув-тарбия жараёнида педагогик мулокотни бошкариш услублари, укитувчининг укувчи билан булган мулокатида ишонтириш ва таъсир этиш усулларидан фойдаланиш, педагоглар жамоасида муомала одоби хакида ёритилган.

Калит сузлар: муомала, ишонтириш, маъкул килиш, хамкорлик

METHODS OF FORMATION OF COMMUNICATION CULTURE AND PSYCHOLOGY IN THE ACTIVITIES OF PRIMARY SCHOOL TEACHERS (ON THE EXAMPLE OF NATURAL SCIENCES)

Sherzod Ibroim ugli Ibroimov Aktuti Arapovna Tuychibekova

Tashkent region Chirchik state School of No. 12 in Chirchik, Tashkent

pedagogical institutes region

Faculty of Natural Sciences

ABSTRACT

The article describes the communication between teacher and students in the classroom and extracurricular activities, the requirements for it, methods of managing pedagogical communication in the educational process, the use of persuasion and influence methods in the teacher's communication with students.

Keywords: treatment, persuasion, approval, cooperation

КИРИШ

Муомала категорияси умумий психология фанининг асосий категорияларидан бири хисобланиб, у уз ичига шахслараро муносабатнинг энг мухим механизмларини камраб олади. Психология фанида муомала категорияси кенг маънода тушунилганда хамкорлик фаолиятининг ички Academic Research, Uzbekistan 456 www.ares.uz

алокасини мужассамлаштириб, узаро таъсир ва узаро муносабатни акс эттириб, ижтимоий процессуал жубхасини ифодалайди. Муомаланинг энг мухим таркиби мулокот саналиб, мотивацияда мотив кандай ахамият касб этса, у хам худди шундай мухим роль уйнайди.

Муомала - хамкорлик фаолиятининг эхтиёжидан вужудга келиб чикувчи, шахслараро мулокот ривожланишининг куп киррали жараёнидир. Муомала куйидаги таркибий кисмлардан ташкил топган:

• Коммуникатив (бир томонлама ахборот узатиш). Муомала уз ичига хамкорлик фаолиятининг катнашчилари билан узаро ахборот алмашувни камраб олган булиб, коммуникатив жабха сифатида тавсифланиши мумкин. Одамлар бир-бирлари билан мулокотда киришиши жараёнида муомаланинг мухим воситаларидан бири тилга ва нутк фаоляитига бевосита мурожаат киладилар.

• Интерактив (икки томонлама таъсир) - мулокотга киришувчиларни узаро таъсири, уларнинг нутк фаолиятида нафакат суз оркали фикр алмашинуви, балки хатти-харакат ва хулк атвори билан узаро таъсир утказиши тушунилади.

• Перцептив (узаро бир-бирини идрок килиши, англаши) бунда мулокотга киришувчилар узаро бир-бирларини идрок килиш жараёни намоён булади, яъни улардан бири иккинчисининг ишончига лойик, аклли, фаросатли, тажрибали, юксак тайёргарликка эга инсон сифатида идрок Fилинади.

Муомаланинг хар учала томонини бирликда яхлит олиб караш, у хамкорлик фаоляитини ташкил килишнинг усули ва унда иштирок этувчиларнинг муносабатлари тарикасида намоён булади.

Касбий муаммони муваффакиятли ечиш мумкинки, качонки укитувчи билан укувчилар (талаба) хамкорлик фаолиятига кириша олса, шахсни шакллантиришнинг максад ва вазифаларига узаро таъсир ва тушунувчи йулга куя олса шундагина педагогик муомала амалга ошади.

Педагогик муомала - бу у^итувчининг талабаларга таъсир утказиш усулларининг муайян тизимидир.

• хамкорлик иштирокчиларнинг узаро ахборот алмашуви;

• турлича коммуникактив воситалар ёрдамида укитувчи томонидан талабалар билан узаро таъсир ва узаро муносабатни ташкил килиш;

• муайян максадни дастурий асосда амалга оширишнинг режалаштириш ва утказиш функциясини бажаради.

Педагогик фаолиятда муомала биринчидан, укув фаолиятини яккахол бажаришнинг воситаси, иккинчидан тарбия жараёнини таъминлашнинг

ижтимоий-психологик тизими, учинчидан таълим ва тарбиянинг муваффакиятини таъминловчи укитувчи билан талабаларнинг узаро муносабатининг муайян тизимини ташкил килишнинг усули, туртинчидан талаба индивидуаллигини такомиллаштириш, истеъдодини карор топтириш имконини берувчи жараён эканлиги, бешинчидан яккахол фаоляитнинг субъекти сифатида руёбга чикариш асослидир.

Педагогик муомала деганда укитувчи ва талабалар (укувчи) жамоасининг узаро таъсир малакаси, усули ва тизими англашиниб унинг мохияти, узаро ахборот алмашиши, таълимий ва тарбиявий таъсир утказиш узаро тушунишга эришиш ва уни ташкил этиш тушунилади.

Муомала жараёнида унинг максадга мувофик амалга оширишни таъминлаш учун ижтимоий назорат ва ижтимоий конун коидалар мухим ахамиятга эга. Бу назоратда 3 та мухим таъсир этиш воситаси иштирок этади: маъкулламаслик, коралаш ва жазолаш.

Муомалад талаба хулки ижтимоий конун коидалар маромига зид келса, у холда уни хатти харакати кораланади, эътироз, танбех, эслатиш каби воситалар билан таъсир утказилади. Муомала вактида одоб, одоблилик мухим ахамиятга эга булиб, унинг муваффакиятли келишини таъминлайди. Унинг асосий вазифалари (ахборот алмашинув, узаро таъсир, узаро идрок килиш) туFри амалга оширишни идора килиб туради.

Х,ар бир фикр билдирилганда мулокотдан кабул килинаёттани фахмлаб туриши ташки куринишлари, узгаришига эътибор бериш, узр сураш, тавозе билан мурожаат килиш эвазига муомала одоби ушлаб турилади.

Муомала жараёнида бир хатти-харакат уйланмай билдирилган фикр, ортикча имо-ишора одобсизликни келтириб чикаради.

Одобсизлик эса низоли вазият, карама-каршилик зиддиятли холатни келтириб чикаради. Бунинг натижасида муомала фикр алмашув узини вазифасини низоли вазиятга бушатиб беради. Педагогик муомалада психологик алока урнатиш алохида ахамиятга эга, чунки талаба билан узаро муносабат, хурмат, ишонч негизида курилади. Бунда укитувчи талабанинг хукук ва мажбуриятининг унинг мактабда, жамоада, оилада бажарадиган роли нимада иборат эканлигини эътибордан четга чикармаслиги лозим.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Психологияда рахбарларнинг уз жамоаси аъзолари билан муносабат техникаси тахлил этилиб, турли типдаги ижтимоий-психологик портретлари ишлаб чикилган. Рахбарларнинг мулокотни бокариш услублари: авторитар,

демократик, либерал услуб тарзида берилган. Мана шу услубларни педагогик мулокотда укитувчи рахбарлиги услуби тарзида куриш мумкин.

Авторитар услуб. Укитувчи гурухнинг фаолият йуналишини шахсан узи белгилайди, ким-ким билан утиради, ким билан ишлайди укитувчи узи хал килади. Бундай услубда иш юритувчи укитувчи укувчилар ташаббусига йул бермайди. Хдмкорликнинг асосий шакли-буйрук, курсатма, инстрУкция, огохлантириш. Х,атто камдан-кам билдириладиган миннатдорчилик хам камситиш шаклида булади. "Сен бугун яхши жавоб бердинг. Сендан буни кутмовдим" каби.

Демократик услуб. Укитувчи фаолият максадини хар бир укувчи онгига етказишга, иш боришини хал этишга хаммани фаол иштирок этишга ундайди. узининг вазифасини факат назорат ва мувофиклаштиришда эмас балки тарбиялашда деб билади, хар бир укувчи раFбатлантирилади, унда узига ишонч пайдо булади, уз- узини бошкариш ривожланади. Демократик услубда бошкарувчи укитувчи болаларнинг индивидуал кобилият ва кизикишларини хисобга олиб вазифаларни оптимал тарзда таксимлашга ундайди. Фаолликни раFбатлантиради, ташаббусин кувватлайди. Мулокотнинг асосий шакли -илтимос, маслахат, ахборот тарзида булади.

Либерал услуб. укитувчи жамоа фаолиятига аралашмасликка харакат килади, фаоллик курсатмайди, маслахатларга формал карайди, турли таъсирларга тез берилади. Жавобгарликдан узини олиб кочади.

Энг яхши услуб - демократик услуб. Микдорий курсаткичлар авторитар услубдан кам булиши мумкин, лекин ишлаш ижтиёки рахбар йуFида хам давом этади. Ижодкорлик юкори булади, жавобгарлик хисси, уз жамоаси учун фахрланиш ривожланади. Энг ёмон услуб - либерал услуб булиб, бунда хам иш кам бажарилади, хам сифат ёмон булади.

Авторитаризм укитувчи етукмаслигини, унинг ахлокий ва сиёсий тарбиясизлигини, педагогик маданияти пастлиги билан характерланади.

Укитувчилар мактаб амалиётида ахлок тарбиясида куллаши мумкин булган куйидаги асосий педагогик услуб турлари мавжуд:

• Тарбиявий максадни амалга оширишга демократик ёндошиш, тарбиявий ишлар натижасини ошкора мухокама килиш ва уни укувчилар билан биргаликда бахолаб, келгуси режаларни тузишни такозо этади. Бу услуб педагог - укитувчи - укувчилар коллективи шахслараро муносабатларни эркинлик, демократик талаблар асосида шакллантириб, укувчиларнинг ташаббускорлиги, уз-узини тарбиялаш ишига ижодий ёндашиш оркали барча

психологик- идивидуал имкониятларини, кобилиятини руёбга чикаришга замин яратади.

• Укувчилар билан дустона муносабат - педагогик услуб. У укувчи шахсини хурмат килиш ва талбчанлик мезони асосида курилган. Ушбу услуб асосида уз фаолиятини ташкил этган педагог хар укувчининг келажагига умид билан караши, унга индивидуал ёндошишга харакат килиши, жазо усулларини тартибсиз кулламаслиги, укувчилар коллективи олдига истикболли тарбиявий максад куйишга интилиши лозим. Аслида бу услуб биз куриб утган биринчи услубга утишга замин тайёрлаши, унга мукаддима булиши мумкин. Аксинча, укитувчи маълум педагогик мохиятта эга булишга интилмаса, уз фанидан билими саёз булса, шахслараро муносабатларга ижодий ёндошмаса, коммуниактив кобилиятини такомиллаштириб бормаса укувчилар уни "катта биродар", "консультант" сифатида аста-секин тан олмай куйишади. Педагог узининг тарбиявий ишларини амалга оширишдаги етакчилик ролини йукотиб, укувчилар хурматини енгил йул билан козонмокчи булган бачкана шахсга айланиб колиши мумкин.

• Педагогик муомала - масофа услуби. Бундан тажрибали педагоглар хам, фаолиятини энди бошлаган ёш укитувчилар хам фойдаланишига харакат килишлари мумкин. укитувчилар асосан педагогик талабга таянадилар: укувчилар олдига маълум тарбиявий максадларни куйиб, уни бажарилиш жараёнини кузатиш, хатоларини тузатиш, бахолаш билан машFул буладилар. Бундай педагоглар укитаётган синфларда тарбиявий максадлар номигагина амалга оширилади, тарбиявий тадбирлар укувчиларда хатти-харакат мотивлари, ривожланиш эхтиёжларини шакллантирмайди. Нари борса, синф укувчилари ахлокий билимларни узлаштириб олишлари мумкин. Лекин бу хил билимлар амалиётда кам кулланилади.

• куркувга асосланган услуб. Бундан одатда ёш, тажрибасиз укитувчилар фойдаланишга харакат киладилар. Ушбу услуб асосан такиклашга таянади. Болалар фаоллиги, ташаббускорлиги инкор этилади. Бу услуб мактаб ислохоти манфаатларига мутлако мос эмас.

• Устамонлик килишга харакат килиши услуби. Уни одатда маълум билимларга эга булмаган, педагог сифатида узига ишончи йук, синфда укувчилар коллективини бошкара олишга кузи етмаган айрим укитувчилар куллашга харакат киладилар. Аммо укувчилар эртами-кечми бу найрангбозликнинг охирига етадилар. Бунинг олди олинмаса синфда тарбиявий ишларга жиддий путур етиши мумкин. укувчилар хурматини козонишга

интилиш педагогик максад булибгина колмай, балки тарбия максадларини амалга ошириш воситаси хамдир.

Уз-узидан куриниб турибдики, биринчи ва иккинчи педагогик услублар тарбиявий фаолиятда яхши самара беради; учинчи, туртинчи ва бешинчи педагогик услублардан педагоглар иложи борича узларини халос килишлари керак.

Укитувчининг талабаларга таъсир утказиш самараси унинг принципиаллиги ва талабчанлиги уз аксини топади. Бундан ташкари у узига, хам ута талабчан булмоFи, шахсий намунаси билан табиий равишда обру, эътибор козонмоFи лозим.

Муомала жараёнида ва хамкорлик фаолиятида укитувчининг талабаларга таъсир утказиш натижасида уларда:

• уз-узини ва узгаларни хурмат килиш;

уз-узини ва бошкалар фаолияти, хулкини бахолаш;

уз-узини назорат ва узгаларни назорат килиш;

уз-узини бошкариш (хам билиш фаоляитида, хам хулк атворда);

• уз-узини такомиллаштириш ва янги фазилатларни эгаллаш шаклланади.

Дустона муомала талаба билан укитувчи уртасидаги билимларни пухта узлаштиришни таъминлайди ва мУкаммал шахсий фазилатларни таркиб топтиришга хизмат килади. Педагогик жараёнда содир буладиган муомала одоби муаллимнинг ахлокий маданияти, тарбияланганлик даражаси акс этади. Муаллимнинг педагогик касб эгаси сифатида узига уз касбига, укувчиларга булган муносабати унинг мулокотида яккол намоён булиши мумкин.

НАТИЖАЛАР

Педагогик жараёндаги алокалар тизимида укитувчи билан укувчи уртасидаги муомала - муносабатлар катта урин эгаллайди. Бу жараёнда бола инсоният асрлар давомида тупланган билимларни ахлокий тажрибани эгаллаб олади. Муаллимлик педагогик жараёнда етакчи кишидир. Унга ёш авлодни укитиш ва тарбиялаш вазифаси юклатилган. Шунинг учун хам укитувчига, унинг ахлокий сифатлари хулкига, укувчилар билан муомаласига нисбатан алохида, юксак талаблар куйилади. Муаллим хаётга эндигина кириб келаётган баркамол шахс сифатида шаклланаётган инсонлар ёш болалр билан мулокотда булади.

Болалар таълим тарбия жараёнида умуминсоний ва миллий ахлок нормаларини узлаштиради. укувчи муомала одобини асосан укитувчи

тимсолида англаб олади. Педагоглар жамоасида укитувчилар уртасидаги муомала муносабатлар инсонпарварлик, ихтиёрийлик тамойилларига асосланади. Улар одатда икки хил булиб бири расмий, иккинчиси норасмий муомала дейилади. Расмий муомала муносабатлар узбекистон Республикасининг конунлари, директив хужжатларига асосланади. Норасмий муомала педагогик этиканинг конунларига (укитувчи одобининг) асосланади ва жамоанинг хар бир аъзоси томонидан ихтиёрий равишда бажарилади. Муомала одоби психологик конуниятлар, одоб нормалари, коидалари, талаблари педагоглар жамосаининг фикри асосида бошкарилади. Ёшларга таълим -тарбия бериш бир кишининг иши эмас, унинг педагоглар жамоаси бажаради. Таълим тарбиядан кузда тутилган максадга эришиш учун мактаб, укув юртининг бутун жамоаси, хамма укитувчилар - бирлашиб харакат килишлари лозим. Х,ар бир муаллимнинг хатти-харакати, хулки, муомаласи педагоглар жамоасининг максади талабларига мос булмоFи керак. Жамоанинг айрим укитувчига таъсири педагоглар жамоасида шаклланган муомала одоби, муносабатларига боFлик. Х,ар бир боланинг тарбияси учун масъулиятнинг бирлиги педагоглар жамоасининг укувчига нисбатан талаблари хам бир хил булишини такозо этади. Бу укитувчи одобининг конуниятларидан биридир. Дарсда укувчиларнинг интизоми педагогик жамоадаги муомала одоби, ахлокий муносабатлар даражасини курсатади. Мактабда укув интизомини саклаш бутун педагоглар жамоасининг иши. Педагоглар жамоасида узаро ёрдам ва ишончнинг мавжудлиги муомала одобига риоя килиш педагоглар жамоасининг максадга укитувчиларнинг ахлокий савиясига боFлик. Педагоглар жамоасида узаро муомала муносабатлар коллегиаллик ва якка бошчиликка, интизомни соклашга асосланади. Педагогик жамоада соFлом аклий рухий мухит мавжуд булса, ахлокий норма ва йул-йуриклар бажарилибгина колмасдан балки улар хар бир муаллимнинг эътикодига одатига айланади. Педагоглар жамоасининг шахс ва коллектив учун фойдали ишларига асосланган таъсир натижасида муаллимнинг маънавий киёфасида чукур сифат узгаришлари содир булади. Ижтимоий бурчни туFри англаш, хулкни туFри бахолай олиш одатда шаклланади, жамоада узаро муомала яхшиланади. Педагоглар жамоасидаги муомала муносабатлар бу оддий дустлик ва кушничилик эмас, балки умумий иш учун жавобгар жамоа аъзоларининг масъулиятли боFланишларидир.

Педагоглар жамоасида ижодкорлик мухити муомала одобини шакллантиришнинг мух«им шартидир. Муомала одобининг шаклланшида жамоат ташкилотларининг роли катгадир. Улар муаллимнинг обрусини ошириш жамоат ишлариша фаол катнаштириш йуули билан укитувчининг ахлокий ва педагогик маданияти, масъулиятини оширишга кумаклашади. Academic Research, Uzbekistan 462 www.ares.uz

Муаллим хар бир сузини уйлаб гапириши, бошкаларнинг, касбдошларининг сузи, фикри, мулохазаларини тинглаб билиш хам педагогик жамоада узаро муомала муносабатларини яхшилашга хизмат килади.

МУХОКАМА

Педагогнинг тутган йули. Агар укитувчи укувчиларга нисбатан муайян холатда турсагина (бу холат уларнинг ёшига караб турлича булади) педагогик таъсир курсатишни муваффакиятли амалга ошира олади. Мазкур холат укувчилар билан муомала сохасида укитувчининг асосий йул-йуротидан иборат булиб, у укувчиларнинг психологик ва ёш хусусиятларига монанд булади. укувчилар ёшига мувофик равишда укитувчи холати (тутган йули) нинг узгариш мезони - бу укувчилар жамоасига нисбатан ташки холатдан маълум даражада ички холатга утиш, укувчиларга бевосита таъсир курсатишнинг камайиши ва бевсита таъсирнинг ортиши жамоани бошкариш вазифаларининг бир кисмини укувчиларни уз-узини бошкариш органларига бериш, хар бир бола шахсининг ички оламига купрок таъсир курсатишига утишдир.

Турли ёшдаги укувчиларнинг муомаласига таъсир курсатиш субъекти булган укитувчи тутган йулнинг умумлаштирилган тавсифини куйидагича тасаввур килиш мумкин. куйи синфларда укитувчи ташкилотчи булиб майдонга чикади. (Тузувчи, таъсис этувчи). Педагогнинг кичик ёшдаги укувчилар хаётига таъсир курсатишининг асосий мазмуни уни ташкил этиш зарурати билан белгиланади.

Кичик ёшдаги укувчилар жамоаларида талабчан ва кувнок тарбиячи була оладиган болаларнинг фаол ижодкорлик билан тула хаётини ташкил этиб, улар орасида узаро хайрихохлик, Fамхурлик вазиятини, завкли вазиятни вужудга келтира оладиган тарбиячилар катта обру - эътибор козонадилар. Болалар катта ёшдаги бундай кишиларни уз дустлари деб кабул килишга майилдирлар. Бу энг яхши муносабат булиб, у тарбиячининг ташкилий вазифаларни хал этишини осонлаштиради.

Усмирлар укийдиган синфларда укитувчининг холати рахбар деган суз билан ифодаланиши мумкин. У курсатувчи, мураббий, бошловчи, сифатида иш куради. Педагогларнинг усмирларга таъсир курсатишининг асосий мазмуни уларнинг фаолиятига рахбарлик килиш зарурати билан белгиланади, бу фаолият уз-узини ташкил килишнинг купроу улушини узига камраб олади. Бу эса укитувчининг таълим-тарбия жараёнининг рахбари сифатида укувчиларга куядиган талаблари мазмунини белгилаб беради. усмирлар педагогик талабларни онгли ва сидкидилдан бажаришлари учун талаб мавзусига нисбатан укитувчи ва укувчининг бир хил йул тутиши зарурдир, у билиш нуктаи-Academic Research, Uzbekistan 463 www.ares.uz

назаридан кизикарли булиши ёки амалий жихатдан фойдали булиши зарур, ёхуд жамоа фаолият жараёнини кулайлаштириш учун зарурдир, акс-холда талаб самарасиз булиб колади.

Катта ёшдаги усмирларга нисбатан укитувчи хомий ёки тарбиячи холатида туради. Бундай холат шуни такозо киладики, укитувчи фаолиятининг шундай сохаларида, яъни бевосита аралашув кам самара берадиган сохаларда укувчиларнинг узаро харакатларига алохида эътибор бериш лозим, бу эса педагогдан катта ёшдаги усмирларга узига хос хомийлик килишни талаб этади, бу аввало уларнинг бу сохадаги ахволи яхши булиши хакида бевосита Fамхурликни уз ичига олади. Шу муносабати билан укитувчиларнинг укувчилар билан муносабати характери куп жихатдан педагогларнинг катта ёшдаги усмирларнинг узига хос булган катта булишга интилишдан иборат ёш хусусиятини канчалик хисобга олишига боFлик.

Укитувчи укувчиларнинг катта булиб колганлигини эътироф этишмагач, уларнинг бир кисми укитувчилар билан узларининг чинакам киёфаларини яшириб муомала кила бошлайдилар. Улар баъзан укитувчиларга маъкул тарзда узларини тутишга интиладилар. Шундай килиб, тарбияланувчиларда мослашувчанлик ва носамимийлик каби хусусиятлар шаклланниши учун замин яратилади. Бу эса укитувчининг укувчиларга таъсирини кийинлаштиради, уларни тулкинлантираёттан муомалаларни хал килишга ёрдам курсатиш, яъни хомийлик позициясини руёбга чикариш имкониятидан махрум этади.

Юкори синфларда укитувчининг холати консультант, яъни муайян сохада маслахатлар берувчи мутахассис сузи билан ифодаланиши мумкин. укувчиларга таъсир курсатиш мазмуни укитувчи уларнинг фаолияти билан боFлик равишда берадиган тавсиялар билан белгиланади.

Укитувчи билан укувчи объектив равишда турли авлод вакиллари хисобланадилар. Х,ар бир янги авлод олдинги авлодларга нисбатан бир мунча янги шароитда хаётга кириб келади. укувчиларнинг узлари хам авлоддан -авлодга узгариб борадилар. Бунинг окибатида хар бир янги авлод ота меросини пассив равишда эмас, балки фаол равишда узлаштирадилар. Бу узгартириш катта авлодлар билан доимий мулокотда булгандек содир булади. укитувчи юкори синф укувчилари билан мулокот йули билан муомала килганда утмиш FOявий меросининг мухим ахамиятини тасдиклаб бориши лозим. Бундай холда у кенг муаммолар буйича маслахатчи булиб колади ва юкори синф укувчиларига самарали таъсир курсатиш имкониятига эга булади.

Ишонтириш ва маъкул килиш. Ишонтириш факат укитувчи билан мулокотга эмас балки бошка холларда хам укувчига таъсир килади. (уртача кобилиятли, секинлик билан иш килувчи укувчи борган сари ёмон Academic Research, Uzbekistan 464 www.ares.uz

узлаштирадиган була боради. укитувчининг "Нима учун узлаштирмаяпсан?" деган саволига "Менинг каллам ишламайди", деб жавоб беради. Сухбатдан аник булади-ки, уйда вазифа бажарганда бувиси ёнида утирган ва унинг секин харакатланиши ва секин фикрлашидан зерикаиб "Сенинг калланг ишламайди", деган экан. Бола бу фикрга узини ишонтириб ёмон узлаштира бошлаган.

Ишонтириш ижобий ва салбий булиши мумкин. укитувчи укувчида ижобий холат - уй вазифаси тайёрлашга шаклланишини хохлайди. Унинг кузига ифодали караб, хУкмрон товушда дейди: "Сен яхши укишни хохлайсан ва укий оласан. Бугун соат Зда дарс тайёрлашга утирасан".

Шахс ривожланишига уз-узини ишонтиришнинг урни мухимдир. уз-узини ишонтиришнинг юксак даражасини биз йоглар фаолиятида куришимиз мумкин.

Укувчи уз камчилигини билиб, уни туFрилашга киришишини курсак уз-узини ишонтирди деб биламиз. Баъзан эса салбий холатлар, сифатларга уз -узини ишонтириш хам булади.

Уз-узини ишонтириш тарбиявий максадларда куллаш факат етарли даражада ривожланган шахсда куллаш мумкин.

Ишонувчанлик - бу кишининг уз хулкини бошка киши ёки кишилар гурухи талаби билан узгариши.

Ишонувчанлик - нерв системасининг нормал холати. Лекин унинг акс этиши турли холларда турлича. У ёшга (ёшрокда юкорирок), жинсга (аёлларда ишонувчанлик), интеллектга (маълумот ошиши билан инонувчанлик пасаяди), соFлик холатига (чарчаганда, касалликдан сунг ишонувчанлик юкори булади) ва бошка омилларга боFлик. Бундан ташкари ишонтирувчи шахснинг роли хам мухим.

Укувчилар билан муомала одоби. Педогогик жараёндаги алокалар тизимида укитувчи билан укувчи муомала-муносабатлар катта урин эгаллайди. Бу жараёнда бола инсоният асрлар давомида туплаган билимларни, ахлокий тажрибани эгаллаб олади. Муаллим педагогик жараёнда еткачи кишидир. Унга ёш авлодни укитиш ва тарбиялаш вазифаси юклатилган. Шунинг учун хам укитувчига нисбатан алохида, юксак талаблар куйилади.

Муаллим хаётга эндигина кириб келаётган, баркамол шахс сифатида шаклланаётган инсонлар - ёш болалар билан мулокотда булади. Болалар таълим-тарбия жараёнида умуминсоний ва миллий ахлок нормаларини (мезонларини) узлаштиради. укувчи муомала одобини асосан укитувчи тимсолида англаб олади. Севимли муаллим бола учун бир умр идеал, ибрат, намуна булиб колиши хам мумкин.

Республикамиз укитувчилари орасида уз ишининг устаси, Халк укитувчиси, Хизмат курсатган укитувчи деб тан олинган, ота-оналар, ёшлар эъзозлаб Устоз деб атайдиган муътабар инсонлар куплаб топилади. Улар педагогик ишда фидойилик курсатиб, муаллимлик бурчини юксак даражада бажариб, болаларга билим бериб, улар калбига халоллик, гузаллик, хакикат, одоб ахлок нурини сингдира олганликлари, хушмуомала булганлари учун хам бундай обру ва хурматга эришганлар.

Афсуски, хамма муаллимлар хакида хам шундай деб булмайди. узининг даFал муомаласи билан боланинг кунглини укишдан совутиб, дилини уринсиз ранжитадиганлари хам учраб туради. Педагогик тажрибада бунга мисоллар куплаб топилади. Бундайлар ёшлар тарбиясига, уларнинг ахлокига салбий таъсир этадилар. Тарбиявий ишларга тузатиш кийин булган даражада зиён етказадилар.

Баркамол, ижодкор шахсни шакллантиришга, тарбиялашга доир ахлокий нормалар педагогик этикада ифодаланган. Тарбияланувчига ижобий таъсир утказиш шартларидан бири болага булган ишонч билан унга нисбатан куйилаётган талабларнинг бирлигидадир. Бу коида педагогик амалиётда куп марта синовдан утган ва узини оклаган. Муаллимлар, талабалар билан утказилган сухбат натижалари шундан далолат берадики, мактабда хушмуомала укитувчилар билан бир каторда болаларга худа-бехуда дук уриб, бакириб муомала киладиган муаллимлар хам учрайди. Бундай муомала жамиятда кабул килинган умуминсоний ва миллий ахлокий нормаларга туFри келмайди. Бундай укитувчилар болалар орасида обру орттира олмайдилар.

Педагогик жараён, тарбия жараёни, одамларнинг табиати шу даражада мураккабки, муаллим баъзан истаса-истамаса куполлик килишга «мажбур» булади, укувчи муаллимнинг уринли талабларини бажармаётган пайтларида у узини тутолмай колади. Муаллим уз талабларини, хатто куполлик холатини хам, болага яхшилик киляпман деб хисоблайди, чунки бу ишни болага билим бериш, уни туFри йулга солиш, яхши одам килиб тарбиялаш учун килаётганига ишонади. Саъдий Шерозийнинг «Гулистон» (Тошкент, 1968) асарининг "Тарбиянинг таъсири баёни" бобидаги хикоятларда: Алишер Навоийнинг "Махбуб-ул-кулуб" асаридаги «Мударрислар туFрисида», «Мактабдорлар туFрисида»ги маколатларида билдирилган мулохазалар бу фикримизга хамохангдир.

Бундай холатлар купинча тарбияси кийин бола билан муомала -муносабатлар жараёнларида содир булади. Шуни хам унутмаслик лозимки, бундай бола одатда, носоFлом оиладан чикади. Бола оиладаги ёмон мухитнинг курбони булиши хам мумкин. Тажрибали педагоглар тарбияси кийин бола Academic Research, Uzbekistan 466 www.ares.uz

билан ишлаш, муомала килиш мураккаблигини, шу билан бирга улар инсоний мехрга зор, хуш муомалага, эътиборга мухтож эканлигини, бундайларга нисбатан сабр-токатли, бардошли, кечиримли булиш зарурлигини хам таъкидлайдилар.

Жисмоний жарохат олган болани укиувчи жазоламаслигини хамма билади. Жисмоний тарбия муаллими оёFини жарохатлаган боладан югуриш мусобакасида катнашишни талаб этмайди. Бола баъзан калби, рухи жарохатланган холда мактабга келиши мумкин. Таълим жараёнида буни хамма укитувчилар эътиборга оладими? Афсуски, йук. «Бола жавоб беришни хохламаяпти, дарс тайёрлашни истамаган» деб хисоблаб, хамма укувчиларга бир хил талаб куйиш, бир хил муомала килиш холлари куплаб учрайди. Баъзан боладан хатто у бажара олмайдиган ишлар хам талаб этилади. Айрим укитувчилар боланинг оиласидаги, ота-онасидаги нуксонлари учун хам уни айблашга уринадилар.

Вокеий хикоят. Туккизинчи синф укувчиси Карим бир куни дарсни тайёрламай келди. Муаллима унга «икки» бахо куйди. Оилада Карим онаси билан яшайди, отаси бошкага уйланиб кетган. Муаллима Каримга «ёмон» бахо куйгани етмагандек, унга зарда билан: "Отанг сизларни бекорга ташлаб кетмаганга ухшайди, бундай боладан кочиб кутулишдан бошка чора йук", - деб уни синфдан чикариб юборди. Муаллимнинг бу муомаласи укувчини тахкирлаш билан бирга синфдаги бошка укувчиларнинг хам норозилигига, низо келиб чикишига сабаб булди.

Талабчанлик укитувчи одобининг нормаларидан бири хисобланади. укитувчининг болага куяётган талаби адолатли булмоFи керак. Муаллимнинг талабчанлигида унинг бола шахсига чукур ишончи ифодаланади. Бу инсонийликнинг намоён булиши, яъни ривожланаётган бола шахси туFрисида, узига ва жамиятга фойда келтира оладиган баркамол кишини тарбиялаш туFрисидаги Fамхурликдир. Одатда, болалар муросасозлик ва олифтагарчиликни - бетайинлик, ута мурувватни - маъсулиятсизлик, принципсизлик деб тушунадилар. Аксинча яхши ният билан килинган окилона талабчанлик - каттиккул муаллимга боланинг хурмати ва миннатдорлигини оширади.

Вокеий хикоят. Тулкин мактабда куйи синфларда паст бахолар олиб укирди. Саккизинчи синфга утганида физика укитувчиси Д. Ш. жуда талабчан, хеч кимни эркалатиб куймайдиган киши булиб чикди. Муаллим уни доскага чикаради. Тулкин физикага доир масалани еча олмайди. укитувчи унга бошка масалани беради ва уша бошлаган усули билан ечишни айтади.

Нихоят у масалани туFри ечади. укитувчи: «Менинг фикримча Тулкин, сен учун бу оддий масала. Сен мураккаброк масалаларни хам еча оласан, факат, купрок ишлаш керак» дейди. Мактабни битиргач, техника университетига укишга кирди. Мухандислик касбини эгаллади. Бир куни Тулкин укувчилик йилларини эслаб бундай деди: «Физика укитувчимиз каттиккул, талабчан эди. У бизни бошка фанларга караганда физикани купрок укишга мажбур этарди. Биз унинг айтганларини бажарар эдик, чунки у яхши одам, хатто дустимиз эди».

Укитувчи аввало, узига талабчан булмоFи керак, шундагина болага нисбатан куяётган талаблари уринли, самарали булади. Акс холда унинг «талабчанлиги» боланинг Fашини келтириш ва укувчилар уни бажармасликлари мумкин. Болага бирор топширик бераётганда у укувчининг кучига мослиги, бола уни бемалол бажара олишига муаллимнинг ишончи комил булсин. Бола олдига куйиладиган талаблар, унга берилаётган вазифалар секин-аста мураккаблаштирила бориши, укувчиларнинг кобилияти, индивидуал хусусиятларини хисобга олиб табакалаштириши лозим.

Муаллим хар канча хушёр, эхтиёткор булса хам синфдаги хамма болаларнинг рухий холатини, изтиробларини билмаслиги мумкин. Бу ишда муаллим синф болалар жамоасининг кумагига таянмоFи лозим. Синф жамоаси бошига ташвиш тушган боланинг холидан хабардор, унга хамдард булишига эришмок керак. Шунда муаллим билан укувчи уртасидаги муомала натижасида содир буладиган айрим хатоларнинг олдини олиш имкони туFилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Боланинг рухий холатини тушуниш, синфдошларида унга нисбатан хайрихохлик, Fамхурлик хис - туЙFусини уЙFOтиш укитувчининг юксак педагогик, охлокий маданиятидан далолат беради. Одобли, маданиятли муаллим болалар билан купол муомала килмайди, укувчининг «сирини» ошкор этмайди, унинг устидан кулиб, калбини жарахатламайди. Аксинча, фикр -мулохазаси котиб колган, болаларнинг калби, эхтиёж ва кизикишларини инобатга олмайдиган, хамманинг хулкини бир хил колипда бахолайдиган муаллим купинча педагогик муомала одоби нормаларини бузади, болалар орасида обру хам ололмайди. Бундай муаллим одатда, агар бола мумин-кобил булса, уни манман, таккабур деб хисоблайди. кобилиятли, лекин шух болаларни хуш курмайди, натижада укитувчига хурматсизлик, конфликт можаролар келиб чикади.

Бозор иктисодиётига асосланган жамиятда ахлокий тарбия жараёнига хос карама-каршиликлар манфаатдорлик, ахлокий-рухий омиллар, шунингдек, мухит таъсирида содир булиши мумкин. Бундай факторлар каторига куйидагилар киради:

> бола тарбияланаётган мухитдаги ахлокий тажриба, хулкий одатлар жамиятда кабул килинган умуминсоний, миллий ахлок мезонларларига мос келмаслиги;

^ болада илгари шаклланган кизикиш ва истаклар ахлокий тарбиянинг максадига туFри келмаслиги;

^ боланинг иродаси, узини тута билиш даражаси билан тарбиячи-укитувчининг талаблари бир-бирига мос келмаслиги;

^ боланинг жамоада уз урнини топишга булган интилиши билан уз манфаатларини жамоанинг манфаатларига буйсундириш зарурлигини бир -бирига мос келмаслиги;

^ тарбиячи, укитувчининг педагогик, ахлокий маданият даражаси укитувчиларни ахлокий тарбиялаш сохасида кун тартибига куйилаётган вазифалар, талабларга мос келмаслиги.

ХУЛОСА

Бу карама - каршиликлар объектив ёки субъектив характерга эга булиши мумкин. Тарбия жараёнида улар субъективликдан объективликка утиши ёки аксинча булиши хам мумкин. Масалан, ота-оналарнинг ахлокий маданият даражаси субъектив фактор хисобланса хам у бола учун объективлик характерига эга, чунки ота билан онани танлаб олиш мумкин эмас.

Субъектив карама - каршиликлар хам, объектив карама-каршиликлар хам жиддийлашиб, низолар чикишига олиб келиши мумкин. Бурч билан истак уртасидаги, зарурат билан эркинлик уртасидаги объектив карама - каршиликлар натижасида юзага келадиган низоларни, келишмовчиликларни бартараф этиш, купинча, ривожланиш усулига айланади. Бундай конфликтларни ижобий хал килиш натижасида шахс уз тажрибасида жамият уртага куяётган ахлокий талаабларни жамоатчилик ва укитувчи таъсирида англаб олади.

Объектив карама - каршиликлар натижасида вужудга келган тушунмовчиликларни окилона бартараф этиш укитувчининг педагогик маданиятига, муомала одобига, танланган воситаларининг туFрилигига боFлик. Субъектив сабабларга кура пайдо булиб, жанжалларга олиб келган карама -каршиликлар салбий натижалар беради, укитувчига нисбатан ишончсизлик туFдиради, укитувчи билан болалар уртасида рухий тусиклар хосил килади.

Педагогик ахлок нормаларига амал килишда муаллим одоб-муомала коидаларини бузмаслиги, шу билан бирга муаллимнинг хулки укувчиларнинг хатти-харакатларини, узаро муносабатларини хам тартибга солиб бориши хакида Fамхурлик килмок керак.

REFERENCES

1. To'raqulovich, RF, va Umirkulovich, SA (2020). O'ZBEKISTON XO'JALIKLARI: RIVOJLANTIRISH, Ixtisoslashish, geografiya. Tanqidiy sharhlar jurnali , 7 (6), 1189-1196.

2. Шерзод Иброим ^Ули Иброимов (2020). ГЕОГРАФИЯ ДАРСЛАРИДА ТАЛАБАЛАР БИЛИМИНИ НАЗОРАТ КИЛИШ УСУЛЛАРИ. Academic research in educational sciences, (4), 412-417.

3. Radjabov, F. (2020). Oziq-ovqat sanoatining individual tarkibini va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berishdagi rolini tavsiflab bering. Xalqaro ilg'or ilmlar va texnologiyalar jurnali , 19 (1), 292-294.

4. Шерзод Иброим Угли Иброимов, & Махмуджон Жалолитдинович Болтаев (2020). УЗБЕКИСТОН ТОГ-ВОДИЙЛАРИНИНГ ЭКОТУРИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. Academic research in educational sciences, (1), 21-26. doi: 10.24411/2181-1385-2020-00004

5. Ражабов, Ф. Т., & Олимова, А. А. (2020). ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ ЕЧИМИДА ИННОВАЦИОН КЛАСТЕРНИНГ А^АМИЯТИ (ГЕОГРАФИЯ ТАЪЛИМИ МИСОЛИДА). Academic research in educational sciences, (3).

6. Sherzod Ibroimov, & Muhayyo Madaminova (2020). MAKTABLARDA GEOGRAFIYA FANINI О^ШН SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNI QО'LLASH. Academic research in educational sciences, (1), 54-60. doi: 10.24411/2181-1385-2020-00009

7. Ражабов, Ф. Лобар Джураева, & Асрор Махмадалиев (2020). УЗБЕКИСТОН ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИ: РИВОЖЛАНИШИ, ИХТИСОСЛАШУВИ, ГЕОГРАФИЯСИ. Academic research in educational sciences,(3), 674-686.

8. Шерзод Иброимов, Махмуд Болтаев, & Максуда Сатторова (2020). МАКТАБ УКУВЧИЛАРИ ОНГИДА РЕКРЕАЦИЯ ТУШУНЧАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. Academic research in educational sciences, (3), 146-151.

9. Ражабов, Ф. Т., & Абдимуротов, О. У. (2020). ТАБИИЙ ГЕОГРАФИЯ КУРСЛАРИДА АМАЛИЙ МАШFУЛОТЛАРНИ ТАШКИЛ КДЛИШДА ЯНГИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ КУЛЛАШ УСЛУБИЁТИ. Academic research in educational sciences, (4), 663-671.

10. Шерзод Иброим Угли Иброимов, Мансур Фарманович Бурибеков, & Максуда Анвар Кизи Сатторова (2020). ЁШ АБЛОДГА ЭКОЛОГИК ТУРИЗМНИНГ МАЗМУН-МО^ИЯТИНИ ЕТКАЗИШ. Academic research in educational sciences, (3), 275-279.

11. Фуркат Ражабов, Лобар Джураева, & Асрор Махмадалиев (2020). Узбекистон фермер хужаликлари: ривожланиши, ихтисослашуви, географияси. Academic research in educational sciences, (3), 674-686.

12. Ibroimov, S. I. (2020). BUGUNGI KUNDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING AHAMIYATI VA ULARNI TARIX DARSLARIDA QO'LLANILISHI. Academic research in educational sciences, (4), 59-63.

13. Abdimurotov, OU (2020). XALQARO PISA DASTURI UChUN KELAJAKLARGA GEOGRAFIYA O'QITUVCHILARINI TAYYORLAShNING MUHIMI. Iqtisodiyot va sotsium, (5-1), 3-8.

14. Sherzod Ibroim Ogli Ibroimov, & Abdurauf Abdurahim Ogli Yusubaxmedov (2020). O'ZBEKISTON HUDUDINI TIBBIY-GEOGRAFIK BAHOLASH USULLARI. Academic research in educational sciences, (4), 418-424.

15. Oybek Uralovich Abdimurotov (2020). TABIIY GEOGRAFIYA DARSLARINI MUSTAQIL O'RGANISHDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISHNING IMKONIYATLARI. Academic research in educational sciences, (3), 1306-1312.

16. Шерзод Иброим ^У^ли Иброимов (2020). РЕКРЕАЦИЯ ВА ЭКОТУРИЗМ ЖИХДТЛАРИ (САМАРКАНД ВИЛОЯТИ) МИСОЛИДА. Academic research in educational sciences, (4), 486-491.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.